Mövzu Beynəlxalq ümumi hüquq anlayışı, tənzimetm

8.  Beynəlxalq  arbitraj.  Arbitraj  beynəlxalq  mübahisələrin  həllinin  mühüm  və  geniş  tətbiq 
olunan vasitələrindən biridir. Arbitraj mübahisənin diplomatik deyil məhkəmə həllidir. 
  Beynəlxalq mübahisələrin həllinin bütün  dinc  vasitələri  kimi,  arbitraj  da  könüllüdür. 
Mübahisənin tərəfi olan dövlətlər qabaqcadan buna razılıq verməlidirlər. Bu razılıq yə ad hoc 
əsasında  (Qvineya/Qvineya  Bisau  dəniz  delimitasiyası  işində  olduğu  kimi),  ya  da  xüsusi  təsis 
olunmuş  mexanizmlə  (məsələn,  Daimi  arbitraj  məhkəməsi)  verilə  bilər.  Daimi  arbitraj 
məhkəməsi  Dinc  nizamlama  haqqında  1899-cu  və  1907-ci  il  Haaqa  Konvensiyaları  əsasında 
yaradılmışdır. Lakin praktikada çox az hallarda istifadə olunmuşdur. 
  Mühüm  olan  belə  bir  məqamı  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  arbitraj  mühakiməsi  təkcə 
dövlətlər  arasındakı  mübahisələrin  həlli  ilə  məhdudlaşmır.  BMT-nin  Beynəlxalq 
Məhkəməsindən  fərqli  olaraq,  arbitraj  dövlətlərləbeynəlxalq-hüquqi  subyektliyə  malik  olan 
digər qurumlar arasında yaranan mübahisələri də həll edir. Məsələn, yuxarıda adını çəkdiyimiz 
nvestisiya mübahisələrinin həlli üzrə Beynəlxalq Mərkəz
 dövlətlər və transmilli korporasiyalar 
arasındakı mübahisələri həll edir. 
  Beynəlxalq arbitrajin xüsusiyyətləri: 
1.
  Hüquqi mübahisənin həlli üçün mexanizmdir. Bu o deməkdir ki, arbitraj 

tərəflərin  beynəlxalq  hüquqdan  irəli  gələn  hüquq  və  vəzifələrini  əsas  tutur  və  mübahisənin 
həllinə bu hüququn işin faktlarına tətbiq edilməsi ilə nail olur. BMT-nin Beynəjxalq məhkəməsi 
kimi, arbitraj üçün də beynəlxalq hüquq məsələləri əsasdır. 
2.
  Bir qayda olaraq, arbitraj məhkəməsinin qərarları tərəflər üçün hüquqi cəhətdən 
məcburidir. Öz mübahisələrini arbitraja etibar etmiş tərəflər onun çıxardığı hər bir qərarı yerinə 
yetirməyə  borcludurlar.  Çox  nadir  hallarda  tərəflər  qabaqcadan  razılaşa  bilərlər  ki,  çıxarılan 
qərar məcburi xarakter daşımayacaqdır. 
3.
  Arbitraj mühakiməsi icraatında tərəflər arbitləri özləri seçə bilər. BMT-nin 
Beynəlxalq  Məhkəməsinə  verilən  mübahisələrdən  fərqli  olaraq,  arbitraj  məhkəməsinə  çıxan 
tərəflər həm məhkəmə heyətinin tərkibi, həm də prosesin özü ilə bağlı birbaşa nəzarət imkanına 
malikdirlər. Bu cür təyin olunmuş məhkəmə heyəti, əlbəttə ki,tərəflərin etibarını qazanmış olur 
və  bu,  həm  də  onun  çıxardığı  qərarın  gücünə  müsbət  təsir  göstərir.  Adətən,  bu  heyətdə  hər 
tərəfdən  bərabər  sayda  arbit  və  bir  əlavə,  “neytral”  arbit  olur.  Lakin  mübahisənin  həlli  üçün 
tərəflər  bir  arbit  də  təyin  edə  bilərlər.  Arbitraj  məhkəməsinin  heyətinə  BMT-  nin  beynəlxalq 
Məhkəməsinin  hakimi  (Qvineya/Qvineya  Bisau  işi),  xarici  dövlətin  hakimi  (Tinoko  arbitrajı 
(1923)) və ya hüquqşünas olmayan ekspert də (Kanada-Fransa Dəniz Delimitasiyası arbitrajı 
(1992))götürülə bilər. 
  Beynəlxalq arbitraj beynəlxalq mübahisələrin nizamlanmasına və belə beynəlxalq hüququn 
inkişafına böyük töhfə vermişdir. 
Nəhayət, qeyd edək ki, hər hansı arbitraj məhkəməsinin çıxartdığı qərara BMT-nin 
Beynəlxalq Məhkəməsi yenidən baxa bilər. 
  Belə  bir  iş  -  Seneqal/Qvineya  Bisau  Arbitraj  qərarı  haqqında  iş  1992-ci  ildə  Beynəlxalq 
Məhkəməyə təqdim olunmuşdur. Qvineya-Bisau, onunla Seneqal arasındakı mübahisə ilə bağlı 
bundan  əvvəl  çıxarılmış  arbitraj  məhkəməsinin  qərarını  qanunsuz  hesab  edirdi.  Lakin 
Beynəlxalq Məhkəmə qeyd etdi ki, onun funksiyası arbitraj qərarından verilmiş apellyasiyaya 
baxmaq  deyil;  o,  yalnız  prosedur  məsələlərinə  əməl  olunmasını  yoxlaya  bilər.  Beynəlxalq 
məhkəmə işə mahiyəti üzrə baxa bilməz, o, yalnız çıxarılmış arbitraj qərarının qanuniliyinəöz 
münasibətini bildirə bilər. 

9.  BMT-nin  Beynəlxalq  Məhkəmə.  Məhkəmənin  tərkibi.  Belə  bir  təsəvvür  tarana  bilər  ki, 
BMT-nin  Beynəlxalq  Məhkəməsi  dövlətlər  arasında  olan  mübahisələri  həll  etmək  üçün  əsas 
vasitədir. Bu, əlbəttə ki, belə deyildir; təkcə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, hər il yalız dörd 
və ya beş iş Məhkəməyə təqdim olunur. Digər tərəfdən, çox az hallarda istifadə olunan Daimi 
arbitraj  məhkəməsindən  başqa,  beynəlxalq  mübahisələri  həll  etmək  üçün  yeganə  universal  və 
daimi  məhkəmə  orqanıdır.  3-cü  fəsildə  göstərmişdik  ki,  Beynəlxalq  Məhkəmə  beynəlxalq 
hüququn inkişafına əhəmiyyətli töhfə vermişdir. 
  Məhkəmə  Baş  Assambleya  və  Təhlükəsizlik  Şurası  tərəfindən  seçilən  müxtəlif  dövlətlərin 
vətəndaşı olan on beş hakimdən ibarətdir. Hakimliyə namizədlər Daimi arbitraj məhkəməsinin 
milli  qrupları  tərəfindən  irəli  sürülür.  Bundan  əlavə,  mübahisənin  hər  bir  tərəfi,  Məhkəmənin 
tərkibində  onun  vətəndaşı  yoxdursa,  həmin  mübahisənin  həlli  müddətinə  ad  hoc  hakim  təyin 
edə bilər. 
  Məhkəmənin tərkibi “dünyanın əsas hüquqi sistemlərini təmsil etməlidir”. Hakimlər yüksək 
əxlaqi  keyfiyyətərə  malik  olmalı,  ya  öz  ölkələrində  ən  yüksək  məhkəmə  vəzifələrinətəyin 
edilməsi üçün irəli sürülən tələblərə cavab verməli, ya da beynəlxalq hüquq sahəsində tanınmış 
nüfuzlu hüquqşünas olmalıdırlar” (Beynəlxalq Məhkəmənin Statunun 2-ci maddəsi). 
  1982-ci ilə qədər Beynəlxalq Məhkəmə işlərə tam tərkibdə baxırdı. Sonralar isə Men körfəzi 
haqqında işdən başlayaraq, Məhkəmənin Statunun 26-ci maddəsinə uyğun olaraq, mübahisələr 
baxılmaq üçün üç və ya daha çox hakimdən ibarət Palataya təqdim olunmağa başladı. 
Məhkəməyə müraciət etmək imkanı. Beynəlxalq Məhkəmə Birləşmiş Millətlər 
Təşkilatının əsas orqanlarından biridir və onun Statutu BMT Nizamnaməsinin ayrılmaz tərkib 
hissəsidir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bütün üzvüləri ipso facto Statutunun iştirakçılarıdır 
və  ona  görə  də  müəyyən  mübahisənin  həlli  üçün  Məhkəməyə  müraciət  edə  bilərlər  (Statutun 
35-ci  maddəsi).  BMT-nin  üzvü  olmayan  dövlətlər  də  Statutun  iştirakçısı  ola  bilər;  Statutun 
iştirakçısı olmayan dövlətlər isə Təhlükəsizlik Şurasının müəyyən etdiyi şərtlərlə Məhkəməyə 
müraciət edə bilərlər (35-ci maddənin 2-ci hissəsi); məsələn, 1949-cu ildə Albaniya ilə (Korfu 
kanalı  işi
)  və  1988-ci  ildə  Nauru  ilə  belə  olmuşdu.  Lakin  arbitrajdan  fərqli  olaraq,  “yalnız 
dövlətlər  Məhkəmə  qarşısındakı  işlərin  tərəfi  ola  bilər”  (Statutun  34-cü  maddəsi).  Doğrudur, 
BMT-nin  Baş  Assambleyası,  Təhlükəsizlik  Şurası,  Beynəlxalq  atom  enerjisi  agentliyi 
(MAQATE)  və  Ümumdünya  Poçt  ttifaqından  başqa,  bütün  ixtisaslaşmış  təsisatlar 

Məhkəmədən məsləhət xaraqterli rəy verməyi xahiş edə bilər. Qeyd edilməlidir ki, Məhkəməyə 
müraciət edə bilmək məsələsi yurisdiksiya məsələsindən tamamilə ayrıdır. Əgər dövlət Statutun 
iştirakçısıdırsa,  yaxud  Baş  Assambleya  və  Təhlükəsizlik  Şurası  tərəfindən  müəyyən  olunmuş 
şərtləri  başqa  cür  yerinə  yetirmişsə,  o  halda  potensial  baxımından  bu  dövlətin  istənilən 
mübahisəni  Məhkəməyə  vermək  imkanı  vardır.  Məhkəmənin,  ona  təqdim  olunmuş  konkret 
mübahisəni  həll  edə  bilib-bilməməsi  isə  daha  bir  məsələdən  –  həmin  mübahisənin  bütün 
tərəflərinin Məhkəmənin yurisdiksiyasını qəbul edib-etməməsindən asılıdır. Statuta təkcə imza 
atılması  hələ  Məhkəməyə  yurisdiksiya  vermir;  dövlət  Məhkəmənin  yurisdiksiyasını  ayrıca 
tanımalıdır. 
  Mübahisə  ilə  bağlı  işlərin  məhkəmənin  icaatına  qəbul  edilməsi.  Məhkəmə  öz  
yurisdiksiyasını  həyata  keçirməzdən  qabaq  ona  təqdim  olunmuş  mübahisə  məqbul  hesab 
olunmalıdır, 
yəni  icraata  götürülmüş  elan  olunmalıdır.  Müəyyən  hallarda  Məhkəmə  öz 
yurisdiksiyasını həyata keçirməkdən imtina edə bilər.  şi öz icraatına götürmək üçün Məhkəmə, 
birincisi, mübahisənin hüquqi mübahisə olduğunu müəyyən etməlidir,  yəni əmin olmalıdır ki, 
mübahisə beynəlxalq hüququn prinsip və normaları tətbiq olunmaqla həll edilə bilər; ikincisi, 
Məhkəmə müəyyən etməlidir ki, onun bu işə baxmaq üçün yurisdiksiyası vardır.  
  Mübahisənin “siyasi nəticələr” doğurması (Cənub-qərbi Afrika işi, ilkin etirazlar mərhələsi, 
1962-ci il), “siyasi” aspektlərə malik olması (Nikaraqua/Honduras işi), Təhlükəsizlik Şurasının 
həmin mübahisənin başqa bir aspekti ilə məşğul olması (Nikaraqua işi) onun hüquqi mübahisə 
olunmasına heş də xələl gətirmir. Lakin Təhlükəsizlik Şurasının bütövlükdə mübahisə ilə bağlı 
BMT  Nizamnaməsi  əsasında  müvafiq  konkret  tədbirlər  gördüyü  halda,  Məhkəmə 
yurisdiksiyasını həyata keçirməkdən boyun qaçırmalıdır (Lokerbi işi – Liviya/Böyük Britaniya, 
1992-ci il). 
  Müvəqqəti müdafiə tədbirləri. Məhkəmənin Statutunun 41-ci maddəsinə görə, yurisdiksiya 
məsələsini həll etməzdən qabaq, Məhkəmə  “tərəflərdən hər hansı birinin müvafiq hüquqlarını 
qoruyub  saxlamaq  üçün  görməli  olan  istənilən  müvəqqəti  xaraqterli  tədbirləri  göstərə  bilər”. 
Məhkəmənin  verdiyi  bu  cür  göstərişlər  məcburi  qüvvəyə  malik  deyildir.  Məhkəmənin 
müvəqqəti  tədbirlər  göstərməsi  o  prinsipə  əsaslanır  ki,  Məhkəmə  tərəfindən  mübahisəyə 
baxılana  qədər,  tərəflərdən  birinin  mübahisənin  mahiyyətinə  toxunan  istənilən  hərəkəti 
mübahisənin  digər  tərəfinə  münasibətdə  onun  hüquqi  mövqeyini  yaxşılaşdıra  bilməz.  Əksər 
işlərdə Məhkəmə  müvəqqəti  müdafiə tədbirləri göstərməkdən imtina etmişdir (Nüvə sınaqları 

haqqında iş 
(1973-cü il), Tehran girovları haqqında iş (ABŞ/ ran – 1980-cı il), Lokebi işi, Yaşıl 
zolaq  işi 
(Finlandiya/Danimarka  –  1992-ci  il)  və  s.).  Lakin  1993-cü  ildə  Bosniya  və 
Herseqovina/Yuqoslaviya  işində 
Məhkəmə  göstərmişdi  ki,  Yuqoslaviya  Bosniya  və 
Herseqovinaya qarşı genosid aktları törətməkdən çəkinməlidir. 
  Beynəlxalq  Məhkəmənin  yurisdiksiyası.  Yuxarıda  qeyd  etmişdik  ki,  dövlət  öz  beynəlxalq 
mübahisəsini  həll  etməyə,  -  xüsusilə  üçüncü  tərəfin  vasitəsilə,  -  məcbur  edilə  bilməz.  Bu  o 
deməkdir  ki,  Beynəlxalq  Məhkəmənin  mübahisə  ilə  bağlı  işlərdə  yurisdiksiyası  dövlətlərin 
razılığından asılıdır. 
  Hər hansı üçüncü dövlətin beynəlxalq öhdəlikləri iki dövlət – iddiaçı və cavabdeh arasındakı 
mübahisənin predmeti ilə sıx bağlıdırsa, Məhkəmə həmin üçüncü dövlətin də razılığı olmadan 
bu mübahisəyə baxa bilməz. 
  Beynəlxalq Məhkəmənin yurisdiksiyasına razılığı dövlət müxtəlif yollarla verə bilər. 
  1. Ad hoc razılıq. 
 
Statutun 36-cı maddəsinin 1-ci hissəsində deyilir ki, Məhkəmə “tərəflərin ona təqdim etdiyi 
bütün  işlər”  üzərində  yurisdiksiyaya  malikdir.  Məhkəmənin  yurisdiksiyasına  ad  hoc  razılıq 
konkret  mübahisə ilə  bağlı tərəflərin  aydın ifadə olunmuş  razılıq  formasıdır.  Ad hoc  razılığın 
klassik  metodu  tərəflərin  konkret  məsələnin  Məhkəməyə  verilməsi  haqqında  xüsusi 
razılaşmasıdır (buna kompromis deyilir). Buna misal olaraq, Salvador/Honduras işini (1987-ci 
il) və Qabçikovo-Nadmaroş işini (Slovakiya/Macarıstan, 1997-ci il) göstərmək olar.  
  2. Posthoc razılıq (forum prorogatum). 
  Bəzən belə olur ki, Məhkəmə bir dövlətin birtərəfli ərizəsinə baxarkən, “cavabdeh” dövlət 
birbaşa və ya dolayı yolla Məhkəmənin bu işə baxmasına öz razılığını bildirir. Buna post hoc 
razılığı  detilir.  Məsələn,  Korfu  kanalı  işində  (1949-cu  il)  Böyük  Britaniyanın  Məhkəməyə 
ərizəsindən sonra Almaniya məktub vasitəsilə öz razılığını bildirmişdi. 
  3. Ante hoc razılıq – müqavilələr vasitəsilə. 
  Statutun 36-cı maddəsinin 1-ci hissəsinə görə, Məhkəmə qüvvədə olan müqavilələrdə xüsusi 
olaraq nəzərdə tutulmuş bütün məsələlər üzərində yurisdiksiyaya malikdir. Bir sıra çoxtərəfli və 
ikitərəfli müqavilələrə onların predmeti üzrə Beynəlxalq Məhkəməyə qabaqcadan yurisdiksiya 
verən  müddəalar  daxil  edilmişdir.  Müəyyən  mənada  bu,  “məcburi”  yurisdiksiyanın  bir 

formasıdır. Dövlət əgər bu yurisdiksiya müddəasını qəbul etmişsə və ona qeyd-şərt etməmişsə, 
müqavilənin  tətbiqi  və  ya  təfsiri  ilə  bağlı  mübahisə  ortaya  çıxdıqda,  digər  iştirakçı  dövlətin 
iddia  ərizəsi  əsasında  Məhkəmənin  yurisdiksiyasına  tabe  olmalıdır.  Məsələn,  Bosniya  və 
Herseqovina/Yuqoslaviya  işi 
Genosid  cinayətinin  qarşısının  alınması  və  cəzalandırılması 
haqqında Konvensiyanın IX maddəsi əsasında Məhkəməyə verilmişdi. 
  4. Ante hoc razılıq – xüsusi bəyanat vasitəsilə. 
 
Statutun  36-cı  maddəsinin  2-ci  hissəsinə  görə,  dövlətlər  qabaqcadan  Məhkəmənin 
yurisdiksiyasını tanıya bilər. Bu barədə dövlət Qəbuletmə haqqında xüsusi bəyanat qəbul edir 
və  onu  BMT-nin  Baş  Katibinə  saxlanmağa  verir.  Bundan  sonra  həmin  dövlət,  Məhkəmənin 
yurisdiksiyasını  bu  andan  əvvəl  və  ya  sonra  qəbul  etmiş  bütün  digər  dövlətlərə  münasibətdə 
Beynəlxalq Məhkəmənin məcburi yurisdiksiyasını tanımış sayılır. Bu, beynəlxalq məhkəmələr 
üçün  səciyyəvi  olan  seçmə  sistem  adlanır  (optional  system).  ndiyə  qədər  Beynəlxalq 
Məhkəmənin  yurisdiksiyasını  bu  qaydada  cəmi  –  64  dövlət  (keçmiş  sovet  respublikaıarından 
Estoniya və Gürcüstan) tanımışdır.  
  Məhkəmənin yurisdiksiyasını qəbul etmə haqqında bəyanat şərtsiz və müəyyən qeyd-şərtlə 
verilə bilər. Qeyd-şərtlər müxtəlif cür olur: 
a)
  müəyyən məsələ ilə, məsələn quru və ya dəniz sərhədləri ilə bağlı mübahisələrə 
Məhkəmə  baxa bilməz  (məsələn,  Filippin  öz kontinental şelfi ilə bağlı  mümkün  mübahisələri 
Məhkəmənin yurisdiksiyasından kənarda saxlamışdır); 
b)
  ratione temporis qeyd-şərtlər – bəyanatda müəyyən müddət göstərilir ki, yalnız bu 
müddət  ərzində  Məhkəmə  yurisdiksiyaya  malik olur;  Bu  müddət  (3  ya  5  il)  hər  dəfə  yenidən 
təzələnə bilər (məsələn, Danimarka belə qeyd-şərt etmişdir). 
c)
  “avtomatik” və ya “dövlətin öz mühakiməsinə əsaslanan” qeyd şərtlər. 
Bəzi dövlətlər öz bəyanatlarında belə bir qeyd-şərt etmişlər ki, dövlətdaxili 
məsələlərdən  irəli  gələn  mübahisələr  məhkəmənin  yurisdiksiyasına  aid  deyildir  və  həm  də 
dövlətdaxili  məsələnin  nə  olduğunu  dövlət  hər  bir  halda  özü  müəyyən  edəcəkdir.  Məsələn, 
Fransa  öz  bəyanatında  belə  bir  qeyd-şərt  etmişdir  ki,  “Fransa  Respublikası  Hökumətinin  özü 
başa  düşdüyü  kimi,  əsas  etibarilə,  milli  yurisdiksiya  çərçivəsində  olan  məsələlərə  aid  bütün 
mübahisələr” Məhkəmənin yurisdiksiyasına tabe olmayacaqdır. 

Bu cür qeyd-şərtlər birmənalı şəkildə qəbul edilə bilməz və haqlı olaraq bir sıra 
işlərdə  ayrı-ayrı  hakimlər  tərəfindən  qeyri-qanuni  və  etibarsız  hesab  edilmişdir.  Əsas  kimi 
burada Statutun 36-cı maddəsinin 6-cı hissəsi göstərilir; həmin maddədə deyilir ki, “Məhkəmə 
öz yurisdiksiyasının hədlərini özü müəyyən edir”. 
Məhkəmənin yurisdiksiyası ilə bağlı daha bir məsələni bilmək lazımdır. Statutun 62- 
ci və 63-cü maddələrinə müvafiq olaraq, hər hansı üçüncü dövlət iki dövlət arasındakı icraata 
müdaxilə
 edə bilər. 63-cü maddəyə görə, üçüncü dövlət, əgər mübahisə onun iştirakçısı olduğu 
müqavilənin  təfsiri  ilə  bağlıdırsa,  məhkəmə  icraatına  müdaxilə  etmək  hüququna  malikdir 
(məsələn, Haya de la Torre işində (1951-ci il) belə olmuşdu). 
62-cı maddədə isə göstərilir ki, üşüncü dövlət, əgər onun məhkəmə tərəfindən 
baxılan mübahisədə hüquqi xarakterli marağı vardırsa, müdaxilə etmək üçün icazə istəyə bilər 
(məsələn,  Quru,  ada  və  dəniz  sərhədləri  mübahisəsi  işində  (1992-ci  il)  Məhkəmə  Nikaraqua 
dövlətinə Salvador və Honduras arasındakı mübahisənin müəyyən aspektləri ilə bağlı müdaxilə 
etməyə icazə vermişdi). 
craata müdaxilə etmək istəyən dövlət sübut etməlidir ki, konkret mübahisə onun 
hüquqi xarakterli marağına  toxuna bilər. Üçüncü dövlətin müdaxiləsi mübahisənin tərəflərinin 
razılığından  asılı  deyildir.  Bu  barədə  qərarı  Məhkəmə  özü  çıxarır.  Müdaxilə  edən  dövlət 
icraatın iştirakçısı olmur və Məhkəmənin son qərarı onun üçün məcburi deyildir. 
Məhkəmənin məsləhət xarakterli rəyləri. BMT Nizamnaməsinin 96-cı maddəsinə 
və Beynəlxalq Məhkəmənin Statutunun IV fəslinə uyğun olaraq, Beynəlxalq Məhkəməsi BMT 
Baş  Assambleyasının,  Təhlükəsizlik  Şurasının,  qtisadi  və  Sosial  Şuranın,  Beynəlxalq    Atom 
Enerjisi  Agentliyinin  və  ixtisaslaşdırılmış    təsisatların  (Ümumdünya  Poçt  ttifaqından  başqa) 
xahişi  ilə  istənilən  hüquqi  məsələ  üzrə  məsləhət  xarakterli  rəy  verə  bilər.  Dövlətlər  məsləhət 
xarakterli  rəy  xahiş  edə  bilməzlər,  lakin  onlar  beynəlxalq  orqan  və  ya  təşkilatlarla  yanaşı,  bu 
cür  icraatda  iştirak  edə  bilərlər.  Məsləhət  xarakterli  rəylər  hüquqi  cəhətdən  məcburi  xarakter 
daşımır.  Bununla  belə,  Beynəlxalq  Məhkəmənin  çıxardığı  bir  sıra  məsləhət  xarakterli  rəylər 
beynəlxalq  hüquq  elmi  və  təcrübəsi  üçün  böyük  əhəmiyyət  daşıyır.  Bunlar  aşağıdakılardır: 
Genosid  cinayətinin  qarşısının  alınması  və  cəzalandırılması  haqqında  Konvensiyaya  qeyd-
şərtlər haqqında iş (1951-ci il); Birləşmiş Millətlərin müəyyən xərcləri haqqında iş (1962-ci il); 

Namibiya işi (1971-ci il), Qərbi Sahara işi (1975-ci il), Nüvə silahı ilə hədələməyin və ya onun 
tətbiqinin qanuniliyi haqqında iş (1996-cı il).