Mövzu: 1 Nitq inkişafı üzrə aparılacaq işlərin istiqaməti, məqsəd və məzmunu, digər elmlərlə əlaqəsi”

Fonetika haqqmda məlumat
Fonetika dilçilik elminin bir bölməsi olmaqla, dilin səs sistemi, səslərin əmələ gəlməsi və xüsusiyyətləri, bunlann hərflərlə ifadəsi, heca, vurğu və s. haqqmda məlumat verir. Fonetika danışıq səsləri haqqmda bilik sahəsidir.
Fonetika danışıq səslərinin fiziologiyasmı, səslərin təsnifıni, səslərin əsas qanunlarmı və tələffuzlə yazı arasmdakı əlaqələrləri öyrədir. Ümumiyyətlə, fonetika bəhsinin əhəmiyyəti məktəbdə aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə müəyyənləşir:
İnsanlarm bir-birilə ünsiyyət etmələri üçün ən əlverişli və yığcam vasitə olan səs dilinin həyatda oynadığı rolu şagirdlərə anlatmaq.
Şagirdlərə dilin əmələ gəlməsi haqqmda məlumat vermək.
Azərbaycan əlifbası haqqmda şagirdlərə bilik vermək.
Səs dili ilə yazılı nitq (səslə hərf) arasmda olan qarşılıqlı əlaqəni öyrətmək.
Nitqdəki səslərin əmələ gəlməsi (nitq səslərinin fiziologiyası) haqqmda olan əsas məlumatı şagirdlərə anlatmaq.
Şagirdlərin sait, samit ,qahn və incə sait, cingiltili və kar samit, vurğu və s. kimi dil faktorlarma aid anlayışlarım genişləndirmək.
Fonetikanı şüurlu surətdə öyrənmək öz müsbət təsirini orfoqrafıyada göstərir: bu zaman şagirdlər yazı qaydalarma düzgün riayyət edir, səslə hərflər arasında qarşılıqlı əlaqə yaratmağı bacarırlar.
Şagirdlərin orfoqrafik vərdişlərini möhkəmləndirmək üçün fonetika dərslərində onlann ibtidai siniflərdə keçdikləri qaydalar təkrar edilməlidir; bu məqsədlə yeni lüğət materialı əsasmda müxtəlif çalışmalar aparılmalı, fonetik və orfoqrafik təhlillərdən istifadə olunmalıdır. Proqramm bu bölməsi aşağıdakı vərdişlər üçün də mühüm rol oynayır:
şıfahi nitqdə və qiraət zamanı düzgün tələffuz qaydalarmı gözləmək;
or səslərin fıziologiyasmı bilmək nəticəsində öyrənilən ikinci dilin səslərini doğru tələffliz etməyə alışmaq;
lügətlə işləyərkən əlifba sırasmdan cəld və müstəqil surətdə istifadə etməyi bacarmaq.
Danışıq səsləri və onlarm əmələ gəlməsi.
Müəllim birinci dərsdən şagirdlərə anlatmalıdir ki, "fone" yunan sözüdür, mənası səs, səda deməkdir. "Fonetika" dilin səs tərkibi haqqmda elm deməkdir. Başqa sözlə fonetika ümumiyyətlə səslər haqqmda deyil, sözləri əmələ gətirən danışıq səsləri haqqmda elmdir.
Demək fonetika heyvan və ya müəyyən əşyanm çıxardıgı səsləri deyil, 'bu və ya digər dildə işlədilən nitqin səslərini öyrənir. Şagirdlər fone ( fon) sözünə telefon, patefon, maqnitofon kimi tanış sözlərə də rast gəlirlər. Telefon müəyyən məsafələrdə səsləri, nitqi başqalarma çatdırır, patefon səs və ya nitqin ifadəsini təmin edir.
Bu izahatdan sonra müəllim öz dediklərini yekunlaşdıraraq, şagirdlərə təxminən aşağıdakıları söyləməlidir. "Biz indi sözlərin nə üçün lazım oldugunu və onların insanlar arasında ünsiyyət yaratmaqda nə qədər əlverişlı oldugunu bildik. Biz öyrəndik ki, hər söz bir şeyi ifadə edir, sözlər danışıqda səslərlə, yazıda isə hərflərlə verilir. Indi isə Azərbaycan dilində hansı səslərin işləndiyini və onlarm necə əmələ gəldiyini öyrənək"
Bu zaman müəllim şagirdləri danışıq səslərini əmələ gətirən üzvlərlə tamş etməlidir. Ağciyərlər, səs telləri, damaq, dil, dodaq, habelə ağız boşlugunda əmələ gələn maneələrlə şagirdləri yaxsı tanış etmədən, dilimizin sait və samitlərini
I
onlara mənimsətmək olmaz.
Burada başlıca məsələ, səsləri əmələ gətirən üzvləri nəzərdən keçirtmək,
sözlərdə işlənən səslərin tələffüzü üzərində müşahidələr aparmaq və onlarm əmələ
*
gəiməsinin fızioloji cəhətləri ilə əlaqədar olan yerləri şagirdlərə dərk etdirməkdir. Samitlərin tələffüzündə ciyərlərimizdən çıxan hava axınmın ağız boşlugunda rast
foqrafık tələblərə riayət etməyin zəruriliyini gözləməklə düzgün yazılı nitqə yiyələnmək; gəldiyi maneələr haqqmda məlumat verməlidir: xüsusən, sözlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayan dil və dodaqlarm əhəmiyyəti izah olunmalıdır.
Səslərin əmələ gəlməsini praktik surətdə öyrətmək məsləhətdir. Şagirdlər əwəlcə sözlərdən səsləri ayırmağı öyrənir, onları tələffuz edərkən agız boşlugunck təsadüf edilən maneələr və həmin səslərin tələffüzündə hansı üzvlərin iştirak etmesini göstərirlər. Sonra müəllim lövhədə nar və tar yazır və oxuyur, eyııi zamanda bu sözlərin mənasmı fərqləndirməkdə n və m səslərinin əhəmiyyətinə uşaqların diqqətini cəlb edir. Müəllim fonetikanın nə olduğunu, məktəbdə onu nə üçün öyrənmək lazım gəldiyini şagirdlərin dərk etdiyinə əmin olduqdan sonra biliyi möhkəmləndirmək məqsədi ilə bir neçə səsin ( məsələn ı, e, i səslərinin)əmələ gəlməsini müstəqil olaraq müşahidə etməyi tapşırır. Yaxud şagirdlərin diqqətini o və a səslərinin əmələ gəlməsində ağız boşluğunun daralıb genişlənməsinə cəlb •etmək olar. Daha sonra diqqəti dodaqlann aldığı vəziyyətə cəlb etməklə o və u səslərinin əmələ gəlməsi qarşılaşdırıla bilər. Müşahidəni yekunlaşdırarkən müəllim bəzi səslərin (saitlərin) əmələ gəlməsində havanin agız boşluğundan maneəsiz kecdiyinə diqqəti cəlb etməlidir. Məsələn dodaqlarm iştirakı ilə p, b, m; diş və dodaqlarm iştirakı ilə v, f; dişlərin və dilin iştirakı ilə d, t; təkcə dilin iştirakı ilə z, s səslərinin əmələ gəldiyini; yaxud m, n səslərinin tələffuzündə havanın burun boşlugundan keçdiyini müşahidə yolu ilə əyani surətdə öyrənirlər.
Bunu isbat etmək üçün müəllim şagirdlərə ağzı qapalı vəziyyətdə saxlamaqla o səsini və agzı açiq saxlamqla m, n səslərini tələffuz etməyi tapşırır. Bu yolla həmin səslərin əmələ gəlməsində bütün nitq üzvlərinin iştirak etmədiyini asanlıqla göstərmək olar.
Nəticə etibarı ilə şagirdlər insanlarm bir birini anlamaq üçün danışıq səslərindən necə istifadə etdiklərini bilməlidirlər. Bundan sonra söz ustalannm öz nitqlərini aydın və ifadəli hala salmaq üçün həmin səslərdən istifadə etdiklərini söyləmək lazımdır. Şairlər bəzən müəyyən bir hadisəni daha yaxşı təsvir etmək
üçün həmin hadisəyə aid, içərisində müvafiq səslər olan sözlər tapıb işlədirlər.
_ _
Məsələn Süleyman Rüstəm "Çapayev" şerində döyüş meydanını təsəsvvür edərkən gəldiyi maneələr haqqmda məlumat verməlidir: xüsusən, sözlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayan dil və dodaqlarm əhəmiyyəti izah olunmalıdır.
Səslərin əmələ gəlməsini praktik surətdə öyrətmək məsləhətdir. Şagirdlər ƏWəlcə sözlərdən səsləri ayırmağı öyrənir, onlan tələffiiz edərkən agız boşlugunda təsadüf edilən maneələr və həmin səslərin tələffüzündə hansı üzvlərin iştirak. etmesini göstərirlər. Sonra müəllim lövhədə nar və tar yazır və oxuyur, eyni zamanda bu sözlərin mənasmı fərqləndırməkdə n və m səslərinin əhəmiyyətinə uşaqların diqqətini cəlb edir. Müəllim fonetikanm nə olduğunu, məktəbdə onu nə üçün öyrənmək lazım gəldiyini şagirdlərin dərk etdiyinə əmin olduqdan sonra biliyi möhkəmləndirmək məqsədi ilə bir neçə səsin ( məsələn ı, e, i səslərinin)əmələ gəlməsini müstəqil olaraq müşahidə etməyi tapşırır. Yaxud şagirdlərin diqqətini o və a səslərinin əmələ gəlməsində ağız boşluğunun daralıb genişlənməsinə cəlb etmək olar. Daha sonra diqqəti dodaqlarm aldığı vəziyyətə cəlb etməklə o və u səslərinin əmələ gəlməsi qarşılaşdırıla bilər. Müşahidəni yekunlaşdırarkən müəllim bəzi səslərin (saitlərin) əmələ gəlməsində havanimagız boşluğundan maneəsiz kecdiyinə diqqəti cəlb etməlidir. Məsələn dodaqlarm iştirakı ilə p, b, m; diş və dodaqlarm iştirakı ilə v, f; dişlərin və dilin iştirakı ilə d, t; təkcə dilin iştirakı ilə. z, s səsləriniıı əmələ gəldiyini; yaxud m, n səslərinin tələffuzündə havanm buruiı boşluguridan keçdiyini müşahidə yolu ilə əyani surətdə öyrənirlər.
Bunu isbat etmək üçün müəllim şagirdlərə ağzı qapalı vəziyyətdə saxlamaqla o səsini və agzı açiq saxlamqla m, n səslərini tələffüz etməyi tapşırır. Bu yolla həmin səslərin əmələ gəlməsində bütün nitq üzvlərinin iştirak etmədiyini asanlıqla göstərmək olar.
Nəticə etibarı ilə şagirdlər insanlarm bir birini anlamaq üçün danışıq səslərindən necə istifadə etdiklərini bilməlidirlər. Bundan sonra söz ustalarımn öz nitqlərini aydın və ifadəli hala salmaq üçün həmin səslərdən istifadə etdiklərini söyləmək lazımdır. Şairlər bəzən müəyyən bir hadisəni daha yaxşı təsvir etmək üçün həmin hadisəyə aid, içərisində müvafıq səslər olan sözlər tapıb işlədirlər.

Atalar sözlərində: Söz insanm vuran əlidir.

Söz sözü gətirər, arşm bezi.
Sözün doğrusunu de, ata min çap.
"Səs və hərf' bəhsini keçməkdə bir məqsəd də bəzi səslə hərf arasında uyğuııluq olmadığmı misallaria şagirdlərə göstərməkdir. Bunu bilmək iki cəhətdən:
Bəzi sözlərin yazLqaydasmı mənimsəmək;
Şifahi nitqdə, yaxud qiraətdə səslərin tələffuz normalarmı gözləmək üçün əhəmiyyətlidir. -
Müəllim eyni zamanda müxtəlif növlü materiallar əsasmda səslə hərf arasındadakı hüdudu aydmlaşdırmalıdır. Şagirdləri "səs" və "hərf' məhfumu ilə tanış edərkən, bəzi sözlərin tələffüzü ilə yazılışı arasmdakı fərqi göstərmək lazımdır. Burada xüsusən ğ, k, g, n, 1, və s. səslərin tələffüzü ilə yazıdakı fərqləri üzərində dayanmaq faydalıdır. Məsələn bağça-baxça, əskər-əsgər, azərbaycanlı- azərbaycannı, kirovabadlı-kirovabaddı kimi sözlər tələffüzdə və ya qiraətdə bir cür deyilir, yazıda isə başqa cür yazılır.
Bununla əlaqədar olaraq şagirdlərə urək-urəy_, otaq-otağ, respublika- resbublika, Qafqaz-Qafqas kimi bir sıra sözləri yazdırıb təhlil etdirmək, onlarm düzgün tələffüzünü və yazılışım öyrətmək olar.
Müəllim dilin fonetik qanunauyğunluqlarını göstərməklə Azərbaycan dilinin səs tərkibini dərk etmək işində uşaqlara xeyli kömək edə bilər. Şagirdlər öyrənirlər ki, hərflər yazılır, səslər isə tələffüz olunur, bundan başqa yazı ilə tələffuz arasmda bəzi uygun gəlməyən cəhətlərə təsadüf etmək olar.
Müəllim şagirdlərdən ibtidai məktəbdə əlifba haqqmda bildiklərini soruşmalı, hərfləri sıra ilə sadalamalı və nəhayət " əlifba" termini izah etməlidir. O göstərməlidir ki, əlifba sözü ərəbcə iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir: əlif-a, ba ( bey) - b. ərəb hərflərinin birincisi əlif, ikincisi isə bey (ba) adlanır; "əlifba" termini də bu iki hərfm adınm birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Şagirdlər əlifbada olan həflərin sayını və onlarm sırasmı bilməklə bərabər sait və samitlərin sayını bilməlidirlər.
S a i t 1 ə r.
Azərbaycan dilində olan saitləri tədris edərkən "sait" məhfumunun mahiyyətini (saitlər sədalı olur, onları tələffüz edərkən hava ağızdan sərbəst çıxır) izah etməyə, bu terminin mənasmı düzgün başa ssalmağa və onlarm samitlərlə müqayisəsinə diqqət edilməlidir.
O səsinin a, e, i, ı səslərindən fərqi odur ki, o səsinin əmələ gəlməsində dodaqlar dairəvi şəkil alır, hava axınmın yolu isə daralır; u səsinin əmələ gəlməsində isə bu yol o səsində olduğuna nisbətən daha da daralır, dodaqlar xeyli irəliyə dogru uzanır.
Saitləri keçərkən, onlarm qalın və incə, dodaqlanan və dodaqlanmayan növləri ilə şagirdləri tamş etmək lazımdı. Çünki bunun ahəng qanununu dərindən anlamaqda, düzgün tələffüz normalarma yiyələnməkdə həlledici əhəmiyyəti vardır.