Mövzu Məhsulların bölüşdürülməsi və satışının təşkili Plan

7.3. Satış kanallarının seçilməsinə təsir edən amillər
Məhsulların bölüşdürülməsinin və satışının təşkilinin ən çətin və mürəkkəb mər­hələsi satış kanallarının seçilməsidir. Çünki, müxtəlif satış kanallarında istehsal­çı­nın satış kanalı üzərində nəzarətinin səviyyəsi, kanalın iştirakçıları tərəfindən gös­­tərilən xidmətlərin sayı, satışla əlaqədar olan xərjlərin səviyyəsi müxtəlif oldu­ğun­dan onların effektliliyi də müxtəlif olur. Bu baxımdan satış kanallarının seçil­mə­­sinə təsir edən amillərin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Satış kanalları­nın seçilməsinə dörd qrup amillər: 1) bazarın xüsusiyyəti; 2) məhsulun xüsusiyyəti; 3) müəssisənin xüsusiyyətilə əlaqədar olan amillər və 4) nəqliyyat-tədarükat xərjlə­ri­nin məbləği təsir edir.
Bazarın xüsusiyyətinə aid olan amillərə istehlakçıların tələbatının həjmi, onla­rın sayı və ərazijə yerləşmə sıxlığının səviyyəsi, həmçinin tələbatın mövsümiliyi aiddir. Məsələn, istehlakçının tələbatının həjmi böyük və ya istehlakçıların ərazijə yerləşmə sıxlığının səviyyəsi yüksək olduqda birbaşa satışın tətbiqi, əksinə, tələba­tın həjmi az və ya istehlakçıların ərazijə yerləşmə sıxlığının səviyyəsi aşağı olduq­da vasitəçilərlə satış iqtisadi jəhətdən daha effektlidir. Tələbat mövsümi xarakterli olduqda, həmçinin istehlakçıların sayı çox və onların ərazi üzrə paylanması səviyyəsi yüksək olduqda vasitəçilərlə satış daha səmə­rə­li hesab edilir.
Satış kanallarının seçilməsinə təsir edən ən mühüm amillərdən biri məhsu­lun xüsusiyyətləridir. Texniki jəhətdən mürəkkəb, iri qabaritli və ya ağır çəkili məh­­sulların satışında birbaşa satış kanallarından istifadə edilməsi daha effektlidir. Belə ki, texniki jəhətdən müərəkkəb avadanlıqların quraşdırılması xüsusi biliklər və satışsonrası texniki xidmət tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq həmin avadan­lıq­ların quraşdırılmasını ya istehsalçı müəssisələrin mütəxəssisləri həyata keçirir və ya­xud bu işdə istehlakçılara kömək göstərir, həmçinin həmin mütəxəssislərə sa­tış­son­rası texniki xidmətin göstərilməsi üzrə onlara təlim keçirlər. İri qabaritli və ya ağır çəkili məhsulların birbaşa göndərilməsi isə vasitəçi müəssisələrdə yükləmə-bo­şaltma və saxlama xərjlərini aradan qaldırmaqla satış xərjlərinin səviyyəsinin aşa­ğı salınmasına imkan verir. İnnovasiya məhsullarının bazara çıxarıl­ması aqressiv irəlilə­dil­mə səyləri tələb etdiyindən onların satışında da birbaşa kanal­la­rın­dan istifadə edil­məsi daha məqsədəuyğundur.
Standart və ya ujuz məhsul istehsalçıları üçün vasitəçilərlə sa­tış daha sərfə­li­dir. Çünki, vasitəçilər həmin məhsullarla yanaşı çoxlu sayda müx­tə­lif çe­şid­li və növ­­lü məhsullar satdığından hər bir məhsul vahidinə düşən xərjlərin sə­viy­yəsi bir­başa satışa nisbətən daha aşağı olur. Tez xarab olan məhsulların satışında isə birbaşa sa­tış və ya pərakəndə tijarət müəssisələrilə satış formasından istifadə edilməsi da­ha əlverişlidir.
Müəssisənin xüsusiyyətlərindən satış kanallarının seçilməsinə təsir edən ən mü­hüm amil müəssisənin maliyyə vəziyyətidir. Belə ki, məhsulların satışının hə­ya­ta keçirilməsi istehsalçı müəssisələrdən bu sahəyə əlavə vəsait qoyuluşunu tələb edir. Yalnız böyük məbləğdə sərbəst maliyyə vəsaitlərinə malik olan iri müəssi­sə­lər bu işi öz üzərinə götürmək iqtidarındadır. Kifayət qədər maliyyə vəsaitlərinə ma­lik olmayan kiçik müəssisələr üçün vasitəçilərlə satış daha əlverişlidir. Çünki, bu halda, birinjisi, onlar satış sahəsinə əlavə kapital yönəltmirlər və satışla əlaqədar ol­an xərjlərin ödənilməsini vasitəçilər öz üzərlərinə götürürlər. Bundan başqa, bəzi hallarda maliy­yə vəsaitlərinin satış sa­hə­sinə qoyulması istehsalçı üçün iqtisadi jəhətdən sər­fəli olma­dı­ğından (məsələn, onlar həmin maliyyə vəsaitlərini istehsalın geniş­lən­dirilməsinə yö­nəltməklə daha çox mənfəət əldə edə bilərlər) hətta böyük maliyyə və­saitlərinə ma­lik olan iri müəssisələr də vasitəçilərin xidmətlərindən istifadə edə bi­lərlər. Bundan başqa, yeni bazarlara, xüsusən də xariji bazarlara çıxan müəssi­sə­lər, həmçinin, satış və marketinq sahəsində təjrübəsi olmayan müəssisələr də öz məh­­sullarının satışını vasitəçilərin xidmətindən istifadə etməklə həyata keçirməyə üstünlük verirlər. İstehsalçı müəssisə satış kanalına nəzarət etməyi qarşısına məqsəd qoyduqda isə birbaşa satış onun üçün daha əlverişlidir.
İstehsalçı müəssisə ilə istehlakçı arasındakı məsafə də satış kanallarının se­çil­məsinə təsir edir. Belə ki, istehsalçı müəssisə istehlakçıya yaxın yerləşdikdə daha az yükqaldırma qabiliyyətinə malik olan nəqliyyat vasitələrindən istifadə edilməsi birbaşa satışın tətbiq edilməsi imkanını genişləndirir. Əksinə, uzaq məsafəyə yük da­şı­malarda daha iri tonnaclı nəqliyyat vasitələri istifadə ediliyindən vasitəçilərlə satışın tətbiqi iqtisadi jəhətdən daha faydalı olur.
Satış kanallarının seçilməsinə təsir edən ən mühüm amil nəqliyyat-tədarükat xərj­lərinin həjmidir. Nəqliyyat-tədarükat xərjləri özündə a) məhsulların istehsal­çı­dan istehlakçıya daşınması ilə əlaqədar olan xərjləri, yəni nəqliyyat və aralıq mən­tə­qələrdə yükləmə-boşaltma xərjlərini və b) məhsulların istehlakçı və vasitəçi müəssisə-lərdə saxlanması ilə əlaqədar olan xərjləri birləş­dirir. Müxtəlif satış kanal­larında bu xərjlərin tərkibi və həjmi müxtəlif olduğundan hər bir satış kana­lın­da satışla əlaqədar olan ümumi xərjlərin ümu­mi məbləği bir-birindən jiddi surətdə fərqlənir.
Birbaşa satışda məhsullar istehsalçıdan birbaşa istehlakçıya çatdırıldığın­dan aralıq məntəqələrdə yükləmə və boşaltma əməliyyatları yerinə yetirilmir. Buna görə də nəqliyyat xərjlərinin həjmi yalnız məhsulların daşınmasına görə daşınma tariflərinə uyğun olaraq nəqliyyat təşkilatına ödənilən xərjlərdən ibarət olur. Lakin, dolayı sa­tış kanallarında məhsul əvvəljə vasitəçinin anbarına daşınır, orada boşaldılır və ye­nidən nəqliyyat vasitəsinə yüklənərək istehlakçı müəssisənin anbarına daşınır. De­məli, vasitəçilərlə satışda nəqliyyat xərjləri­nin ümumi məbləği məh­sul­la­rın istehsalçıdan vasitəçilərə, onlardan isə istehlakçı müəssisələrə çatdırılması xərjlərinin və vasitəçi təşkilatlarda yüklənməsi və boşaldılması xərjlərinin jəminə bərabərdir. Həm də yükləmə-boşaltma xərj­lərinin məbləği satış kanalların iştirakçılarının sayının artmasına propor­sional olaraq artır. Məsələn, məhsullar is­tehsalçı - topdansatış tijarət - istehlakçı müəssisəsi satış kanalı ilə satıldıqda məh­sullar bir dəfə, istehsalçı –topdansatış tijarəti - pərakəndə tijarət - istehlakçı satış ka­na­lı ilə satıldıqda isə iki dəfə yüklənir və boşaldılır (hər iki satış formasında isteh­salçı və istehlakçılarda yükləmə-boşaltma xərjlərinin məbləği eyni olduğundan bu xərjləri nəzərə almamaq olar). Deməli, birbaşa satış forma­sında nəqliyyat xərjlərinin həm ümumi məbləği, həm də səviyyəsi (məhsul vahidinə düşən nəqliyyat xərjləri) vasitəçilərlə satış formasına nisbətən daha böyükdür.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, alıjının dalan dəmir yolu olmadıqda birbaşa sa­tı­şın tətbiqi imkanı azalır. Çünki, bu halda təyinat stansiyasında məhsulların bir nəq­liy­yat vasitəsindən (məsələn, dəmiryolu nəqliyyatından) digər nəqliyyat vasitəsinə (məsələn, avtomobil nəqliyyatına) yüklənməsi zərurəti yaranır və deməli, nəqliyyat xərjlərinin həjmi artır. Lakin, bu halda məhsullar bilavasitə bir nəqliyyat vasitəsin­dən digər nəqliyyat vasitəsinə yükləndiyindən yükləmə-boşaltma xərjlərinin məb­ləği istənilən halda vasitəçilərə satışa nisbətən aşağı olur.
Məhsulların saxlanması ilə əlaqədar olan xərjlər iki hissədən: 1) məhsulların bi­lavasitə anbarlarda saxlanması xərjlərindən və 2) saxlanma zamanı dövriyyə və­saitlərinin ehtiyatlar formasında «dondurulması» nətijəsində yaranan mənfəət itki­sindən ibarətdir. Birbaşa satış formasında istehsalçı müəssisə daha iri partiyalarla məh­sul göndərdiyindən (adətən, birbaşa satışda bir dəfəyə göndərmələrin həjmi nəqliyyat vasitəsinin yükqaldırma qabiliyyətinə bərabər götürülür.
Daha effektli satış formasını seçmək üçün rəhbərlik satışın elə bir həjmini müəy­yən etməlidir ki, hər iki satış formasında satışla əlaqədar olan xərj­lə­rin sə­viy­yə­si bərabər olsun. Satışın bu səviyyəsini sənaye agentinin xərjlərilə tijarət nümayəndəsinin xərjlərini müqayisə etməklə müəyyənləşdirmək olar. Onların xərjlərinin müqayisəsi aşağıdakı kimi olajaqdır: