Mövzu: 1 Nitq inkişafı üzrə aparılacaq işlərin istiqaməti, məqsəd və məzmunu, digər elmlərlə əlaqəsi”

Mövzu 20
Şifahi nitqdə jest və mimikadan istifadə
Plan
Şifahi nitqdə vurğunun rolu
Şifahi nitqdə intonasiya və fasilənin işlənməsinin əhəmiyyəti və rolu
Şifahi nitqdə jest və mimikadan istifadə
ƏDƏBİYYAT
B.Paşayeva-“Nitq inkişafının metodikası” Bakı 2004
İ.Hacıyeva- “Nitq mədəniyyəti” Bakı 2011
H.Həsənov- “Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatm əsasları” Bakı 2003
A. Qurbanov- “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinə dair praktikum” Bakı 2005
H. Balıyev- “Azərbaycan dili” Bakı 2006
TƏLƏFFÜZ ŞƏKİLLƏRİ.
Şifahi nitq VƏ tələffüz. Tələffüzün başlıca olaraq 3 növü mövcuddur: düzgün tələffüz, ədəbi tələffüz, loru tələffüz. . Düzgün və ədəbi tələffüz şifahi nitqin mədəni keyfiyyətini təşkil edir. Şifahi nitqin mədəni keyfiyyətlərini təmin däən qaydalara orfoepik qaydalar deyilir. Bu qaydaların məcmuyu isə orfoepiya adlanır. Orfoepiyanın obyekti aşağıdakılardır:
ayrı-ayrı səslərin və səs tərkibinin tələffüzü;
söz və ifadələrin tələffüzü;
qrammatik formaların tələffüzü.
Məlumdur ki, şifahi nitqdə sözlər birləşərkən heç . də hamısı eyni tonla tələffüz olunmur. Birləşmələrdə bir sözün fərqli tələffüzü müəyyən məna və ya məna çalarları ilə bağlı olur.
'Şifahi nitq və vurğu. Vurğu şifahi nitqdə mühüm rol oynayır. Şifahi nitqdə vurğu sərbəst və sabit şəkildə özünü göstərir.

"V
Sərbəst vurğu söz tərkibindəki qrammatik formalar üzərində dəyişən vurğuya deyilir, Məsələn, yazı sözündə vurğu axırıncı hecanın üzərində olursa, yazıçı sözündə yerini dəyişərək başqa qrammatik formanın üzərinə keçir. Vurğunun bu cür sərbəst xarakteri şifahi nitqdə bir sıra vurğu səhvlərinə səbəb olur. Azərbaycan dilində vurğunun işlənməsinə aid belə bir qanunauyğunluq hökm sürür ki, vurğu əsasən sözün son hecasının üzərinə düşür. Azərbaycan dilində elə şəkilçilər vardır ki, onlar vurğu qəbul etmir. O zaman şifahi nitqdə vurğu son hecaya düşmür. Məsələn, gəlmə, qazma, dolma və s.
Azərbaycan dilində vurğu qəbul etməyən şəkilçilərdən aşağıdakıları misal göstərmək olar: - ma, - mə; - gil; - san,- sən; - am,- əm; - sınız ⁴

Heca vurğusu, məntiqi vurğu, həyəcanlı vurğu

-madan, -mədən, - idi, - imiş; - ıq.- ik; -aq,-ək ; ^>

Şifahi nitqdə vurğunun 3 növü vardır:


Heca vurğusu. Sözdıki hecalardan birinin digərinə nisbətən qüvvətli
tələffüzünə heca vurğusu deyilir. Məsələn, ayna, dəmir və s.
Azərbaycan dilində vurğu əsasən söz kökünün son hecasında olur. Azərbaycan şifahi nitqində vurğu söz kökünün əvvəlində və ya ortasında işlənirsə, onda yəqin etmək olur ki, həmin söz alınmadır. Məsələn, kosmos, dizel, şahmat, elektrik, demokratiya, amper, kafedra, radio, biologiya,
stansiya və s.
Məntiqi vurğu. Şifahi nitqdə cümlədəki sözlərdən birinin o birilərə nisbətən daha qüvvətli tələffüzünə məntiqi vurğu deyilir. Məntiqi vurğunun yerini dəyişdikdə cümlənin məzmunu dəyişir. Məsələn,
1. Fərid İstanbula getdi.
2..Fərid İstanbula getdi.
3. Fərid İstanbula getdi.
Bu cümlələrin birincisində İstanbula başqa adamın deyil, Fəridin getdiyi, ikincisində Fəridin başqa yerə yox, İstanbula getdiyi, üçüncü cümlədə isə Fəridin İstanbula getdiyi haqqında qəti məlumat verilir.
Həyəcanlı vürgu. Şifahi nitqdə müəyyən sözün, yaxud ifadənin hiss və həyəcanla ifadə olunması həyəcanlı, yaxud emfatik vurğu adlanır. Həyəcanlı vurğuda sözdəki səslərin bəzisi uzadılaraq tələffüz edilir.

Şifahi nitq VƏ intonasiya. Şifahi nitqdə intonasiyanın rolu və əhəmiyyəti az deyildir. İntonasiya şifahi nitqdə özünü göstərən mürəkkəb nitq hadisəsidir. Buraya səs tonunun alçalması, artması, nitqin temri, hecaların uzun və ya qısa tələffüzü, tələffüzün güclü və ya zəifliyi, ifadələr, sözlər arasında pauzanın olub-olmaması, nitqin tembri, danışanın hadisəyə münasibəti və s. ünsürlər daxildir.J İntonasiyanın köməyi ilə şifahi nitqdə ifadə olunan müxtəlif fikirlər, rəylər, təkliflər bir-birindən fərqləndirilir, şübhə, təəccüb, sevinc, nifrət, kədər və s. hisslər əyani şəkildə ifadə olunur. Natiqlik sənətində də intonasiya auditoriyanı ələ alan ən mühüm vasitə kimi özünü gösrərir.
İntonasiyanın əsas əlaməti dil vahidinin müxtəlif səs tempində, emosional çalarlıqda tələffüz edilməsidir. Məsələn,
Müəllim gəlir.
Müəllim gəlir?
Müəllim gəlir!
Müəllim gəlir?!
Göründüyü kimi, intonasiya məna ifadə edən universal səciyyəli sintaktik vasitədir. O, danışanın fikrini daha aydın və düzgün ifadə etməsinə, dinləyənin isə asanlıqla başa düşməsinə, anlamasına xidmət göstərir. Bu cəhətdən məqsəd və intonasiyaya görə cümlənin 4 tipi mövcuddur:
Nəqli cümlə, sual cümləsi, nida cümləsi, əmr cümləsi.
Şifahi nitq və fasilə. Fasilə intonasiyanın başlıca komponenti olaraq şifahi danışıqda müəyyən vəzifə yerinə yetirir. Bunun 2 forması müşahidə olunur: qısa fasilə, uzun fasilə. )
Məludur ki, danişıq zamanı nitq axınında hər bir nitq taktı arasında fasilə edilir. Mitq taktlarının bir-birini əvəz etməsi əsasında nitqin ritmi yaranır. Bu, qısaca aravermək -qısa fasilədir.
Danışıq zamanı müəyyən məqsədlə bağlı nisbətən uzun fasilə edilir.
Bu fasilə prosesində əsasən qarşılaşdırma üzə çıxır. Şifahi nitq üçün üç əlamət xarakterikdir: ton, ritm, ahəng.
Niqin tonu fikir və hislərin ifadə vasitəsi kimi özünü göstərir.
Burada əsas məsələ sözlərin tələffüzü prosesində müəyyən səslərin aydın nəzərə çatdırılmasıdır. Ümumiyyətlə, nitqin tonu dedikdə, nitqin ahəngdarlığını təmin etmək üçün onun tonu iki qrupa bölünür: yüksək ton, enən ton.
Nitqin r i t m i dedikdə, nitq zamanı sözlərin sürətli və yavaş tələffüzü, nitqdə gərginlik və zəyifliyin, uzunluq və qısalığın, oxşarlıq və fərqlərin bir-birini izləməsi nəzərdə tutulur.
Nitqin ahəngi dedikdə, fikirləri bir-birindən ayırmağa xidmət edən melodiklik nəzərdə tutulur.