Mövzu-10. Texnogen yanğınlar şəraitində həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi

Şəkil 6.8. Yanğınlarda yanan sahələr: a – çəndə maye yanarkən; b) binaların içində yanarkən; c - kömürün yandırılması

Şəkil 6.9. Yanma vaxtı alovda temperaturun paylanması: a- qaz halında olan maddələr; b- maye maddələr; c- bərk maddələr

İstilik təsiri zonası. İstiliyə məruz qalma zonası yanma zonasına bitişik olan ərazinin tərkib hissəsidir, burada termal təsir material və strukturlarda nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyiş­məyə gətirib çıxarır və insanların xüsusi istilik qorunması ol­madan (istilik-müdafiəsi kostyumu, əksetdirici ekranlar, su pər­dələri və s.) burada qalmanı qeyri-mümkün edir.

Yanğının təhlükəli amilləri əsas və ikinci dərəcəli amillərə bö­lünür.

Yanğının əsas zədələyici amillərinə aiddir:

–açıq od- alov və qığılcımlar. Bu vaxt həm yanğın oca­ğında bütün əmlak yanır, həm tikililəri (ilk növbədə ağac ma­terialları ilə tikilmişləri), həm də insanların yanmasına, isti­liklə zədələnməsinə gətirib çıxarır.;

–ətraf mühitin və müvafiq əşyaların yüksək temperaturu. Yanğın zonasın­da ətraf mühi­tin temperaturu 70⁰C-yə çatdıqda insanların həmin mühitdə 25-30 dəqiqə ərzində qalması təhlü­kəlidir, belə ki, nəfəsalma orqanlarının yanığına gətirib çıxarır. Temperatur 100⁰C-dən çox olması insanların huşunun itiril­məsinə və ölümünə səbəb olur.;

–yanmanın və termik parçalanmanın toksik məhsulları, tüstü. Yanğınlarda insan­ların ölməsinin əsas səbəbi dəm qazıdır və ölüm hallarının səbəbinin 50-80%-ni təşkil edir. Ya­pon alimlərinin məlumatlarına görə yanğınlar vaxtı dəm qazının ya­ranması daha təhlükəli sianit hidrogenin əmələ gəlməsindən 10-40 dəfə çox olur.;

–tüstü və pis görünüş;

–oksigenin aşağı konsentrasiyası. Yanğın şəraitində müx­təlif maddələrin və materi­al­la­rın yanması vaxtı otaqlarda oksi­genin konsentrasiyası azalır (norma -22-24%-dir). Mə­sələn, oksigenin konsentrasiyasının normadan 3% az olması insan orqanizminin hərəkət funk­si­yalarını pisləşdirir.

Təhlükəli yanğınların ikinci dərəcəli zədələyici amillərinə aiddir: •binaların, tikililərin, aqreqatların, qurğuların və digər sis­temlərin uçulub-dağı­lan hissələri və qırıntıları, od-alo­vun təsiri olan otaqlarda tikinti kons­truk­siyalarının uçub-dağılması insan­ların zədələnməsinə və ölümünə gətirib çıxara bilər; •da­ğılmış mexanizm və qurğulardan ayrılan toksik və ra­dio­aktiv maddələr və materialları; •mexanizmlərin cərəyandaşıyıcı his­sə­lərinin izolyasiya­sı­nın itirilməsi nəticəsində elektrik cərəya­nı; •vahimə və təlaş; •yanğın nəticəsində baş vermiş part­layış­ların təhlükəli amilləri; •yanğınsöndürən maddələrin zərərli təsiri.

Ümumiyyətlə, yanğının əsas zədələyici amili alovun istilik şüalanması ilə şərtləndiri­lən termik təsirdir. Termik təsir udulan şüalanma axınının sıxlığı q^udulan (kVt/m²) və istilik şüalanması­nın vaxtı (san) ilə xarakterizə olunur. İnsanlara termik təsir onların dəri­lə­rinin üst qalınlığının həddən artıq qızması və sonrakı biokim­yəvi dəyişmələrlə əlaqəlidir.

Cədvəl 6.11-İnsan dərisinin yanıqlarının xarakteristikaları.

Yanıq dərəcəsi	Zədələnən təbəqə	Xarakteristika	Təsir dozası, kVt/m^2
I	Epidermis	Dərinin qızarması	42-dən az
II	Derma	Suluqlar	42-84
III	Dərialtı təbəqə	50%-dən çox dəri səthi zədələnərsə, ölümcül hal	84-dən çox

Tikinti konstruksiyalarına termik təsir. Tikinti konstruksi­yalarına belə təsirlərin təhlü­kəliliyi yanğın vaxtı müəyyən tem­peratur həddindən çox olan vəziyyətdə onların tikinti daya­nıq­lığının əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi ilə əlaqə­lidir. Bina və tikinti konstruk­siyaların istilik təsirinə dayanıqlıq dərəcəsi konstruksiyanın odadavamlılığının həddindən asılıdır. Bu isə konstruksiyanın daşıyıcı funksiyasının itirilməsi müddəti ilə xarakterizə olunur. Tikinti materiallarının möhkəmliyi lazımi də­rəcədə qızmanın böhran temperaturu ilə xarakterizə oluna bilər. Məsələn bu temperatur polad tir, ferma (tikinti işlərində) üçün 470-500⁰C, metal qaynaqlı konstruksiyalar üçün isə 300-350⁰C təşkil edir. Bunlarla bərabər göstərmək olar ki, polimer materiallarının qızmasının böhran temperaturu 150⁰C, şüşənin­ki 200⁰C, alüminiumunku 250⁰C təşkil edir.

Digər obyekt və materiallara termik təsir.

Yanğın təhlükəsizliyinin əsasları. Yanğınlara qarşı mü­barizə tədbirləri yanğın təhlü­kə­sizliyinin təmin edilməsi pro­se­sində həyata keçirilir. Yanğın təhlükəsizliyi anlayışının tə­yinat­ların­dan birində bu hal şəxsiyyətin, əmlakın, cəmiyyətin və dövlətin yanğından qo­run­ma­sı və ya mühafizəsi vəziyyəti başa düşülür. Bunun üçün yanğın təhlükəsizliyi tə­ləbləri və yanğına qarşı rejimlər müəyyənləşdirilir, yanğın təhlükəsizliyi tədbirləri hə­yata keçirilir. Di­gər təyinata görə yanğın təhlükəsizliyi yanğın­ların profilaktikasına və onun ləğvinə istiqa­mətlənmiş təşkilati və texniki tədbirlər sistemidir. Daha konkret olaraq göstərmək olar ki, yanğın təhlükəsizliyi aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə təmin oluna bilər.

Yanğınların qarşısının alınması və ona qarşı mübarizə sistemi. Bu sistemin tər­kibinə aşağıdakılar aiddir: -yanar mühitin qarşısının alınması (yanmayan materialların tətbiqi); -alışdırma mənbəyinin yaran­masının qarşısının alınması (müvafiq qaydalarda hazırlanmış elektrik avadanlıqları); - yanar maddələrin kütləsinin məhdud­laşdırılması.

Yanğına qarşı mühafizə sistemi. Odadavamlılıq həddində normalaşdırılan tikinti kons­truksiyalarının tətbiqi (odadavam­lılıq dedikdə tikinti konstruk­siyalarında çatların əmələ gəlmə­sinə qədər yanğının təsirinə tab gətirə bilən qabiliyyət başa dü­şülür və ölçü vahidi sa­atdır). Yaşayış məntəqələrində və sə­naye obyektlərində yanğın vəziy­yəti tikililərin xarak­teristika­larına, binaların oda davamlığına və obyektlərin yanğın təhlü­kəliliyi kateqoriyala­rına əsasən təyin edilir. Binaların və ti­kililərin oda­davamlığı yanğın vaxtı yüksək tempera­turun təsiri şəraitində onların əsas konstruksi­yalarının dayanıqlığından asılıdır.

Yanğına qarşı mühafizə sisteminin tərkibinə yanğın siqna­lizasiyası da daxildir. Yanğın siq­na­lizasiya sistemləri digər mə­sələləri həll edir. Bu, bir qay­da olaraq yanğının yaranma­sının aşkar edilməsi və onun yeri haqqında xəbərdar etmə üçün kompleks texniki sistem­lərdən ibarətdir. Onun tərkibinə yanğın xəbərçiləri yanğını mü­şayiət edən işıq, tüstü, istilik kimi amillərə reaksiya verən vericilərdən, qəbuledici qurğulardan, rabitə xətlərindən və qi­da­­lanma mənbələrindən ibarətdir.

Işə salınma qaydalarına görə yanğın xəbərdarediciləri əllə və avtomatik işə düşən növlərə bölünür.

Avtomatik yanğın xəbərdarediciləri aşağıdakı növlərə bö­lünür.