Mövzu 1 Marketinqin sosial-iqtisadi mahiyyəti və nəzəri-metodoloji əsaslari Plan

Məhsul çeşidinin dərinliyi dedikdə, eyni məhsul çeşidi qrupuna daxil olan məh­sulların müxtəlif modellərinin, tip-növ-ölçülərinin və s. hazırlan­ması və onun hesa­bına çeşid pozisiyalarının və ya çeşid vahid­lə­rinin sayının artırılması başa düşülür. Başqa sözlə desək, məhsul çeşidinin dərinliyi ona daxil olan məhsul çeşidi vahidlə­rinin sa­yıdır.

Məhsul çeşidinin uyğunluğu dedikdə, istehlakçı qrupları, satış kanalla­rı və s. amil­lər baxımından həmin çeşidə daxil olan məhsulların oxşarlığı, ümumiliyi, ya­xın­lığı, daha geniş mənada bir-birini əvəz edə bilməsi başa düşülür.

Məhsul çeşidinin planlaşdırılması prosesində aşağıdakı işlər həyata keçirilir:

1. 
   İstehlakçıların cari və potensial tələbatının aşkar edilməsi;
   
2. 
   İstehsal ediləcək məhsulların istifadə edilməsi üsullarının və isteh­lak­çıların bazarın müvafiq seqmentində özünü aparması xüsusiy­yət­lərinin təhlili;
   
3. 
   Rəqib müəssisələrin məhsul çeşidinin təhlili və onların oxşar məh­sullarının qiymətlən­dirilməsi;
   
4. 
   Müəssisənin məhsul çeşidinin təhlili və onun məhsullarının rəqa­bət qabiliyyətliyinin qiymətləndirilməsi;
   
5. 
   İstehsal edilən məhsulların istehlakçıların tələbatına uyğun gəlmə sə­viyyəsinin öyrə­nilməsi;
   
6. 
   Məhsul çeşidinin hansı yeni məhsullarla genişləndirilməsinin və ya hansı məhsulların məhsul çeşidindən çıxarılmasının zəruriliyinin əsaslandı­rılması;
   
7. 
   Yeni məhsulların buraxılması və istehsalı mənimsənilmiş məh­sulla­rın təkmilləşdirilməsi, habelə buraxılan məhsulların tətbiqinin yeni üsulları və sferaları haqqında təkliflərə baxılması;
   
8. 
   İstehlakçıların tələbatına uyğun olaraq yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsulların spesifikasiyalarının hazırlanması;
   
9. 
   Mütəxəssislərin iştirakı ilə yeni və təkmilləşdirilmiş məhsulların is­tehsal-satış perspektivlərinin öyrənilməsi;
   
10. 
    Potensial istehlakçıların iştirakı ilə məhsulların testləşdirilməsi və sınaq­ların keçirilməsi;
    

Məhsul no­menklaturası müəssisə tərəfindən bazara təklif edilən bütün məhsulların toplumudur. Başqa söz­lə desək, müəssisə tərəfindən istehsal edilən bütün məhsulların cəmi onun məhsul nomenk­la­turasını təşkil edir.

Məhsul nomenklaturasının genişliyi müəssisənin bazara təklif etdiyi məhsul pozisiyalarını və ya məhsul çeşidi vahidlərinin sayıdır. Bunu ayrı-ayrı çeşid qrupla­rına daxil olan çeşid vahidlərinin və ya pozisiyasının sayını toplamaqla müəyyən edirlər.

Məhsul nomenklaturasının dərinliyi müəssisənin məhsul nomenkla­tura­sını təş­kil edən məhsul çeşidinə daxil olan müxtəlif məhsul marka­la­rının, modellərinin və ya variantlarının orta sayıdır. Bu göstərici hər bir məhsul çeşidinə daxil olan məh­sul­larının sayını toplayıb çeşidlərin sayına bölməklə müəyyən edilir.

Məhsul nomenklaturasının uyğunluğu dedikdə, istehlakçı qrupları, sa­tış kanal­ları və s. amillərə görə məhsul nomenklaturasına daxil olan məhsul çeşidlərinin ya­xın­lığı, uyğunluğu, bir-birini əvəz edə bilməsi başa düşülür.
6.2. Məhsulların təsnifləşdirilməsi

Məhsullar iki əsas əlamətə: 1) görünə bilmə qabiliyyətinə və 2) məhsulun təyinatına (is­tehlakçının tipinə) görə təsnifləşdirilir. Məhsullar bu əlamətlər daxilində də müxtəlif əlamətlərə görə təsnifləşdirilir.

Görünə bilmə qabiliyyətinə (maddiliyinə) görə məhsullar iki iri qrupa: 1) maddi məhsullara və 2) xidmətlərə bölünür.

Maddi məhsullar əşya forması alan, görünə bilən və fiziki xüsu­siy­yət­ləri olan bütün məhsullardır. Maddi məhsullar da, öz növ­bə­sin­də, istifadə müddətindən asılı olaraq qısamüddət istifadə olan məhsullara və uzunmüddət istifadə olan məhsullara bölünür.

Xidmətlər istehlakçılara hər hansı bir problemi həll etməyə, yaxud fayda al­ma­­ğa imkan verən və mülkiyyət hüququ olmayan, maddi, əşya forması və fiziki xüsu­siyyətləri olmayan məhsullardır. Xidmətlər hər hansı bir predmet, məmulat və şey deyildir, o, fəaliyyətdir .

Maddi məhsullardan fərqli olaraq xidmətlər marketinqin təşkili və idarə edil­məsinə təsir edən aşağıdakı fərqləndirici xüsusiyyətlərə malik­dir­lər:

• 
  xidmətlər duyulmazdır. Maddi məhsullardan fərqli olaraq xidmət­ləri istifadə edi­lənə qədər hiss etmək, görmək, ona toxunmaq, dadına bax­maq və iyləmək mümkün deyildir. Buna görə də istehlakçılar əksər hal­larda xid­mətlərin qiymətləndirilmə­sində çətinliklərlə qarşılaşırlar.
  
• 
  xidmətlər mənbəyindən ayrılmazdır. Xidmətlərin bu xüsusiyyəti onun istehsalı və istehlakı prosesinin məkan və zaman etibarı ilə tam üst-üstə düşməsinə səbəb olur.
  
• 
  xidmətləri nəql etmək və saxlamaq mümkün deyildir. Xidmətlərin bu xüsu­siyyəti onun mənbəyindən ayrılmamazlığı xüsusiyyətindən irəli gə­lir. Əgər maddi məhsullar satılmadıqda onu saxlamaq və gələcəkdə satmaq müm­kün­dürsə, xidməti saxlamaq və onu sonradan satmaq mümkün deyil­dir. Bun­unla əlaqədar olaraq xidmət müəssisələri müştə­rilərinin tələ­bat­larını tam ödəmək üçün xidmətə olan tələbi çox dəqiqliklə proqnozlaş­dırmalı, kifa­yət qədər istehsal güclərinə malik olmalıdır və bunun sayəsində tələblə təklifin tam uyğunluğunu təmin etməlidir.
  
• 
  xidmətlərin keyfiyyəti qeyri-stabildir. Müştərilərə göstərilən xidmə­tin sə­viy­yəsi onu yerinə yetirən heyətin bacarığından, məharətindən, psixoloji du­ru­mundan və s. asılı olduğundan göstərilən xidmətin keyfiyyəti eyni bir müəs­sisədə müxtəlif vaxtlarda ciddi surətdə fərqlənə bilər.
  
• 
  xidmətlərə sahib olmaq mümkün deyildir. Xidmətlər mənbə­yin­dən, yəni onu göstərən şəxsdən ayrılmaz olduğundan müştəri ona sahib ola bilmir.
  

Xidmətlərin bu xüsusiyyətləri öz əksini marketinq kompleksində də tapır. Əgər maddi məhsulların marketinq kompleksi 4 elementdən (4P-dən): məhsul, qiy­mət, bölüşdürmə və həvəsləndirmədən ibarətdirsə, xidmət marketinqinin marketinq kompleksi 7 elementdən (7P-dən): məhsul, qiy­mət, bölüşdürmə, həvəsləndirmə, heyət, keyfiyyət və maddi şəhadətna­mədən ibarətdir.

İstehlakçıların tipinə görə məhsulların təsnifləşdirilməsində məhsulların təsni­fatı onların xüsusiyyətlərinə görə deyil, təyinatına, hansı məqsədlər üçün alın­masına əsaslanır. Bu əlamətə görə maddi məhsullar 2 qrupa: 1) is­teh­lak məhsulları və xidmətlərinə və 2) istehsal-texniki təyinatlı məh­sul­lara və xidmətlərə bölünür.