Mövzu Oxu sənətinin tarixi Plan: İfadəli oxu sənətinin tarixi
Yüklə 478,63 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Söz mənadan asılıdır, məna sözdən hər zaman,
Bir-birindən asılıdır necə ki, cism ilə can. Böyük Füzuli sözə, nitqə yüksək qiymət və əhəmiyyət vermişdi. O yazır: “Xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, Bu nə sirdir kim olur, hər ləhzə yoxdan var söz? Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar, Kim nə miqdar olsa da, əhlin eylər ol miqdar söz. Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl, Edə hər saət səni ol yuxudan bidar söz...” Füzuliyə görə, söz müqəddəs bir ilahi varlıqdır, ruhdur. Söz canlı varlıq kimi yaşayır, daim fəaliyyət göstərir. Söz olmadan real varlıq, cisim mövcud deyil. Bu fikir şairin aşağıdakı beytində poetikləşdirilir: Can sözdür, əgər bilirsə insan Sözdür ki deyirlər, özgədir can Mollaxana və mədrəsələrdə, fərdi məktəblərdə mütərəqqi müəllimlər şagirdlərin nitqini inkişaf etdirmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə etmişlər. Məktəb və mədrəsələrin özünəməxsus tədris proqramları və təlim üsulları var idi. Əvvəlcə ərəb əlifbası öyrədilir, 3-4 il ərzində “Quran” tədris edilir, sonra S.Şirazinin “Gülüstan”ı keçilirdi.Sonda isə “Leyli və Məcnun” tədris olunur, məzmunu atanın oğluna nəsihətləri olan “Nanü halva” (Çörək və halva) öyrədilirdi. Mədrəsələrdə bədii mətnlərin əlyazmalarının üzünü köçürən müdərrislər həmin əsərləri əzbərlədir, təhlil edir, nəzm əsərlərini ədəbiyyat nəzəriyyəsi baxımından şərh edirdilər. Mütərəqqi müəllimlər (müdərrislər) şagirdlərin nitqini inkişaf etdirmək üçün bir sıra üsullar tətbiq etmişlər. Uşaqlarda gözəl, ifadəli nitq vərdişi yaratmaq vacib məsələ kimi həmişə onların qarşısında durmuşdur.Mədrəsələrdə uşaqların nitqini zənginləşdirmək, onları bədii söz ustası kimi yetişdirmək üçün müəyyən üsullardan istifadə edilirdi. Dərs günlərinin birini poeziyaya, şeirə həsr edir, uşaqlar bir-biriləri ilə şeirləşirdilər.Belə məşğələlər uşaqları şairlərin əsərlərindən əzbərləməyə, bədii söz ustası olmağa, kütlə qarşəsənda çıxış etməyə həvəsləndirir və onları gözəl nitqə verilən tələblərlə tanış edirdi. Bu cəhəti nəzərə alaraq uşaqları belə müdərrislərin yanında oxutmağa çalışırdılar. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatında klassik şeir ənənələri davam və inkişaf etdirilmiş, “Məclisi-üns”, “Məclisi-fəramuşan”, “Beytüs-səfa” və digər ədəbi məclislərdə şeir mübadiləsi və yarışlarına geniş yer verilmiş, klassik şaairlərin əsərlərinin mütaliəsi və müzakirəsi zamanı bədii oxu bacarıqlarına xüsusi diqqət yetirilmişdir. XIX əsrdə Azərbaycanda M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, Q.Zakir kimi natiqlər, bu sahənin nəzəriyyəçiləri yetişmişdir. XIX əsr Azərbaycan maarifçilərinin tanınmış nümayəndəsi M.Ş.Vazeh “Kitabi-türki” dərsliyində, S.Ə.Şirvani “Rəbiül-ətfal, “Tacül kütub” dərsliklərində, Aleksey Çernyayevski “Vətən dili” (I hissə) dərsliyində, Rəşid bəy Əfəndiyev “Uşaq bağçası” (1898. İstanbul), “Bəsirətül-ətfal” (1902. Bakı) dərsliyində bədii əsərlərin, hekayə, rəvayət, kiçikhəcmli nağıl və folklor nümunələrinin bədii-ifadəli oxusuna üstünlük vermiş, tədris prosesində bədii nümunələrin oxu xüsusiyyətlərini praktik olaraq öyrətmişlər. M.F.Axundov özünün bədii və elmi yaradıcılığında mədəni nitq, natiqlik məharəti, fəsahətli kəlam, nitqin müxtəsərliyi və aydınlığı, səhnə dili, dilimizin orfoqrafiya və orfoepiya normaları və s. haqda elmi-nəzəri fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. Onun “Kritika” və “Tənqid risaləsi” adlı məqalələrində dilin təkmilləşdirilməsi məqsədilə söylədiyi fikirlər (nitq prosesində eyni söz və ifadələrin təkrarına yol verməmək, qəliz sözləri, ifadələri, yerinə düşməyən təşbeh və mübaliğələri işlətməmək, yazılı və şifahi nitqin fərqli xüsusiyyətlərini nəzərə almaq, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya qaydaları, səhnə nitqi və s.) bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. M.F.Axundovun bu sahədəki ən böyük xidməti yazımızda fonetik prinsipi irəli sürməsi, bunu həm nəzəri, həm də əməli surətdə əsaslandırması olmuşdur. Axundov xalqın savadlanmasını asanlaşdırmaq üçün dilimizdəki ərəb və fars sözlərini öz tələffüzümüzə uyğun şəkildə yazmağı müvafiq bilirdi. O, sözün deyildiyi kimi yazılması prinsipini ən kütləvi, ən xəlqi prinsip hesab edirdi. Buna görə M.F.Axundov ərəb və fars dillərindən keçmə sözləri, məsələn, adəm sözünü adam, toxm sözünü toxum, cift sözünü cüt, Yüklə 478,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|