Mövzu №1: ″″″″ darəetmənin, dövlət idar
Yüklə 5,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
həyata keçirilməsinin prosessual vasitəsi kimi istifadə olunurlar, o cümlədən hüquqi məsuliyyət xarakteri daşımayan inzibati-məcburetmə vasitələrinin tətbiqi daxil olmaqla (xəbərdaretmə və qarşısınıalma). Beşincisi, inzibati-prosedur fəaliyyəti, bir qayda olaraq, öz mürəkkəbliyi ilə fərqlənmir (məsələn, ictimai birliyi qeydiyyatdan keçirmək üçün ərizənin və digər təsis sənədlərinin təqdim edilməsi kifayətdir), buna görə dəqiq araşdırma tələb edilmir, hansı ki, inzibati-hüquqi mübahisənin həlli zamanı bütün bu hallarda mütləqdir. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, inzibati-prosessual fəaliyyəti xüsusi səlahiyyətli dövlət orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin dövlət idarəetmə prosesində həyata keçirilən və inzibati-prosedur və ya inzibati-yurisdiksiya formasında ifadə olunan hüquqyaratma, hüquq tətbiqetmə və hüquq mühafizə fəaliyyəti kimi müəyyənləşdirmək olar. nzibati-prosessual fəaliyyət müəyyən prinsiplərə əsaslanır, bunlar, birincisi, dövlət-idarəçilik fəaliyyətinə ümumilikdə səciyyəvidir, ikincisi, öz xarakterinə görə ə
xüsusiyyətlərini əks etdirirlər. Bu prinsiplərə aiddir: qanunçuluq, səlahiyyətlilik, tərəflərin prosessual bərabərliyi, dövlətin və şəxsiyyətin mənafelərinin qorunması, maddi (obyektiv) həqiqətin əldə edilməsi, mümkünlüyü, aşkarlıq, qənaətlik, çəkişmə. Ə
çərçivəsində ifadə olunmur. Bu onunla izah olunur ki, inzibati-hüquqi mübahisələr, bir qayda olaraq, öz məzmununa görə daha sadədirlər, buna görə tərəflərin qarşılıqlı 287
davranışının, mübahisənin hüquqi qiymətləndirilməsi ədalət mühakiməsinə səciyyəvi olan dəqiqliyi tələb etmir. Hətta belə mübahisələrin məhkəmələr (hakimlər) tərəfindən baxılması zamanı bütün zəruri prosessual qaydaların gözlənilməsi həmişə tələb olunmur (məsələn, inzibati tənbeh edərkən). Fərdi inzibati işlərin çevikli də həll edilməsi inzibati yurisdiksiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biridir, bu isə bəzi fərdi işlərin dəqiq təhlilini istisna etmir (məsələn, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsində mübahisələrin baxılması zamanı).
Yurisdiksiya (lat. jurisdictio – məhkəmə icraatı deməkdir; juc – hüquq, dico – deyirəm). Dövlət hakimiyyətli fəaliyyəti kimi hüquqi mübahisələrə qanunun tətbiq edilməsindən və mübahisə barəsində hüquqi aktların qəbul edilməsindən ibarətdir, yəni hüququn realizəsi baxımından hüquq tətbiqetmə fəaliyyətidir. Bu zaman, ümumiyyətlə, hüquq tətbiqetmə kimi, yurisdiksiya elə bir fəaliyyətdir ki, onun məzmununu informasiyanın yığılması, tətqiq edilməsi, qiymətləndirilməsi və qərarın qəbulu təşkil edir. Bir qayda olaraq, hüquq tətbiqetmə fəaliyyəti səlahiyyətli orqanların hakimiyyət xarakterli hərəkətlər ictimai münasibətlərin təşkilinə, vətəndaşların subyektiv hüquqlarının realizəsinə (işə qəbul etmə, təqaüdlərin təyin edilməsi, müəyyən fəaliyyətin həyata keçirilməsinə icazənin verilməsi və s.) yönəlmişdir. Lakin real həyatda çox vaxt elə yaranır ki, hüquqi norma ilə faktiki vəziyyət arasında ziddiyyət yaranır, yəni elə bir konkret münasibət yaranır ki, bu münasibət: a) mübahisəlidir; b) normada müəyyən edilmiş qaydadan yaranır, yaxud bilavasitə (birbaşa) normanı pozur. Bütün bu hallarda səlahiyyətli dövlət orqanların müdaxiləsi tələb olunur. Burada hüquq mühafizəetmə fəaliyyətinə obyektiv tələbat yaranır və bunun tərkib hissələri bunlardır: a) yoxlama-nəzarət fəaliyyəti; b) hüquq normalarının təmin edilməsi üzrə fəaliyyət (hüquq təminatı); v) hüquqi mübahisələrin və hüquq pozuntuları haqqında işlərin araşdırılması; q) dövlət məcburetmə tədbirlərinin tətbiqi üzrə fəaliyyət. Beləliklə, yurisdiksiya hüquq mühafizə fəaliyyətinin tərkib hissəsidir, onun müstəqil və əsas növüdür. Öz sosial təyinatına, mahiyyətinə və funksiyalarına görə, ümumi hüquqi prinsiplərə əsaslanan yurisdiksiya dövlət fəaliyyətinin müstəqil növü kimi aşağıdakı növlərə bölünür: cinayət-hüquqi, mülki-hüquqi, inzibati, intizam və iqtisadi. nzibati yurisdiksiya dövlət idarəetmə orqanının və vəzifəli şəxslərin fərdi inzibati işlərin həll edilməsi və müvafiq hüquqi sanksiyaların inzibati qaydada (məhkəməyə müraciət etmədən) tətbiq edilməsi üzrə qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilmiş fəaliyyətdir. nzibati yurisdiksiyanın dövlət hakimiyyətli fəaliyyət kimi mahiyyəti qanunun hüquqi mübahisələrə tətbiq edilməsi və onlara dair hüquqi aktların qəbul edilməsindən ibarətdir, yəni həyata keçirmə formasına görə hüquq tətbiqetmə fəaliyyətdir. Həqiqətən, bütün bu fəaliyyət mübahisənin həll edilməsinə yönəlmişdir. Onu həll etmək 288
üçün işdə mövcud olan bütün sübutları və işin bütün hallarını təhlil etmək lazımdır. Mübahisə məhz ona görə hüquqi adlanır ki, tərəflər qanunla nəzərdə tutulmuş hüquqlarını və vəzifələrini yerinə yetirmirlər, yaxud lazımi qaydada yerinə yetirmirlər. Qanun məhz bu növ mübahisələrin həll edilməsi üzrə səlahiyyəti dövlət orqanlarının xüsusi fəaliyyətini şərtləndirir. Bu fəaliyyət qanunla tənzimlənir və qanuna əsaslanır. Beləliklə, bu fəaliyyətin xarakteri və onun məqsədi göstərir ki, inzibati- yurisdiksiya fəaliyyəti hüquq tətbiqetmə fəaliyyətidir. nzibati yurisdiksiya fəaliyyətin mahiyyəti yeni hüquqi normaların yaradılmasında yox, mövcud olan normaların hüquqi mübahisələrə tətbiq edilməsidir. Hüquqi mübahisənin mahiyyətini təhlil edəndən sonra onu həll etmək olar, o cümlədən, inzibati xəta haqqında işi də. Deməli, inzibati-yurisdiksiya fəaliyyətinin məqsədi hüquqi mübahisənin həll edilməsidirsə, onda bu fəaliyyətin əsas məqsədi inzibat xəta haqqında işi mahiyyət etibarı ilə təhlili və baxılmasıdır. Elə bu məqsədlə də inzibati-yurisdiksiya fəaliyyətini həyata keçirən orqanların fəaliyyəti də hərtərəfli və dəqiqliklə qanunvericiliklə tənzimlənir. Beləliklə, inzibati yurisdiksiya – dövlət fəaliyyətinin müstəqil növü kimi qanunqüvvəli, hüquq tətbiqeetmə və hüquq-mühafizəetmə fəaliyyətidir. nzibati yurisdiksiyanın xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar aiddir: 1) nzibati yurisdiksiyanın əsası dövlət idarəetmə sahəsində inzibati-hüquqi normalarla nizamlanan idarəçilik xarakterli ictimai münasibətlərin işirakçıları arasında yaranan spesifik mübahisələrdir. Bunlar inzibati hüquqlar barəsində mübahisələr, yaxud inzibati-hüquqi mübahisələrdir. nzibati-hüquqi mübahisələr aşağıdakı hallarda baş verə bilərlər: - idarə edən tərəfin təşəbbüsü ilə (vətəndaşın inzibati məsuliyyətə cəlb olunması barədə məsələ qaldırıldıqda; - icra hakimiyyəti subyektinin təsirinə məruz qalan idarəedilən tərəfin təşəbbüsü ilə; - müxtəlif idarəetmə subyetkləri arasında (eyni və ya müxtəlif səviyyəli icra orqanları arasında); - xüsusi hüquq mühafizə orqanlarının təşəbbüsü ilə (prokurorların protesti ə
2) nzibati-hüquqi mübahisələrin əsasını (bu mübahisələrin həll edilməsi prosesində mübahisə edən tərəflərin davranışı (hərəkətləri) hüquqi cəhətdən qiymətləndirilir) fərdi inzibati işlər təşkil edir. nzibati yurisdiksiyanın məzmununu hər bir işin baxılması yox, yalnız mübahisəli işlərin baxılması təşkil edir (məsələn, inzibati xəta haqqında işə baxılması, vətəndaşların şikayətlərinə baxılması). 3) nzibati-hüquqi mübahisələrin həlli müəyyən qaydanın mövcudluğunu nəzərdə tutur, yəni fərdi işlərə baxılmasında rəhbər tutulan qaydalar. 4) nzibati yurisdiksiyanın hüquqi təzimlənməsi yurisdiksiyaya hüquqi xarakter verir və onun çərçivəsində xüsusi növ hüquqi münasibətlərin yaranması üçün ə
olaraq inzibati hüququn maddi normaları həyata keçirilir. 5) nzibati yurisdiksiya prosessual kateqoriya kimi, son nəticədə dövlət idarəetmə sahəsində sabit hüquq qaydasının təmin edilməsi məqsədlərinə xidmət edir. 289
6) Ədalət mühakiməsindən fərqli olaraq, inzibati yurisdiksiya subyektlərin çoxluğu ilə xarakterizə edilir, bu isə dövlət idarəetməsinin müxtəlif sahələrində olan ictimai münasibətlərin çevik olaraq hüquqi müdafiəsini təmin edir. Lakin bir çox hallarda o, məhkəmə yolu ilə həyata keçirilə bilər. 7) nzibati yurisdiksiyanın hüquqi nəticəsi müvafiq birtərəfli və hakimiyyət xarakterli təsirdən ibarətdir, bu təsirin son nəticəsi ya mübahisənin obyekti olan fərdi inzibati-hüquqi aktın taleyi, yaxud müxtəlif şəxslərin, (təşkilatların) davranışlarının qanunsuzluğu və ya qanuniliyi, ya da dövlət idarəetmə sahəsində hüquq qaydasının bərpası və müdafiəsi naminə müvafiq məcburetmə tədbirlərin tətbiq edilməsinin zəruriyyəti barədə məsələnin həllidir. 8) nzibati yurisdiksiya dövlət idarəetmə sahəsində hüquq mühafizə və sabit hüquq qaydasının təmin edilməsi məqsədlərinə xidmət edir. nzibati yurisdiksiya fərdi inzibati işlərin xarakterindən asılı olaraq müəyyən ifadə formalarına malik olmalıdır. Bu işlərin hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır, onlar konkret təyinatına görə, təşkilati-hüquqi formalarına və subyektlərinə görə fərqlənirlər. Bunun əsasında inzibati icraatın anlayışı formalaşır, bu isə səlahiyyətli subyektlərin fərdi inzibati işlərin baxılması və həll edilməsi üzrə hüquq normaları ilə tənzimlənmiş fəaliyyət deməkdir. nzibati icraatların məcmusu inzibati yurisdiksiyanın əsaslı xarakteristikasıdır. craatların işlərinin fərqləndirilməsi, həm subyektlərin hüquqi səlahiyyətlərinə görə, həm də predmet (obyekt) üzrə aparılır. Azərbaycan Respublikasının inzibati qanunvericiliyinin və mövcud olan inzibati-prosessual normaların təhlili inzibati icratların aşağıdakı növlərini göstərmək olar: - inzibati xəta haqqında iş üzrə icraat; - intizam icraatı; - şikayətlərin baxılması üzrə icraat. Bu mənada inzibati yurisdiksiyanı yalnız yuxarıda göstərilən xüsusiyyətlər xarakterizə etmir. nzibati yurisdiksiyanın xarakteristikasında onun yerinə yetirdiyi funksiyalar və habelə onun həyata keçirilməsinin əsasını təşkil edən prinsiplər mühüm rol oynayırlar. nzibati yurisdiksiyanın funksiyaları onun hüquq tətbiqetmə fəaliyyətinə məxsusluğu ilə əlaqədardır. Mühafizəetmə funksiyası hüquq pozuntuları haqqında işlərin baxılması zamanı həyata keçirilir. Bu icraatın yurisdiksiya normaları və onların maddi məzmunu, inzibati məsuliyyət haqqında inzibati-hüquqi normalardır, onlar: Azərbaycan Respublikasında insan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını, onların sağlamlığını, əhalinin sanitariya-epidemioloji salamatlığını, ictimai mənəviyyatı, mülkiyyəti, şəxslərin iqtisadi maraqlarını, ictimai qaydanı və ictimai təhlükəsizliyi, ə
inzibati xətaların qarşısını almaqdan ibarətdir. Eyni zamanda onlar inzibati xəta törədən şəxsi qanunlara əməl edilməsi ruhunda tərbiyələndirmək, habelə inzibati xəta törətmiş şəxs, həm də başqa şəxslər tərəfindən yeni inzibati xəta törədilməsinin qarşısını almaq məqsədini daşıyrlar. 290
Mühafizə etmə funksiyası həmçinin inzibati tənbehlərin tətbiqini və inzibati yurisdiksiya orqanlarının inzibati xətaların törədilməsinə kömək edən səbəblərin və şə
Tərbiyə etmə funksiyası hüququn və əxlaqın qarşılıqlı əlaqəsindən irəli gəlir. Proses mənəvi idealların formalaşması vəzifəsinə tabedir. Bu barədə Azərbaycan Respublikası nzibati Xətalar Məcəlləsinin 22-ci maddəsində göstərilib: ″″″″ nzibati tənbeh məsuliyyət tədbiridir və inzibati xəta törədən, şəxsi qanunlara əməl edilməsi ruhunda tərbiyələndirmək, habelə həm inzibati xəta törətmiş, həm də başqa şəxslər tərəfindən yeni inzibati xəta törədilməsinin qarşıını almaq məqsədi daşıyır″″″″ və elə bu da tərbiyəçi funksiyasının tərkib hissəsidir. Bu funksiya insanları qanunlara əməl etmələri ruhunda tərbiyə edir. Tədqiq olunan sahədə təsiretmənin əsas vasitəsi iş üzrə qəbul edilmiş qərarın özüdür. Ona görə qəbul edilmiş qərarın həm hüquq normalarına tam uyğunluğu, həm də onun ədalətliliyi əhəmiyyətli şərtdir. nzibati - yurisdiksiya prosesinin mədəniyyəti, Yüklə 5,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|