Moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua bilim sohalari

QO
tayanadilar . Amerikalik investorlar chet el aksiyalari hisobiga o‘z portfellari diversifikatsiyasini kuchaytirish orqali risk darajasini kamaytirish imkoniga ega bo‘lsalar ham, amalda o‘z aktivlarining juda kichik ulushini chet elga investitsiya qiladilar⁴⁷. Ehtimol, ular xorijiy investitsiyalar yuqori xarajat talab qilishidan qo‘rqishar, ammo bu xarajatlar tarkibiga nimalar kirishi ko‘pchilik tadqiqotlarda noaniqligicha qolmoqda. Balki, qaysi xorijiy aktivlarni qanday bahoda sotib olishni aniqlash ularga katta qiyinchilik to‘g‘dirar, yoki investorlar chet el mamlakatlari xukumatlari ularni o‘z aksiyalariga egalik huquqidan mahrum qilishlaridan, dividend to‘lovlarini cheklanishidan yoki soliq qonunchiligining o‘zgarishi riskidan xavotirlanadilar.
Xalqaro darajadagi o‘zgarishlar investorlar o‘zlarining xorijiy aksiyalari paketini dunyoning barja joyida kengaytirib borayotganliklarini ko‘rsatmoqda. Amerikadagi yirik moliya institutlari o‘zlarining xorijiy investitsiyalari hajmini sezilarli ravishda oshirmoqdalar va haqiqatan oxirgi vaqtlarda boshqa mamlakatlarga investitsiya qilmoqchi bo‘lgan investorlar tomonidan ko‘plab fondlar yaratilmoqda. Madomiki, investorlar xorijiy aktivlar bo‘yicha o‘zlarining ulushlarini oshirishar ekan, ichki bozorga bog‘liq holda betani hisoblash o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda, va aksincha, har qanday investitsiyani beta - koeffitsentini investor qo‘lidagi portfelga nisbatan hisoblash borgan sari muhimlashib bormoqda.
Bir-necha mamlakatlarda foiz stavkasi boshqa davlatlarga nisbatan past. Misol uchun, yaqin yillargacha YAponiyaning foiz stavkasi darajasi nol ko‘rsatkichga yaqin edi. AQSHda bu ko‘rsatkich 3%ga yaqin bo‘lgan edi. Ko‘pchilik YAponiya kompaniyalari uchun kapital bahosining pastligi ular uchun foydali deb o‘ylashadi. Bu ko‘p masalada xato fikrlash bo‘lsa, lekin bunda ehtimol qandaydir darajada haqiqat ham bor. Anglashilmovchilik sababi YAponiyada foiz stavkasi ienada hisoblansa, AQSHda u dollarda hisoblanadi. Faraz qilaylik, ikkala holatda ham foiz stavkani real ko‘rsatkichlarda aniqlandi. Endi, ularni o‘zaro solishtirib quyidagi savolni berish o‘rinlimi: xorijiy investitsiyalar YAponiyada real kapital bahosini tushishiga sabab bo‘la oladimi? Ma’lumki, yapon xalqi azaldan tejamkor va yirik jamg‘armalarga ega bo‘lgan. Lekin vaqt o‘tishi bilan ular kelajakdan xavotirlanmoqdalar va ular odatdagidan ko‘ra ko‘proq mablag‘larini jamg‘armalarga yo‘naltirdilar. YAponiya sanoati bunday mablag‘larni o‘zlashtira olmadi va natijada mamlakat ularni chet el investitsiyalariga yo‘naltira boshladi.
Xalqaro darajada investitsiya qilish doim ham investorlar uchun riskli hisoblanmaydi. Buni yuqorida keltirilgan misollar ham isbotlaydi. Zero, xalqaro darajada investitsiyalarni amalga oshirishda investorlar o‘z portfellarini diversifikatsiya qilishlari, to‘g‘ri investitsiya hududini tanlashlari va qulay bozor riskiga ega bozorlarni aniqlashlari muhim ahamiyatga ega.

3. 
   Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etishning maqsadi va uning
   

asosiy jihatlari
Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etish ularning samaradorligini ochib berishda markaziy urinni egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihadan keladigan samara uning xar bir ishtirokchilarining uz maqsadlaridan kelib chikib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim bulgan natijalarni kulga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Bozor isloxotlarigacha bulgan davrda, ya’ni
markazlashtirilgan rejalashtirish tizimi amal kilgan paytda kapital kuyilmalarning samaradorligini baholash akademik T.S. Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chikilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Buning asosida kapital kuyilmalarning iqtisodiy samaradorligani aniqllash tamoyillari samaradorlikning tarmok me’yor koeffitsienti yordamida takkoslama iqtisodiy samaradorlikni tashki hisoblash yuli bilan absolyut va nisbiy kurinishlardagi ularning koplanishini hisoblash usullari yotar edi.
Investitsiyani variatlarini tanlashda ham ushbu uslublarning uziga xos urni bor edi, lekin ular kattik dogmatik andozalar tizimi bilan chegaralangan edi. SHuning uchun ushbu uslublarda zarur bulgan ko’rsatmalar yuk edi, ya’ni bular: bozor iqtisodiyoti uchun muhim bulgan investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi noaniqllik va risklar, inflyatsiya sharoitidagi real va nominal qiymatlarni baholash va shu kabilardir. SHuningdek kapital kuyilmalarning samaradorligini aniqllashda, baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va ayniqsa, marketing jixatlari hamda loyiha ishtirokchilarining manfaatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul okimi tahlili, balans tahlili, amortizatsiya hisobi va boshkalarga bulgan e’tibor uning uchun xos emas edi.
Yuqoridagi holatlarni hisobga olmaslik ma’muriy boshkarish davriga mos keladi, chunki unda davlat mulki xukmron hisoblanar va bu borada undan boshka manfaatdorlar yuk edi. Bundan tashkari, xar bir loyiha davlat tomonidan belgilangan dasturlar orkali moliyalashtirilar, loyihaning samaradorligi, kreditning qaytarilishi unchalik ahamiyatga ega emas edi. SHuningdek xususiy tadbirkorlikning mavjud bulmaganligi insonlarni mustakil bir ish qilishlariga va faoliyat olib borishlariga yul bermas edi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, investitsiya loyihasi, eng avvalo, ma’lum bir maqsadni kuzlagan xolda kupchilikning (loyiha ishtirokchilari va axolining) manfaatlarini e’tiborga olish bilan amalga oshirilishi lozim. Xozirgi iqtisodiy vaziyat, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishidagi vazifalar, investitsiya loyihasini amalga oshirishda bir necha manfaatlarning uzaro tuknash kelishi jaxon iqtisodiyotidagi eng etuk tajribalarni Uzbekiston iqtisodiyotining uziga xos xususiyatlarini hisobga olgan xolda joriy etish barcha soxalardagi kabi investitsiya loyihalari tahlilida ham uslubiy o’zgarishlarga erishishni takozo etdi va uni muhim vazifa sifatida kuydi.
Ushbu vazifani echishda mualliflar V. V. Berens, P.M. Xavraneklar ishlab chiqqan- "Rukovodstvo po otsenke effektivnosti investitsiy” kitobida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashda "YUNIDO" uslubiyoti keng tadkik etilgan bo’lib, bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli urin tutadi. Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadkikotlari uchun muljallangan kapital kuyilmalarning samaradorligini baholashning jaxon tajribasi mutafassal yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jixatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdaga savollarga, ya’ni xom ashyo bazasini baholash, kurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning uz mablag’lari evaziga, shuningdek tashki moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta’minlash, investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini aniqllash (bular daromadlilikning ichki me’yori, sof diskontlashtirilgan daromad va x,. k.) jarayonlariga tegishlidir.
Investitsiyalarni baholash uchun sharoitlar mavjud bulganda, loyihani tayyorlash moliyaviy va iqtisodiy tahlillar talablariga muvofiq xolda utkazilishi kerak.
Agar moliyaviy tahlil buyicha mutaxassis texnik-iqtisodiy asoslashni ishlab chikishning boshlangich boskichlarida ushbu jarayonga kuyilgan bulsagina, tegishli mutaxassis orkali moliyaviy tahlil loyiha ishlab chiqilishining boshidan boshlab kuzatib borishi mumkin buladi.
Investitsiyalash moliyaviy va iqtisodiy nukgai nazardan kelgusida investitsiyalarning umumiy boshlagich qiymatini oshiruvchi sof foydani xosil qilish va olish maqsadida barcha turdagi moliyaviy, iqtisodiy resurslarning uzok muddatga kuyilishi sifatida aniqllanishi mumkin.
Ushbu kuyilmaning asosiy jixati — bu moliyaviy resurslarni (ya’ni investorning uz va karz mablag’larini) investitsiyalar tomonidan ishlab chiqarish aktivlariga kuyilgan asosiy va sof aylanma kapitalga aylantirish.
Kelgusidagi sof foydaga kizikish loyihaga mablag’ soluvchi xar bir ishtirokchi tomon uchun umumiy bulsada, kutilayotgan foyda yoki daromad xar xil baholanishi va fark qilishi mumkin.
YUNIDO uslubi buyicha moliyaviy tahlilning muhim jixatlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari;
  
• 
  kuyilmalarni baholash va loyiha kaytimi;
  
• 
  loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish;
  
• 
  risk, noaniqllik va boshkalar.
  

Moliyaviy tahlilning maqsadlari va andozasi "investitsiyalash" suzining mazmuni bilan ma’lum bir ahamiyat darajasida aniqllanadi.
Investitsiyalash moliyaviy, iqtisodiy resurslarni kelgusida foyda olish yoki uni yaratish va ijtimoiy samaraga erishish maqsadida uzok muddatga iqtisodiy resurslarni kuyishdir.
Ushbu kuyilmaning asosiy jixati investorning uz mablag’larini investitsiyalash asosida ishlab chiqarish aktivlariga, shuningdek ushbu resurslarni ishlatish bilan yangi likvidlikni xosil qilishga o’zgartirishda namoyon buladi.
Yuqoridagilarni hisobga olish bilan "investitsiyalash" tushunchasi uziga xos aniqllik kasb etadi, moliyaviy tahlil va loyihani sunggi baholash esa loyiha buyicha talab qilinadigan kuyilmalarni, kutilayotgan natijani, shuningdek kelgusi sof foydani tahlil etish va baholashni (qiymatini) kuzda tutadi.
Ushbu maqsad uchun kullaniladigan usullar quyidagilardir:

• 
  loyihaning bashorat qilinish xususiyatlari xakkoniyligining tahlili;
  
• 
  investitsiyaning amalga oshuvchanligiga sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi jiddiy o’zgarishlarni aniqllash bilan loyihalashtirilayotgan xarajat va daromadlarning tarkibi va ahamiyatliligini tahlil etish;
  

investitsiyalardan keladigan daromad, ularning foydaliligi, samaradorligi orkali aks ettirilgan xar yillik xosil qilingan va jamgarilgan sof moliyaviy foydani aniqllash va baholash;

• 
  vakt omilining kapital qiymati, baholar va noaniqllik sharoitida (aniql loyiha bilan boglik bulgan risklar) qabul qilinadigan qarorlar munosabatini hisobga olish.
  

SHunday kilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan boglik omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy okibatlarni tahlil kiladi va aniqllaydi.
Moliyaviy tahlilning asosiy jixatlari quyidagichadir:Birinchidan, sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili — bu saloxiyatli investorlar va loyiha yaratuvchilariga loyihadagi moliyaviy okibatlarni ko’rsatish uchun yoki asosiysi texnik xarajatlarni yoki loyiha takliflarini tugallash uchun loyihani ishlab chikishning oxirgi boskichlarida amalga oshiriladigan ajratiluvchi faoliyat emas.
Moliyaviy tahlil texnologiya va ishlab chiqarish kuvvati, loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyi, resurslar, loyiha andozasi, marketing strategiyalarining moxiyati jixatidan aniqllanuvchi loyiha strategiyalarini ishlab chikish va turli xil mukobillarini kuzda tutishi lozim.
Ikkinchidan, moliyaviy tahlilni utkazish jarayonida qaror qabul kiluvchi shaxs investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni kullashini ham hisobga olishi zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqllashga majbur kiladi va u investorlar talab kiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keluvchi
usullarni tanlaydi. Masalan, investorlar past rentabellikda tezlashtirilgan amortizatsiyani afzal kurishi mumkin yoki, xatto, kichik daromadlar sharoitida bosh rakobatchiga nisbatan bozordagi uz ulushini kengaytirishni xoxlashi mumkin, bunda uning strategiyami mavjud firmaning yuqori rentabelliligani ta’minlashga xizmat kilsa ajab emas.
Bu erda nafaqat katnashuvchi tomonlarning, balki jamiyatning ham kizikishini hisobga olish kerak. Jamiyatning kizikishi shundaki, bunda ular investitsiya jarayonida cheklangan resurslarning samarali ishlatilishi va mamlakatning rivojlanishiga inti-ladilar.
Kizikishlarni nazorat qilish uchun turli xil ma’muriy va fiksal tadbirlar kullaniladi. Bu tadbirlar ham ragbatlantiruvchi, ham chegaralovchi bo’lib, loyihani baholash va moliyaviy tahlil jarayonlariga kiritilishi va aniqllanishi lozim.

16. 
    mavzu. Moliya va risklar Reja:
    

1. 
   Risk va daromadning muqobil ko’rinishi (arbitraj narxlash nazariyasi)
   
2. 
   Tizimli Risk va Betalar
   
3. 
   Portfellar va Faktor modellari
   
4. 
   Portfellar va diversifikatsiyalash
   
5. 
   Kutilgan qaytim stavkasi
   

1. 
   Risk va daromadning muqobil ko’rinishi (arbitraj narxlash
   

nazariyasi)¹⁰⁰
2011-yil fevral oyida Home Depot, Kampbell Soup Korparatsiyalari, va mashina ijara kompaniyasi Avis Byudjet Group o’zlarining daromadlarini e'lon qiladigan boshqa ko’plab kompaniyalar qatoriga qo'shildi. Home Depot o’zining to'rtinchi chorakdagi foydasi o'tgan yilga nisbattan 72 % ga ko'payganini e'lon qildi. Kompaniyaning har bir aksiyalardan daromadi 36 sentga oshib osonlikcha tahlilchilar 31 sent hisobidan oshib ketdi. Kampbell Soup Korparatsiyaning har bir aksiyalardan olgan daromadi esa 71 sentni tashkil etib bozor tahlilchilar aynan kutganidek bo’ldi. Avis Byudjetning holatida, tahlilchilar har bir aksiyadan 7 sent yo'qotishni taxmin qilayotgan edi, lekin kompaniya aslida har bir aksiyadan 36 sent yo'qotdi. Siz bu uch kompaniya holatlarni yaxshi yangilik, hech qanday yangilik yo’q va yomon yangilik aks ettiradi deb kutganizda va siz odatda haq bo'lasiz. Garchi, Home Depotning aksiyalari bahosi biroz 1 % dan ko’proq tushib ketganda ham, Kempbell Soupsning ham aksiyalari bahosi 3,9 % atrofida tushganda ham va Avis Byudget aksiyalari narx 1 % dan biroz ko'payganda ham.
Biz oldingi mavzuda aksiyalar riskining 2 turga: tizimli va tizimsiz riskka bo’linishini o'rgandik. Tizimsiz risk portfellarni diversifikatsiya qilish bilan bartaraf etilishi mumkin, lekin tizimli riskni bartaraf etib bo’lmaydi. Buning natijasida, portfellarda alohida aksiya masalalarning faqat tizimli riski bor. Biz shuningdek tizimli riskni beta orqali eng yaxshi o'lchash mumkinligini o'rgandik. Nihoyat, biz moliyaviy aktivlarni baholash modeli (MABM) bo'yicha aksiyalardan kutilgan daromadning betaga chiziqli bog'liqligini o'rgandik. Bu bobda, biz betalarning qayerdan kelishini va aktivlarni baholashda arbitrajning muhim rolini yaqindan o’rganamiz.

2. 
   Tizimli risk va betalar¹⁰¹
   

Biz o'rganganimizdek, har qanday aksiyalarning daromadini qo’ydagicha
yozish mumkin: