Mövzu: 1 Nitq inkişafı üzrə aparılacaq işlərin istiqaməti, məqsəd və məzmunu, digər elmlərlə əlaqəsi”

Mövzu 19
Müəllimin obrazlı nəql etməsi, canlı nitq nümunəsi. Nitqin
düzgün inkişafında qiraətin rolu

Plan
İfadəli qiraət üçün şagirdlərə verilənblər.

Nitq zamanı intonasiyanın gözlənilməsi.
Nitqin düzgün inkişafında qiraətin rolu

ƏDƏBİYYAT

B.Paşayeva - “Nitq inkişafının metodikası” Bakı 2004
İ.Hacıyeva- “Nitq mədəniyyəti” Bakı 2011
H.Həsənov- “Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları” Bakı 2003
A. Qurbanov- “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinə dair praktikum” Bakı 2005
H.Balıyev-“Azərbaycan dili” Bakı 2006
Ayrı-ayrı siniflərdə şagirdlərin qiraət sürəti müxtəlif olur. Müəllimin vəzifəsi bütün şagirdlərin qiraət sürətini eyniləşdirməkdən ibarətdir. Şagirdlərin belə bir vərdişə yiyələnmələri üçün onları növbə ilə oxutmaq lazımdır.
Qiraətin ifadəliliyi. İfadəli qiraət üçün şagirdlərə verilən ilk tələblər təxminən aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:
1) danışdığın kimi oxu; 2) sadə və təbii oxu; 3) qiraətdə durğu işarələrinin tələbini gözlə; 4) sözləri aydm və düzgün tələffüz et; 5) ayn-ayn adamlann sözlərini oxuyarkən, hər şəxsin xarakterinə görə səsini dəyişdir; 6) oxuduğun mətnin məzmununa uyğun olaraq, səsini ölç və lazım olan yerdə onu qüvvətləndirib-zəiflətməyi bacar; 7) oxuduğun cümlələrin yalnız fikrini deyil, eyni zamanda orada ifadə edilən hissələri də verməyə çalış; 8) qrammatik, məntiqi və emosional vurğunu gözlə; 9)qiraət zamanı yalnız durğu işarələrinin tələbinə görə deyil, eyni zamanda mənaya görə də lazımi fasilələrə əməl et; 10)qiraət zamanı nəfəsi idarə etməyi bacar.
Şagirdlərə ifadəli oxumağı öyrətmək üçün müəllim özü oxumaq bacarığına yiyələnməlidir. Təəssüf ki, bəzi müəllimlər yalnız məzmunun dərk edilməsinə fikir verir və əsas diqqəti yalnız mətnin məzmununu nağıl etməyə həsr edirlər. Nəticədə əsərdəki bədiilik, oynaqlıq, axıcılıq, əsərin bədii təsiri, oradakı obrazların xüsusiyyəti şagirdlərə çatdın lmır.
Müəllim ifadəli oxu vasitəsi ilə şagirdlərin diqqətini məzmunun dərindən mənimsənilməsinə, əsərdə təsvir olunan hadisənin səbəblərinin açılmasına yönəldir. -
s
Qiraətin ifadəliliyini təmin etmək üçün intonasiya, məntiqi vurğu, fasilə və qiraətin sürəti kimi mühüm vasitələrdən istifadə olunmalıdır.
İntonasiyanın gözlənilməsi. Əsərləri ifadəli surətdə oxuyarkən, hər şeydən əvvəl, intonasiyanın gözlənilməsinə fikir verilməlidir.
İlk dərslərdən etibarən şagirdlərə öz səsinin qüvvəsindən sərbəst istifadə etməklə aydın, səlis oxumağı öyrətmək lazımdır. Uşaqlara başa salmaq lazımdır ki, qiraətdən əvvəl dərindən nəfəs alaraq, mətni oxuyarkən məntiqi cəhətdən bitmiş hissəni qurtaranadək nəfəsi bir qaydada buraxsınlar. Qiraət zamanı nəfəsi ağızla deyilj Burunla almaq lazımdır ki, nitq aparatının fəaliyyətinə mane olmasın.
Şagirdlərə öz səsini düzgün ifadə etməyi, yeri gələndə ucadan və ya alçaqdan oxumağı da öyrətmək zəruridir. Məsələn, N.Xəzrinin «Payız diişüncələri» şerində aşağıdakı birinci iki misranı qüvvətli, yüksək səslə, sonrakı misraları isə sakit, aşağı səslə oxumaq lazımdır:
Ellərə car çəkən payızın səsi Düzlərdə sərt əsən küləklərdədir.
Mehriban baharın isti nəfəsi Ancaq ürəklərdə, ürəklərdədir.
Səs tonundan düzgün istifadə etmək müəllimdən və şagirdlərdən xüsusi bacarıq tələb edir, intonasiya ilə (ucadan və ya alçaqdan oxumaqla) səs tonunun gözlənilməsini qarışdırmaq hallarına yol verilməməlidir. Ola bilər ki, eyni parçanı şagirdlərdən biri ucadan, digəri alçaqdan, lakin eyni tonda oxusunlar. Ton mətnin məzmunu ilə müəyyənləşdirilir. Qiraət zamanı hislər o zaman meydana çıxır ki, oxuyanın özündə bu hislər yaranmış olsun.
Məntiqi vurğunun düzgün müəyyənləşdirilməsi bədii qiraət üçün əsas şərtdir. Məntiqi vurğusu doğru deyilməyən nitqdə_; məna dinləyiciyə aydın çatmaz.
İfadəli qiraəti təmin etmək üçün vasitə fasilənin gözlənilməsidir. Bədii əsərlərin qiraəti zamanı qrammatik və məntiqi fasilənin gözlənilməsi, məzmunun şüurlu mənimsənilməsinə qüvvətli təsir göstərir.
Qrammatik fasilə dedikdə, durğu işarələri ilə bağlı olan fasilə nəzərdə
tutulur. Hər bir durğu işarəsi olan yerdə səs müəyyən qədər dəyişir. Nöqtə fikrim
\
qurtadığmı göstərir və səsin aşağı düşməsini tələb edir. Nöqtəli vergül fikrin müəyyən qədər bitdiyini bildirir və bu zaman səs nöqtəyə nisbətən bir qədər az aşağı düşür. Qoşa nöqtə göstərir ki, fikir qurtarmamışdır, hələ nə isə sadalanacaq, aydınlaşdırılacaq, dəqiqləşdiriləcəkdir. Vergül həmçinin fikrin bitmədiyini göstərir və səsin artırılmasını tələb edir. Tire fikrin sözlə ifadəsində müəyyən bir sözün buraxıldığını göstərir və fasilə tələb edir, bu fasilədə oxucu buraxılmış sözü fıkrən tələffüz edir və səsin gedişi ilə elə bil ki, onu bərpa edir, Sual və nida işarələri,adamın niyyətini emosional boylarla verilməsinə xidmət edir.
Çox zaman uzun cümlələri oxuyarkən, şagirdlər nəfəs almaq istədikləri zaman yersiz fasiləyə yol verirlər. Bu isə qiraətin ifadəliliyinə zərər yetirir. Qiraətin ifadəli olması vasitələrindən biri də sürətidir. Qiraətin sürəti mətnin məzmunundan asılıdır.
Bəzən eyni şerin müxtəlif parçalan oxunarkən sürət dəyişir. Qiraətin ifadəliliyini təmin edən bu avsitələrə yalnız mətni oxuyarkən deyil, həm də onun məzmununu nağıl edərkən, hətta adi danışıqda da riayət olunmalıdır. Şagird öz fikir və hisslərini ifadə edərkən, əşya və hadisələr üzərində müşahidələrini, öz təəssürktını ifadəli verməyi öyrənməlidir.
Qiraət texnikasını mənimsəmək üçün istifadə ediləcək metodik yollar. Müəllim öz nümunəvi qiraətində mətni ucadan, aydın, düzgün, ifadəli və bədii oxunmalıdır. Şagirdlər isə müəllimin nümunəvi qiraəti zamanı onu diqqətlə dinləməli, yaxşı qiraət qaydalarını müstəqil öyrənmək əsasında mətni şüurlu olaraq oxumağa alışdırırlar.
Qiraət texnikasında ikinci əsas məsələ oxumaq üçün müəllimin verdiyi müxtəlif izahat və göstərişlərlə bağlıdır. İzahat ayn-ayn söz və ya cümlənin nə cür deyilişi haqqında və ya düzgün qiraətin ümumi şərtləri haqqında ola bilər. İzahat müəyyən əşyanı və ya şəkilləri göstərməklə, misallar gətirməklə də olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, izahat və nümunə şagirdə o qədər də qiraət bacarığı vermir. Şagird oxu vərdişini yalnız şəxsi qiraət zamanı əldə edə bilər. Eyni zamanda düzgün oxuya yalnız düzgün qiraət nəticəsində vərdiş etmək olar.
Buradan aydın olur ki, qiraət təlimində əsas yol şagirdlərin özlərinin qiraət təcrübələridir. Buna görə də düzgün oxumaq üçün şagirdlər müəllimin rəhbərliyi və müşahidəsi ilə daha çox təcrübə əldə etməlidirlər.
Qiraət zamanı tələsmək və ya diqqətsizlik naticəsində əməfəgələn səhvləri düzəltmək üçün şagirdə imkan verilməlidir. Səhvlər tez-tez təkrar edildikdə, qiraəti dayandırmalı və bütün sinfin diqqəti bu işə cəlb edilməlidir.
Müəllim məşğələnin bü dövründə şagirdlərin diqqətini lüğət tərkibi olan mətnlərin düzgün oxunması üzərində mərkəzləşdirməlidir. Qiraətin bu dövründə aşağıdakı metodik yollardan istifadə edilməlidir:

1. Qiraətə qədər oxunacaq mətnin içərisində olan yeni sözlər səs cəhətcə (tələffüz və məxrəcə görə) şagirdlərə mənimsədi İmə lidir. Bu, qiraətdən əvvəl, müsahibə zamanı edilməlidir. Müəllim müsahibə vaxtı yeni sözün adını çəkir, onun mənasını anladır, bir neçə şagirdə yeni sözü söyləməyi təklif edir və bunlardan sonra içərisində həmin sözlər olan mətni oxuyur.

2». Məşğələnin bu dövründə oxu mütləq müəllimin nümunəvi qiraəti ilə başlanmalıdır. Müəllim oxuyarkən kitablar örtülməli və şagirdlər hər bir səsin və ya sözün düzgün tələffüzünə fikir verməlidirlə. Belə hallarda şagirdlərin yaxşı mənimsəmələri üçün tənəffüsü çətin olan səs və sözlər müəllim tərəfindən iki-üç dəfə təkrar edilməlidir. Burada şagirdləri deyilənlərə diqqətlə QULAQ asmağa öyrətmək lazımdır ki, bu da qiraətin gələcək mərhələləri üçün çox əhəmiyetli bir cəhətdir.
Müəllimin nümunəvi qiraətindən başqa, mətnin içərisində olan bəzi çətin səs, heca və sözlərin tələffüzü izah edilməlidir. Müəllim belə izahatı ayn-ayn sözlərin tələffüzünü təkrarlamaq, müəyyən sözlərin məxrəclərini göstərməklə və ya onların dəyişilməsini əks etdirən şəkilləri şagirdlərə göstərməklə təşkil edə bilər.
Müəllim müəyyən səs və ya sözlərin tələffüzünü şagirdlərə öyrətmək üçün onlara xüsusi çalışmalar verməlidir. Məsələn, əgər oxunan mətnin içərisində iki eyni səsi olan sözlər (cəmiyyət, nailiyyət və s.) varsa, qabaqcadan
həmin sözlərin düzgün tələffüzünü şagirdlərə öyrətməli və sonra mətnin
)
oxunmasına başlanmalıdır.
\
Bu mərhələdə şagirdlərin qiraəti, adətən, dövri bir mahiyyət daşıyır; şagirdlər mətni növbə ilə hissə-hissə (cümlələrlə, kiçik parçalarla) oxuyurlar, müəllim isə qiraəti dinləyir və oxuyanlann səhvlərini düzəldərək, onlara göstərişlər verir.
Səsli və səssiz qiraət. Şagirdlərə səsli (ucadan) və səssiz (öz-özünə) oxumaq bacarığının verilməsi də çox qiymətlidir.
Səsli qiraətdə məqsəd, əsasən, mətnin məzmununu şagirdlərə tam və düzgün anlatmaqdan, qiraət üzrə məşq etməkdən ibarətdir. Qiraətin bu növündən ən çox dərsdə, dəməkdə və səhnədə istifadə olunur. Səsli qiraət, oxunan parçanı bütün sinif tərəfindən diqqətlə dinlən il inə sinə və eşidilməsinə imkan verir. Bu zaman şagirdlər bir tərəfdən oxuyandan nümknə götürür, digər tərəfdən onun səhvlərini tutrurvə müəllimin icazəsi ilə düzəliş verə bilirlər. Utancaq və zərif şagirdlərin qiarət vərdişlərinin inkişaf etdirilməsində qiraətin bu növü böyük əhəmiyyəUəmalikdir. Səsli qiraət ədəbi tələffüz normalarına riayət olunmasını və şagirdlərin nitqini canlı danışıq dilinə yaxınlaşmasını da təmin edir.
Şagirdlər hər hansı tapşırığı yerinə yetirmək üçün səssiz oxuyurlar. Mətnin məzmununu nağıl etməyə, onu ifadəli oxumağa, plan tərtib etməyə hazırlaşmaq, müəllimin tələb etdiyi parçanı tapmaq (seçmə qiraətə hazırlıq) müəyyən suallara cavab tapmaq, qəhrəmanın xarakteristikasını vermək üçün material toplamaq, obrazlı söz və ifadələri seçmək məqsədi ilə də səssiz qiraətdən istifadə olunur. Səssiz qiraət zamanı şagirdlər fərdi işləyir, müəyyən tapşırığı müstəqil yerinə yetirirlər. Bu isə işin yerinə yetirilməsində şagirdlərin məsuliyyətini artırır.
Səssiz qiraət, diqqəti müəyyən məsələnin üzərinə yönəltmək, düşüncəli oxumaq bacarığını inkişaf etdirmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Səssiz oxumaq qiraətin sürətinin artmasına da kömək edir.
Səssiz qiraətdən azkomplektli məktəblərdə daha çox istifadə olunur.
Qiraətin bu növünün bir sıra üstünlüklərinə baxmayaraq nöqsanlı cəhətləri də vardır. Səssiz qiraətin başlıca nöqsanı odur ki, qiraətə nəzarət etmək mümkün olmadığından müəllim buraxılan nöqsanları müəyyənləşdirə bilmir. Bu nöqsanlar dərsin sonrakı mərhələlərində meydana çıxır.

Qiraət dərsləri uşaqlara kitabdan istifadə etməyi, ondan bilik qazanmağı öyrədir. Qiraət dərsləri eyni zamanda uşaqlara doğma ana dilini öyrətmək üçün mühüm vasitələrdən biridir. Onlar uşaq ədəbiyyatının ən gözəl nümunələri ilə tanış olurlar. Şagirdlər əsərləri oxuyarkən Azərbaycan dilinin zənginliklərini, onun tükənməz imkanlara malik olduğunu hiss edirlər.

Qiraətin düzgünlüyü əsərin oxunması üçün zəruri şərtdir. Qiraətin düzgünlüyünə verilən ilk tələblər aşağıdakılardır:
sözləri sərbəst və höccələmədən oxumaq, hecaları təkrar etməmək, qiraət zamanı səs-heca buraxmamaq, artırmamaq, səsləri və ya hecaları başqaları ilə əvəz etməmək, sözlərin axırlarını aydın söyləmək.
rabitəli mətnləri ayn-ayrı sözlərlə deyil, cümlələrlə oxumaq, yəni fasilələri tək-tək sözlərdən sonra deyil, danışıqda olduğu kimi, cümlələrin sonunda etmək;
qiraət prosesində Azərbaycan ədəbi tələffüzünün qaydalarını gözləmək;
məntiqi vurğulan gözləmək və qiraətdə durğu işarələrinin tələblərinə düzgün riayət etmək.
Yalnız yuxanda göstərilən qaydalan gözlədikdə qiraət düzgün və normal hesab edilə bilər.
Qiraətin şüurluluğuna, təxminən aşağıdakı tələblər verilir:
1. şagird oxuduğu mətndəki ayrı-ayrı sözlərin əsl mənasını düzgün anlamalıdır;
2.o. məcazi mənada işlədilən sözlərin də düzgün mənasını başa düşməlidir.
şagird qiraət zamanı bir-biri ilə əlaqədar olan sözləri və onlarla ifadə olunan fikirləri anlamalıdır;
o, əsərdəki fikirləri, mətnin məzmununu, ideyasını mənimsəməlidir. Beləliklə, şagird əsərdə irəli sürülən əsas fikirləri mənimsəyə bilmək üçün
ilk növbədə hər bir söz və cümlənin mənasını anlamalıdır.
Mətnin anlaşılması üçün qiraət müəyyən sürət tələb edir, əgər şagird sözləri uzadaraq cümləni ağır-ağır oxuyursa, fikrini bir yerə toplaya bilməz,cümlənin axırına doğru qarıxar və oxuduğunun mənasını anlamaz. Eyni zamanda cümlə çox sürətlə və tələsik oxunsa, yenə də mənası oxucu üçün anlaşılmaz qalar, ifadəli qiraət üçün şagirdlərə verilən ilk tələblər təxminən aşağıdakılardan ibarət olmalıdır:
1) danışdığın kimi oxu; 2) sadə və təbii oxu; 3) durğu işarələrinin tələbini gözlə; 4) sözləri aydın və düzgün tələffüz et; 5) ayn-ayn adamların sözlərini oxuyarkən, hər şəxsin xarakterinə görə səsini dəyişdir; 6) oxuduğun mətnin məzmununa uyğun olaraq, səsini ölç və lazım olan yerdə onu qüvvətləndirib-zəiflətməyi bacar; 7) oxuduğun cümlələrin yalnız fikrini deyil, eyni zamanda orada ifadə edilən hissələri də verməyə çalış; 8) qrammatik, məntiqi və emosional vurğunu gözlə; 9) yalnız durğu işarələrinin tələbinə görə deyil, eyni zamanda
mənaya görə də lazımi fasilələrə əməl et; 10)qiraət zamanı nəfəsi idarə etməyi
bacar.
İfadəli qiraət üçün şagirdlərin səviyysəinə müvafiq verilən bu ibtidai tələblər, hər hansı bir mətnin oxunmasında irəli sürülməlidir. İfadəli qiraətdə müxtəlif ruhi hallar, hisslər, həyəcanlar (şadlıq, təmkinlik, təəccüb, qorxu və s.) verilir. Bir sıra ruhi hallan nitqdə ifadə etmək şagirdlərə qabaqcadan məlumdur. Məsələn, şagirdlər öz adi danışıqlannda sorğu, yumşaq danışıq (incə söhbət), kobud cavab vermək, şıltaqlıq etmək və s. bu kimi hallarda intonasiyadan bacanqla istifadə edirlər. Lakin onlar daha mürəkkəb hiss və həyəcanlan (kinayə, istehza, zarafait, səmimiyyət və s.) ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər.
Şagirdlərə ifadəli oxumağı öyrətmək üçün müəllim özü oxumaq bacanğına
yiyələnməlidir. Təəssüf ki, bəzi müəllimlər yalnız məzmunun dərk edilməsinə fikir verir və əsas diqqəti yalnız mətnin məzmununu nağıl etməyə həsr edirlər. Nəticədə əsərdəki bədiilik, oynaqlıq, axıcılıq, əsərin bədii təsiri, oradakı obrazlann xüsusiyyəti şagirdlərə çatdınlmır.
Qiraətin keyfiyyəti şagirdlərin oxu vərdişlərinə yiyələnmələrindən, bu vərdişlərin inkişafından asılıdır. İstər səsli, istərsə də səssiz oxu zamanı düzgünlük, şüurluluq, optimal sürətlilik və ifadəlilik kimi tələblər gözlənilərsə, yaxşı qiraət vərdişlərinə yiyələnmək şagirdlərin müvəffəqiyyətli inkişafının ən mühüm şərtlərindən ola bilər.