10.Пул массаси, пул мультипликатори нима? Pul massasi deganda bir mamlakat ichida jismoniy va yuridik shaxslarning naqd pul va naqd pulsiz qilinadigan hisob-kitob mablag‘lari yig‘indisi tushuniladi. Umumiy pul massasi (M) alohida agregatlardan tashkil topadi. Pul agregati deganda to‘lov vositalarini likvidlik darajasi bo'yicha maxsus tasnifi yokijamg‘arilayotgan va xarid qobiliyatini saqlovchi barcha pul vositalari tushuniladi. Bunga naqd pullar, korxonalaming hisob raqamidagi pullari, muddatli va muddatsiz bankka qo‘yilgan pullar, sertifikatlar, zaxiralar va boshqalar kiradi. Pul agregatlarining soni mamlakat iqtisodiyoti va pul massasini boshqarish xususiyatlari inobatga olingan holda turlichadir.
Mablag‘ (naqdsiz) kelib tushish hajmi zamonaviy banklarning qobiliyat darajasi belgilaydigan ko‘rsatkichlardan biridir.Pul multiplikatori ushbu qobiliyatni xarakterlovchi ko'rsatkich hisoblanadi va u zaxiralash me’yorining teskari miqdori bo‘ladi: m = 1/r, bu yerdan r = zaxiralar / Depozitlar. Pul massasi, bazasi va zaxiralash me’yorini hisoblashga qarab pul multiplikatorini aniqlashni bir necha usulga bo‘lish mumkin.
1. t = M(indeksda 2)/Pul bazasi
Bu usulda hisoblangan pul multi plikatori pul tizimining umumiy
sharoitini tavsiflaydi: bank va kredit tizimining rivojlanishi; MB to- monidan o‘rnatilgan zaxiralash shartlari va ularning bajarilishi, pul massasining tarkibi, ayniqsa, naqd pul hissasi va ularning muomalasi ustidan nazorat.
2. t = Depozitlar / zaxiralar
Bu holatdamultiplikator tijorat banklarining iqtisodiyotgakredit qo'yilmalarini kengaytirish imkoniyatini tavsiflaydi.
11.Банкларнинг кредит фаолияти статистикасини изоҳланг. Kredit munosabatlarini baholashda statistika hajm, tarkibiy, o'rtacha, dinamik va samaradorlik ko'rsatkichlaridan foydalanadi. Statistika bu ko'rsatkichlarni, ularga ta’sir qiluvchi omillarni, ular ning umumiy ijtimoiy-iqtisodiy voqealikka (va aksincha) ta’sirini aniqlaydi va oichaydi.
Kredit hajmi muhim ko'rsatkichlardan biridir. Amaliyotda bu ko'rsatkichning ma’lum bir davrda olingan va berilgan summalari hisoblanadi. Bundan tashqari, qoplangan kredit va kredit bo'yicha qarz summalari ham hisoblanadi. Bu summalami hisoblashda hisob- kitob asosiy qarz va foizlar (muddatida va muddati kechiktirilgan summalar bo'yicha alohida) bo'yicha olib boriladi. Muddati uzay- tirilgan (prolongatsiya qilingan) kredit bilan muddati toigan kreditni adashtirmaslik kerak.
Yuqorida keltirilgan ko'rsatkichlar boshlangich aktuar (hujjat- lashtirilgan) maiumotlar asosida oddiy qo'shib chiqish usuli bilan aniqlanadi va navbatdagi ko'rsatkichlarni hisoblashda asos bo'lib xizmat qiladi.
Kredit hajmi, darajasi, tarkibi, o'zaro bogiiqligi, dinamikasi va samaradorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar va ularni hisoblash masalalariga keyingi paragraflarda batafsil to'xtalamiz.
Kredit statistikasi ko'rsatkichlari orasida kredit riski ko'rsatkichi eng muhimi sanaladi. Berilgan kredit summasi bilan (o‘z vaqtida qaytarmaslik va kapitaldan ajralish) risk yonma-yon yuradi. O'z mud datida qaytarilmagan summa kredit boqimandasidir. U asosiy qarz va kredit foizlaridan tashkil topadi.
Qaytarilmagan asosiy qarzlar va ular bo'yicha foizlar summasi qoidan boy berilgan kapital. Qoidan boy berilgan kapital, odat- da, yalpi zarar sifatida ko'riladi. Ko'rilgan zarar hisobdan chiqqan aylanma mablag'dir. Agar qarzdordan yoki boshqa manbalardan ko'rilgan zaraming bir qismi qoplansa, ko'rilgan zarar o'sha sum maga kamayadi. Kredit bilan bogiiq boigan boqimanda summasi,
qo‘ldan boy berilgan kapital, zararlar kredit kamomadining xusus- iy hollari hisoblanadi.
Shunday qilib, kredit munosabatlarida riskning uch xil turi mavjud ekan: boqimandalik, kapitalni qo‘ldan boy berish, zarar riski.
Riskni oldindan ko‘ra bilish yoki uni hisoblash mumkin. Buning uchun bizda kreditni berishdan boshlab to qoplash shart-sharoit- larigacha har tomonlama o‘rganilgan, boshlang‘ich hujjatlardan olingan kafolatlangan axborot bo'lishi kerak.
Kreditor uchun kechiktirilgan to'lovlami ikki parametri mu- him: summa va muddat. Bu ikki parametr birlashtirilsa, kapital- kunlar soni kelib chiqadi. Kapital-kunlar soni boqimanda summasi va kechiktirilgan kunlar sonining ko'paytmasiga teng.
Kredit tizimida kredit resurslari va kredit qo‘yilmalari ko‘rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Bu ko‘rsatkichlar o'zaro uzviy bogiiq boiishi bilan birga bir-biridan farq qiladi. Kredit resurslari banklar, xalq xo‘jaligi tarmoqlari, sug'urta kompaniyalari, chet el faoliyati va aholi resurslaridan tashkil topadi.
Bank mablagiariga ustav fondi, zaxira fondi va maxsus fondlar qo‘shiladi, xalq xo'jaligi tarmoqlari mablagiari esa korxona va tash kilotlarning hisob raqamidagi pul qoldiqlari, kapital qo'yilmalar schyotidagi mablagiar va turli xil buyurtmachilaming mablagiaridan tashkil topadi. Aholi mablagiariga ularning jamg'arma va tijorat banklari schyotlaridagi pullari, qoidagi naqd pullar kiradi.
Shunday qilib barcha kredit resurslari (ya’ni bo‘sh turgan mablagiar) ning yigindisi mamlakatning ssuda fondiga teng.
Kredit qo'yilmalari deb banklar va boshqa kredit muassasa lari tomonidan korxona, tashkilot va aholiga haqiqiy berilgan sum- malarga aytiladi. Kredit qo'yilmalarining hajmi, tarkibi, dinamikasi va samaradorligini tavsiflovchi bir qancha ko'rsatkichlar mavjud. Ularga batafsil to'xtalish bu mavzuning vazifasi emas.
