Modernizatsiyalash jarayonlari

А
сосий 
ту
рл
ари
Фаолият йўналишига кўра
Педагогик жараёнда қўлланиладиган 
инновациялар
Таълим тизимини бошқаришда қўлланиладиган 
инновациялар
Киритилган 
ўзгаришларнинг тавсифига 
кўра
Радикал инновациялар
Комбинацияланган инновациялар
Модификацияланган инновациялар
Ўзгаришларнинг кўламига 
кўра
Тармоқ (локаль) инновациялар
Модул инновациялар
Тизим инновациялари
Келиб чиқиш манбаига 
кўра
Жамоа томонидан бевосита яратилган 
инновациялар
Ўзлаштирилган инновациялар
Борди
-
ю, фаолият маълум концептуал 
ёндашув асосида амалга оширилиб, унинг 
натижаси муайян тизимнинг ривожланишига 
ёки уни тубдан ўзгартиришга хизмат қилса, у 
инновация (янгилик киритиш) деб аталади.
Инновацияларнинг асосий кўринишлари:
- 
янги ғоялар; 
-
тизим ёки фаолият йўналишини 
ўзгатиришга қаратилган аниқ мақсадлар; 
- 
ноанъанавий ёндашувлар; 
- 
одатий бўлмаган ташаббуслар; 
- 
илғор иш услублари;

---

299 
Ilmiy adabiyotlarda “novasiya” 
(yangilanish, yangilik) hamda 
“innovasiya” (yangilik kiritish) 
tushunchalarining bir-biridan 
farqlanishiga alohida e’tibor qaratiladi. 
Misol uchun, V.I. Zagvyazinskiyning 
e’tirof etishicha, “yangi”, “yangilik” 
tushunchasi nafaqat muayyan g‘oyani, 
balki hali amaliyotda foydalanilmagan yondashuv, metod hamda texnologiyalarni 
ifodalaydi. Ammo bunda jarayon elementlari yaxlit yoki alohida olingan 
elementlaran iborat bo‘lib, o‘zgarib turuvchi sharoit va vaziyatda ta’lim va tarbiya 
vazifalarini samarali hal etish g‘oyalarini o‘zida aks ettiradi.
Darhaqiqat, yangilik – vosita sanalib, u aksariyat holatlarda yangi metod, 
metodika, texnologiya va b. ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Mohiyatiga ko‘ra novasiya va innovasiya o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. Ular 
quyidagilardir: 
Novasiya 
Innovasiya 
1) amaldagi nazariya doirasida 
qo‘llaniladi;
2) ko‘lam va vaqt bo‘yicha 
1) tizimli, yaxlit va davomli 
bo‘ladi;
2) ma’lum amaliyotda yangi 
faoliyat tizimini loyihalaydi;
3) subyektlarning faoliyati to‘la 
Агар фаолият қисқа муддатли, яхлит тизим 
хусусиятига эга бўлиб, фақатгина тизимдаги 
айрим элементларни ўзгартиришга хизмат 
қилса
у новация (янгиланиш) деб юритилади

---

300 
chegaralanadi;
3) metodlar yangilanadi;
4) natija avvalgi tizimni 
takomillashtiradi
yangilanadi;
4) yangi texnologiyalar yaratiladi;
5) faoliyatda yangi sifat natijalariga 
erishiladi;
6) amaliyotning o‘zi ham 
yangilanadi
I.P.Podlasыyning fikriga ko‘ra, ta’lim innovasionlari quyidagi o‘zgarishlarga olib 
keladi:
- pedagogik tizimning tamomila o‘zgarishi;
- o‘quv jarayonining o‘zgarishi;
- pedagogik nazariyaning o‘zgarishi;
- o‘qituvchi faoliyatining o‘zgarishi;
- talaba faoliyatining yangilanishi;
- pedagogik texnologiyaning o‘zgarishi;
- ta’lim mazmunining yangilanishi;
- o‘qitish shakl, metod va vositalarining o‘zgarishi;
- ta’lim tizimi boshqaruvning o‘zgarishi;
- ta’lim maqsadi va natijalarning o‘zgarishi58 
Bu o‘rinda M.M.Potashnik tomonidan e’tirof etilgan innovasiya jarayonlar 
mohiyatini ifodalovchi talqin alohida ahamiyatli ekanligini ko‘rsatish o‘tish 
maqsadga muvofiqdir. Mazkur talqinga ko‘ra innovasion jarayon quyidagi 
tuzilmalarga ega: 
58
И.П.Подласый. 

---

301 
Innovasiya jarayoni tarkibiy tuzilmalardan iborat bo‘lish bilan birga muayyan 
qonuniyatlarga ham bo‘ysunadi. Mazkur jarayon uchun quyidagi to‘rtta qonuniyat 
xarakterli sanaladi. 
1- qonuniyat. Pedagogik innovasion muhitining keskin beqarorlik
2-qonuniyat. Amalga oshish 
3-qonuniyat. Qoliplashtirish 
4-qonuniyat. (stereotiplashtirish) Pedagogik innovasiyalarning davriy 
takrorlanishi 
Keskin beqarorlik qonuniyatiga ko‘ra pedagogik jarayon va hodisalar to‘g‘risidagi 
yaxlit tasavvurlar o‘zgaradi, shakllangan pedagogik yangilik baholanadi va bu 
yangilikning ahamiyati, qiymati e’tirof etiladi. 
Amalga oshish qonuniyati yangilikning hayotiyligini ifodalaydi, unga ko‘ra yangi 
pedagogik innovasiyalar stixiyali yoki ongli ravishda o‘ta tezkor yoki tezkor 
ravisha amaliyotga tatbiq etilai.
Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuniyati aksariyat pedagoglarda yangicha 
tafakkurning qaror topganligini va ularning innovasiyalarni amaliyotga tatbiq etish 
•Мотив – мақсад – вазифа – мазмун – шакл – методлар – методика компонентлари 
йиғиндиси
Фаолият тузилмаси
•Инновацион жараёнда иштирок этувчи субъектлар
Субъектив тузилма.
•Инновацион фаолият субъектларининг халқаро, минтақавий, туман, шаҳар ва б. даражалари 
Даражали тузилмаси
•Ўқув жараёни, маънавий
-
маърифий ишлар, бошқарув ва ҳ.к.да янгиликнинг пайдо бўлиши
Ғоявий тузилма
•Янгиликнинг пайдо бўлиши – жадал ривожланиши – камолот чўққиси – ўзлаштириш –
диффузия – янги ғоялар билан бойитилиши
Даврийлик тузилмаси
•Бошқарув жараёни (режалаштириш – ташкил этиш – раҳбарлик қилиш – назорат) 
элементларининг ўзаро алоқаси
Бошқарув тузилмаси
•Диагностик, прогностик, ташкилий, амалий, умумлаштирувчи ва татбиқ этувчи 
инновациялар
Ташкилий тузилмаси.

---

302 
yo‘lida faollik ko‘rsatishlarini tavsiflaydi. Bu jarayonda dastlab innovasion 
xarakter kasb etgan g‘oyalar yanada ilg‘or yangiliklarni amalga oshirishsh yo‘lida 
to‘siq bo‘la boshlaydi.
Pedagogik innovasiyalarning davriy takrorlanishi va qaytarilishi qonuniyati 
yangiliklarning yangi, yanada qulay sharoitlarda qayta tiklanishini ifodalaydi.
Odatda pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiq etilishi ikki xil kechadi: 
1. Pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiqi stixiyali kechadi, ya’ni, 
innovasion jarayonda pedagogik yangiliklarga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, 
ularni amaliyotga tatbiq etishda mavjud shart-sharoitlar, usul va yo‘llariga ongli 
munosabat bildirilmaydi.
2. Pedagogik innovasiyalarning amaliyotga tatbiqi tizimli kechadi, ya’ni, 
pedagogik yangiliklar innovasion jarayonda ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy 
asoslangan faoliyat mahsuli sifatida amaliyotga joriy etiladi. 
Innovasion faoliyat mazmuni. Pedagogning innovasion faoliyati 
Pedagogik innovasion jarayon mohiyati. Zamonaviy ta’limga xos muhim 
jihatlardan biri – pedagog faoliyatining innovasion xarakter kasb etishiga erishish 
sanaladi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda pedagog faoliyatining innovasion 
xarakter kasb etishiga erishish masalasi o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlab jiddiy 
o‘rganila boshlagan. Xususan, X.Barnet, J.Basset, D.Gamilton, N.Gross, 
R.Karlson, M. Maylz, A.Xeyvloq D.Chen, R.Edem, F.N. Gonobolin, S.M. Godnin, 
V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kaliq N.V.Kuzmina hamda V.A.Slastenin kabi 
tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan ishlarda innovasion faoliyat, pedagogik 
faoliyatga innovasion yondashish, innovasion g‘oyalarni asoslash va ularni 
amaliyotga samarali tadbiq etish, xorijiy mamlakatlar hamda respublikada 
yaratilgan pedagogik innovasiyalardan xabaror bilish orqali pedagog faoliyatida 
ulardan faol foydalanish borasidagi amaliy harakatlar mazmunini yoritilgan. 
В.А.Сластенин инновацияни янгилик яратиш, кенг ёйиш ва фойдаланишга қаратилган 
мақсадга мувофиқ, йўналтирилган жараёни мажмуи деб билади. Муаллифнинг фикрига кўра 
ҳар
қандай инновация янги воситалар ёрдамида ижтимоий субъектларнинг эҳтиёжини 
қондириш ва интилишларини рағбатлантириш мақсадини кўзлайди. 

---

303 
Har qanday innovasiyada “yangi”, “yangilik” tushunchalari muhim ahamiyatga 
ega. Turli munosabat va jarayonlarga kiritilayotgan yangilik mazmunan xususiy, 
subyektiv, mahalliy va shartli g‘oyalar tarzida namoyon bo‘ladi. 
Xususiy yangilik munosabat, obyekt yoki jarayonga tegishli elementlardan birini 
o‘zgartirish, yangilashni nazarida tutadi.
Subyektiv yangilik ma’lum obyektning o‘zini yangilash zaruriyatni ifodalaydi.
Mahalliy yangilik alohida olingan obyekt uchun kiritilayotgan yangilikning 
amaliy ahamiyatini tavsiflash uchun xizmat qiladi.
Shartli yangilik esa munosabat, obyekt yoki jarayonda murakkab, progressiv 
yangilanishning sodir etilishini ta’minlovchi ma’lum elementlarning yig‘indisini 
yoritishga xizmat qiladi.
Rossiyalik olimlar – A.I.Prigojin, B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy, N.P.Stepanov va b. 
esa innovasion jarayon hamda uning tarkibiy qismlarini o‘rganishga e’tiborni 
qaratgan. Bu o‘rinda ular innovasion jarayonning tashkil etilishiga nisbatan 
quyidagi ikki yondashuv mavjud ekanligini e’tirof etadi:
1) yangilikning individual mikro darajasi (unga ko‘ra qandaydir yangi g‘oya 
amaliyotga joriy etiladi);
2) alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o‘zaro ta’sirini ifodalovchi makro 
daraja (bu o‘rinda alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o‘zaro ta’sirlanishi, 
birligi, raqobati va birining o‘rnini ikkinchisi tomonidan egallanishi ahamiyatli 
sanaladi).
A.I.Prigojin, B.V.Sazonov va V.S.Tolstoylar o‘z tadqiqotlarida yangilik 
kiritishning tizimli konsepsiyani asoslashga uringan. Bu o‘rinda mualliflar 
innovasion jarayonlarning quyidagi ikki muhim bosqichini bir-biridan ajratib 
ko‘rsatishadi:

---

304 
1. Yangilik sifatida namoyon bo‘ladigan g‘oyalarni ishlab chiqish (m: korxona, 
tashkilot tomonidan muayyan turdagi mahsulotni ishlab chiqishning 
rejalashtirilishi).
2. Yangilik (muayyan mahsulot)ni kengko‘lamda ishlab chiqish.
Oliy ta’lim muassasalarida innovasion jarayonlarni tashkil etishda o‘ziga xos 
yondashuvlar kuzatiladi. Ular:
1. Гностик
-
динамик ёндашув (унга кўра педагоглар педагогик инновациялар, уларнинг 
турлари, яратилиши, амалиётга татбиқ этилиши, хориж мамлакатларида яратилган илғор 
педагогик (таълимий) инновациялар ва уларни ўрганиш, маҳаллий шарт
-
шароитларни 
инобатга олган ҳолда амалиётда улардан фойдаланишга доир билим, кўникма, малакаларни 
изчил ўзлаштирадилар, ўз фаолиятларида педагогик инновацияларни фаол қўллаш 
борасидаги тажрибаларни ўзлаштирадилар). 
2. Индивидуал фаолиятли ёндашув (бунда педагоглар ўзларининг индивиуал имкониятлари, 
қобилиятлари, тажрибаларига таянган ҳола амалиё фаолиятда педагогик инновацияларни 
қўллашда муайян изчилликка эришадилар). 
3. Кўп субъектли (диалогик) ёндашув (мазкур ёндашув педагогик жараёнда инновацияларни 
ҳамкасбларнинг
ўзаро, хусусан, кўп йиллик иш тажрибаси, касбий маҳорат ва тажрибага эга 
педагогларнинг фаолиятлари билан танишиш, уларнинг таълим инновацияларини самарали, 
мақсадли ва узлуксиз қўллашга доир тавсия ҳамда кўрсатмаларидан фойдаланишларини 
4. Инсонпарварлик ёндашуви (ушбу ёндашув педагогик жараёнда инновацияларни 
қўллашда
таълим олувчиларнинг имкониятлари, хоҳиш
-
истаклари, қизиқишлари, билим, 
кўникма ва малакалари даражасини инобатга олиш мақсадга мувофиқлигини ёритишга 
хизмат қилади). 

---

305 
«Innovasion faoliyat – bu yangi ijtimoiy talablar bilan an’anaviy me’yorlarning 
mos kelmasligi, yoxud amaliyotning yangi shakllanayotgan me’yorining mavjud 
me’yor bilan to‘qnashuvi natijasida vujudga kelgan muammolarni yechishga 
qaratilgan faoliyatdir»,-deb ta’kidlaydi V.I.Slobadchikov59.
Inson faoliyati o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. 
Masalan, ijodiy faoliyat, ilmiy faoliyat, pedagogik faoliyat, tadbirkorlik faoliyati, 
o‘quv-biluv faoliyati, boshqaruv faoliyati va innovasion faoliyat kabilar. 
Faoliyatning mazmuni, shart-sharoitlari, vositalari o‘zgarib borishi natijasida
insonning ahloqiy madaniyati takomillashib boradi.
«Pedagogik faoliyat - jamiyatning ta’lim-tarbiyaga bo‘lgan ehtiyojini qondirish 
maqsadida umuminsoniy sifatlar va milliy fazilatlarni shakllantirishni ilmiy 
asoslangan reja-dasturga muvofiq amalga oshirish, ya’ni yosh avlodni hayotga 
tayyorlaydigan ijtimoiy zarur faoliyat»,-deya ta’riflaydi B.Ziyomuhammedov60. 
Bugungi kunda pedagogika sohasida yangi ilmiy yo‘nalish - pedagogik 
innovasiya va ta’lim jarayonini yangilash g‘oyalarining paydo bo‘lishi natijasida 
o‘qituvchining pedagogik faoliyatida ham yangi yo‘nalish «o‘qituvchining 
innovasion faoliyati» tushunchasi paydo bo‘ldi. 
Ta’lim tizimidagi innovasiyalar, ularni amaliyotga kiritish, innovasion 
jarayonlarni boshqarishni tahlil qilish orqali innovasion faoliyat tushunchasini 
ta’riflash imkoniyati paydo bo‘ldi. Innovasion faoliyat - pedagogik jamoani 
harakatga keltiruvchi, olg‘a boshlovchi, taraqqiy ettiruvchi kuchdir. Innovasion 
59
В.И.Слобадчиков. Учитель и инновации. Москва. 2006. 215 ст.
60 
5. Индивидуал
-
ижодий ёндашув (унга кўра ҳар бир педагог фаолиятини ўрганилаётган 
мавзу, ўқув материалининг моҳияти, шунингдек, ўз имкониятлари, салоҳияти, маҳорати, 
иш тажрибасидан келиб чиққан ҳолда таълим ва тарбия жараёнларини ижодий 
ишланмалар асосида ташкил этади). 

---

306 
faoliyat bu amaliyot va nazariyaning muhim qismi bo‘lib, ijtimoiy-madaniy obyekt 
sifatlarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy subyektlarning harakat tizimi bo‘lib, u 
ma’lum doiradagi muammolarni yechish qobiliyatigina emas, balki har qanday 
vaziyatdagi muammolarni yechish uchun motivasion tayyorgarlikka ega bo‘lishdir. 
O‘qituvchi innovasion faoliyatining markaziy masalasi o‘quv jarayonini samarali 
tashkil etishdan iborat. “Barcha amaliyotdagi o‘qituvchilar bilganideq 
o‘qituvchining eng asosiy vazifasi o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqi 
pasayganda uni ko‘tarish va mavjud bo‘lgan motivasiyani o‘qitishning o‘zi orqali 
(masalan, tanqidiy qarash o‘qituvchi tomonidan beriladigan vazifa va 
materiallarga) zaiflashtirmaslik yoki buzmaslikdan iborat”61. 
Innovasion faoliyatni ma’lum bir ijtimoiy amaliyot maydonida ko‘rib chiqish 
zarur. Bu amaliyotning konkret subyekt nuqtai nazaridan, amaldagi an’anaga 
nisbatan jiddiy o‘zgarishlarga olib keladigan yangi faoliyatni innovasion deb 
hisoblash mumkin. 
Innovasion faoliyatning infratuzilmasini innovasion faoliyatni amalga oshirish 
uchun zarur bo‘lgan xizmatlarni innovasion faoliyat subyektlariga taklif etuvchi 
tashkilotlar tashkil etadi. Demaq malaka oshirish institutlari, tuman (shahar) 
metodika kengashlari, maktab metod birlashmalari o‘qituvchilar innovasion 
faoliyat yuritishlari uchun zarur bo‘ladigan xizmatlarni tashkil etishlari kerak. 
Shunga ko‘ra «innovasion o‘zgarishlarni sezish, anglash har qanday o‘qituvchiga 
ham xos bo‘lavermaydi,-deb yozadi U.Nishonaliyev,- bu yerda eng asosiysi 
o‘qituvchining o‘zi yangilikni sezishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishidir».
Innovasion faoliyat -uzluksiz ravishda yangiliklar asosida ishlash bo‘lib, u uzoq 
vaqt davomida shakllanadi va takomillashib boradi.
O‘qituvchi innovasion faoliyati xususiyatlarini o‘rganib chiqqan pedagog olimlar 
fikrlariga tayangan holda, quyidagilarni innovasion faoliyatning asosiy belgilari 
deb hisoblash mumkin: 
61
Алекс Муур. Таълим бериш ва таълим олиш: педагогика, таълим дастури ва тарбия. Рутледж. Иккинчи 
нашр. 2012. 25
-
бет

---

307 
O‘qituvchilarni innovasion faoliyatga tayyorlash muammosiga 
murojaat etish jamiyatda innovasion jarayonlar dinamikasining o‘sib 
borayotganligini tushunish natijasida vujudga keldi. Uning tahlili faqat fan va 
texnika erishgan zamonaviy yutuqlardan foydalanishni o‘z ichiga olmasdan, balki 
yangiliklarni izlash, yaratish, moslashtirish, tatbiq etish va olingan natijalarni qayta 
tekshirish kabi jarayonlarni ham qamrab oladi.
Innovasion faoliyatning tuzilishini o‘rganib chiqqan olimlardan biri V.Slastenin 
uni quyidagicha tuzilishga ega deb ko‘rsatib o‘tadi: «Innovasion faoliyatning 
tuzilishi-ijodiy yondashuv, ijodiy faolliq yangilikni kiritishga texnologik va 
metodologik tayyorgarliq yangicha fikrlash, muomala madaniyati. Innovasion 
faoliyatning darajalari: reproduktiv, evristiq kreativ bo‘lishi mumkin».
Innovasion faoliyat davrida yangiliklar, innovasiyalar, tom ma’noda ta’lim 
jarayoniga kirib keladi.
Innovasion faoliyatga tayyorlashdan maqsad-o‘qituvchining yangilikka 
intiluvchanligini, mustaqil o‘z ustida ishlash ko‘nikmasi va malakasini 
shakllantirish, yangi pedagogik texnologiyalar, interfaol metodlardan foydalanib, 
dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarni o‘tkazish malakasini takomillashtirishdan 
iborat. 
«Innovasion faoliyat o‘qituvchining o‘z faoliyatidan qoniqmasligidan kelib 
chiqadi. U o‘qituvchi tomonidan u yoki bu pedagogik vazifani hal qilishda 
-