Mövzu Oxu sənətinin tarixi Plan: İfadəli oxu sənətinin tarixi

Azərbaycan sənətkarları sözün təsiri haqqında: Şərqdə, o cümlədən 
Azərbaycanda natiqlik sənəti, təsirli, səlis danışmaq bacarığı çox qədimlərdən 
yüksək qiymətləndirildiyi üçün müxtəlif dövrlərdə yaşamış alimlərimiz onun 
nəzəri tərəfləri ilə bağlı fikir söyləmişlər. Şərqdə bəlağət elminin mühüm tərkib 
hissəsi sayılan təsirli danışmaq, fikri gözəl, tutarlı ifadə etmək orta əsrlərin fars və 
ərəbdilli ədəbiyyatında geniş şərhini tapmışdır. Bədii oxu sənətinin inkişafında 
mühüm rolu olan belə bir tarixi faktı da xatırlatmaq lazımdır ki, saraylarda 
cəmləşmiş şairlərin arasında tez-tez şeirləşmə olmuş və bu məclislərdə təkcə 
oxunan əsərin məzmununa yox, həm də onun necə səsləndirilməsinə, ifa 

---

edilməsinə diqqət yetirilmişdir. Öz əsərlərini ifa edən şairlər yazdıqlarının bədii 
dəyərini, şübhəsiz, təsirli oxumaqla çatdırmağa xüsusi səy göstərmişlər. Bədii oxu 
saraylarda bu qaydada mövcud olub inkişaf edərsə, saraydan kənarda o, aşıqlar, 
nağılçılar tərəfindən şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin oxunması şəklində 
(bunun şərtiliyi yuxarıda qeyd edilmişdir) yaşamışdır. Deməli, bədii ədəbiyyat 
kimi, bədii oxunun da iki istiqamətindən danışmaq mümkündür. Bizə gəlib 
çatmasa da, azərbaycanlı alim Eynəlqüzzat Miyanəçinin (1099-1130) “kəlam” 
elminə (səlis danışmaq, təsirli söz demək) xüsusi əsər həsr etdiyi elm aləminə 
məlumdur. XII əsrdə Nizami Gəncəvi “Xəmsə”yə daxil olan əsərlərində sözün 
qüdrətindən bəhs etmişdir. O, sözə geniş mənada yanaşır, dilin bədii sözün, nitqin, 
yazının bəşəriyyətin inkişaf tarixindəki rolundan, müasir həyatda əhəmiyyətindən
bəhs edir. Şair və şeir qarşısında ciddi ictimai vəzifələr qoyan N.Gəncəvi şeiri, 
bədii sözü insanları tərbiyələndirən varlıq kimi qəbul edir. Sənətkarın fikrincə, 
varlıq mövcud olandan bəri sözdən gözəl bir şey yaratmamışdır, söz dünyanın 
naxışıdır. “İskəndərnamə” poemasında kəskin sözü ilə seçilən, dinləyənləri sözün 
cazibəsinə, nitqi, söhbəti ilə tutini kəməndə salan məşhur natiq Tutiyanuş haqqında 
danışır. Şair həyatda sözdən istifadə ilə bağlı incəlikləri nəzərə almağı, fikrin, 
mənanın ifadəsindəsöz seçiminə diqqətli olmağı vacib sayır, əks halda belə nitqin 
dinləyiciyə təsir etməyəcəyini söyləyirdi: 
Elə söz vardır ki, yaramaz demək, Boş mənasız sözlər kimə gərəkdir? 
Başqa bir dil ilə söyləmək gərək. Kim belə sözləri dinləyəcəkdir? 
Orta əsrlər dövrünün ən görkəmli alimlərindən biri olan Nəsrəddin Tusi 
özünün "Əxlaqi-Nasiri", "Abad-ül-mütəllimin" (Tələbənin uğuru) və digər 
əsərlərində sözün qüdrətinə, natiqlik sənətinə yüksək qiymət vermişdir. O, gözəl 
nitqi millətin mədəniyyət göstəricilərindən biri sayırdı. N.Tusi göstərirdi ki, gözəl 
nitq üçün birinci növbədə dilin özünün səlisliyi, ifadə imkanlarının genişliyindən 
faydalanmaq vərdişlərinin inkişaf etməsi, yəni həmin dildən istifadə edənlərin 
hazırlığı tələb olunur. O, nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri olan düzgünlük, 
ifadəlilik və dəqiqliyə xüsusi fikir vermiş, dilin qayda-qanunlarına hamının eyni 
dərəcədə riayət etməsini zəruri saymışdır. Tusiyə görə, insan bu dünyanın əşrəfi, o 
böyük Allahın zərrəsi, təbiətin tərkib hissəsidir; onun dünyaya gəlməsində Ana və 
Təbiət Allahın buyruğu ilə əsas rol oynamışdır. Odur ki, Allahı, haqqı, həqiqəti 
dərk etməkdən ötrü bütün bilik mənbələrindən baş çıxarmağı və onlara sahib 
olmağı mütəfəkkir alim fəzilət sayır. Bu fəzilətin insanda nitfədən (insan yarandığı 
gündən) malik olduğu isə ünsiyyətdir. İnsan öz-özü ilə də, Allahı ilə də, insanla da 
ünsiyyətdən çox böyük fərəh duyur, çünki o bütün bunları dərk etmiş, həqiqətə 
yaxınlaşmış, Allaha qovuşmuş olur. Məhz bu mənada insan dünyasında, o 
cümlədən, Tusi nəzəriyyəsində natiqlik müqəddəs sənət, söz söyləmək, danışmaq 
möcüzəvi qabiliyyət sayılır. N.Tusi əxlaqa və natiqlik sənətinə aid "Əxlaqi-Nasiri" 
əsərində natiqə, natiqin nitqinə belə tələblər qoyurdu: "Çox danışmamalı, 
başqasının sözünü yarımçıq kəsməməli, başqasının danışdığı hekayət və rəvayəti 
bilirsə bunu üzə vurmamalı və onun danışıb qurtarmasına imkan yaratmalıdır. 
Başqasından soruşulana cavab verməmək ümumidən edilən sualda başqalarını 
qabaqlayıb tələsik irəli düşməməlidir. Biri cavab verməklə məşğul isə, daha qabil 
cavab verməyə qadir olsa da, səbr etməli, o, sözünü qurtardıqdan sonra öz cavabını 

---

verməlidir. Lakin əvvəlkinə tənə etməməlidir... Böyüklərlə danışarkən kinayə 
işlətməməli, nə bərkdən, nə yavaşdan, mülayim səslə sözünü deməlidir. Danışdığı 
məsələ qəlizdirsə, aydm misallarla izah etməyə çalışmalıdır, qısa və yığcam 
danışmalıdır." Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində nitqin, danışığın gözəlliyinə 
yüksək qiymət verənlər çox olmuşdur. N.Tusi “Əxlaqi-Nasiri” əsərində uşağın söz 
demək qaydalarına yiyələnməsindən bəhs edərkən bildirir ki, böyüklərlə 
danışarkən səsini yüksəltməməli, kinayəli danışmamalı, yad kəlmələr işlətməməli, 
qarşı tərəfə diqqətlə qulaq asmalı sonra cavab verməlidir. Danışıq zamanı yorucu 
ifadələrdən, lazım olmayan əl-qol və üz-göz hərəkətlərindən istifadə etməməlidir. 
İnsanın zəkasına, dünyagörüşünə təsir edən ciddi əsərlərlə bərabər, ruh oxşayan, 
mənalı gülüşlə bağlı əsərləri oxumalıdır. N. Tusidə yazırdı ki, uşaq “hansı fənni 
öyrənmək, o sahədə ixtisas sahibi olmaq istəyirsə, o fənlə əlaqəsi olan bütün elmlər 
və sənətlərlə tanış olmağa həvəs göstərməlidir, məsələn, yazı-pozu sahəsində 
mütəxəssis olmaq istəyən xəttatlığı, natiqliyi bilməlidir, gözəl şeirlər oxumağı, 
şirin nağıllar, məzəli rəvayətlər, duzlu hekayələr, gülməli lətifələr danışmağı 
bacarmalıdır.” Klassik poeziyanın görkəmli nümayəndəsi İ.Nəsimi və tərəfdarları 
hürufilik ideyalarının təbliğində natiqlik sənətinin, hürufi şeirlərinin ifadəli 
oxusunun imkanlarından istifadəyə xüsusi diqqət yetirirdilər. Hürufilər xalq 
içərisinə yayılaraq aydın məntiqlə nitqlər söyləyir, ideyalarını əsərləri ifadəli 
oxumaqla insanların fikir və düşüncələrinə yeridirdilər. 
XV-XVI əsrlərdə ozanın aşıqla, qopuzun isə sazla əvəzlənməsi aşıq 
yaradıcılığının inkişafına güclü təsir etdi, etnoqrafik mərasimlərdə rəvayət, nağıl, 
məzəli əhvalat, dastan kimi folklor örnəklərinə geniş yer verilmişdir. Bu dövrdə 
böyük sənətkar M.Füzuli sözə yüksək qiymət vermiş, az söz danışmağın 
gözəlliyini insanın izzət –nəfsini, şərəf və ləyaqətini qorumağı ilə bağlamışdır. Şair 
düz, inandırıcı sözün məqamını, kəlam sahibini yüksək qiymətləndirirdi. Şair sözə 
-nitqə tərif verərək yazırdı ki, aləm sədəfində insandan qiymətli bir gövhər 
görmədim və insan gövhərində isə sözdən şərəfli cövhər tapmadım. Sözün dərəcəsi 
və rütbəsi ucadır. Doğruluq sözün qiymətini artırar, doğru zinət daha yaxşı 
görünər. İnsanın nitqini, sözünü insanın mahiyyəti, məzmunu, məğzi hesab 
edir.”Rind və Zahid” əsərində məna və məzmunu önə çəkir, lakin şair anlaşıqlı 
məzmun və zəngin mənanın bədii siqlətdə, yüksək bəlağət və lətafətdə təqdimini
də sənət üçün labüd sayır, onları vəhdətdə götürüb “söz və məna bir-birindən 
asılılığını” bildirirdi. Fars dilində olan “Divan”ın dibaçəsində sözün forma və 
vəhdətindən bəhs edir: