Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     

Sxem  1-dən  də  göründüyü  kimi,  vahid  statistika  elminin  aparıcı  sahəsi  statistikanın  nəzəriyyəsidir. 

Statistika elminin hər bir sahəsinin tədqiqat obyekti vardır və onlar müəyyən göstəricilər sisteminin ma-

hiyyətini  aydınlaşdırır.  Statistikanın  bütün  sahələrində  onun  nəzəriyyəsinin  hazırladığı  prinsip  və  me-

todlar  tətbiq  edilir.Statistikanın  nəzəriyyəsi  sosial-iqtisadi  hadisələrin  rəqəmlərlə  işıqlandırılmasının  ən 

ümumi  prinsipləri,  qaydaları  və  qanunları  haqqında  elmdir.  Nəzəriyyə  statistika  elminin  ümumi  anlayış 

və kateqoriyalarını, statistika müşahidəsinin nəzəriyyə-sinin, statistika materiallarının qruplaşdırılması və 

yekunlaşdırılmasının prinsipləri və aparılma qaydalarını, ümumiləşdirici göstəricilərin hesablanması qay-

dalarını,  mütləq,  nisbi  və  orta  kəmiyyətlərin  mahiyyəti  və  müəyyənləşdirilməsini,  onların  qurulmasının 

elmi metodologiyasını işləyir. O, əlamətin variasiyasını ölçür və təhlil edir, sosial-iqtisadi hadisələrin və 

onların əlamətlərinin qarşılıqlı əlaqəsini, əlaqənin sıxlığını reqressiya-korrelyasiya metodu ilə təhlilini ve-

rir. Statistikanın nəzəriyyəsi sosial-iqtisadi hadisələrin inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənmək məqsədilə 

dinamika sıralarının qurulma qaydasını və onların təhlili məsələlərini işləyir, hadisələrin məkan və zaman 

daxilində dəyişilməsini öyrənmək uçün indekslər sisteminin qurulması və təhlili prinsiplərini işləyir. Sta-

tistika elminin digər sahələri statistika nəzəriyyəsinin kateqoriyaları, göstəriciləri və metodlarından istifa-

də edərək öz tədqiqat obyektlərini öyrənirlər.   

Statistika elminin mühüm sahələrindən biri iqtisadi statistikadır. İqtisadi statistika iqtisadiyyatın bütün 

sahələrində baş verən nisbətləri, sahələrin quruluşunu, qarşılıqlı əlaqələrini və təkrar istehsalın elementlə-

rini  öyrənir.  İqtisadi  statistikanın  quruluşunda  makroiqtisadi  statistika  xüsusi  yer  tutur.  O,  ölkənin  iqti-

sadiyyatını  kompleks  öyrənən  metodlar  işləyir,  sahələrarası  əlaqələri  və  s.  öyrənir.  İqtisadi  statistikanın 

tərkibinə  müəssisələr  statistikası,  sənaye  stalistikası,  kənd  təsərrüfatı  statistikası,  istehsal  sahələrində 

əmək statistikası, ticarət statistikası, tikinti statistikası və digər istehsal sahələrinin statistikası daxildir. Bu 

sahələr statistikası statistik  nəzəriyyənin və iqtisadi statistikanın metod və kateqoriyalarına istinad edərək 

öz tədqiqat obyektlərini öyrənirlər. Statistika elminin üçüncü sahəsi sosial  statistikadır. Sosial  statistika, 

ilk növbədə, əhalini, onun yaşayış şəraitini, əmək prosesində onların münasibətlərini öyrənir. Onun əsas 

məqsədi insanların sosial şəraitinin müxtəlif tərəflərini və həyat tərzini kompleks öyrənməkdir. 

 

 

Mövzu  3. Statistika müşahidəsi və qruplaşdırılması. 

Plan: 

1. Statistika informasiyası haqda anlayış və statistik müşahidənin təşkilinin əsas formaları.  

2. Statistika müşahidəsinin növləri və üsulları.  

3. Statistik müşahidənin proqram-metodoloji məsələləri və xətası 

4. Seçmə müşahidənin mahiyyəti və tətbiqi. Seçmə üsulları 

Statistika elmi 

İqtisadi statistika

 

Statistikanın 

 

nəzəriyyəsi

 

Sənaye statistikası

 

Əhali statistikası

 

Sosial statistika

 

Kənd təsərrüfatı statistikası

 

Maarif statistikası 

Digər istehsal sahələrinin statistikası

 

istehsal sahələrində əmək

 

statistikası

 

İstehsal sahələrində əmək statistikası

 

Tikinti statistikası

 

Həyat səviyyəsi statistikası

 

Mədəniyyət və incəsənət  statistikası

 

Digər sosial sahələr statistikası

 

Səhiyyə  statistikası 

Müəssisələr statistikası

 

Makroiqtisadi statistika  

Sahələrarası əlaqələr statistikası 

 

Ticarət statistikası 

11 

 

5.Statistik yekunlaşdırma haqda anlayış və onun vəzifələri 

6.Statistika qruplaşdırmasının mahiyyəti və növləri 

 

     Statistika  informasiyası  ilkin  statistika  materialı  olub,  statistik  müşahidə  əsasında  formalaşır.  O,  sta-

tistik  tədqiqatın  ilk  mərhələsidir.  Sosial-iqtisadi  hadisələri,  onların  inkişaf  qanunauyğunluqlarını  öyrən-

mək  ücün, ilk növbədə, həmin hadisələrin həcmini, səviyyəsini xarakterizə edən statistika məlumatı əldə 

edilməlidir. Həyatda baş verən kütləvi hadisə və proseslər haqqında ilkin məlumatın toplanılması üzrə el-

mi əsasda təşkil edilmiş va aparılmış işə statistika müşahidəsi deyilir. Deməli, statistika müşahidəsi kütlə-

vi  məlumat əldə  edilməsində  ilk  mərhələ  olub, sosial-iqtisadi  hadisələrin tədqiqində  çox  mühüm  yer tu-

tur.  Ona  görə  də  hər  bir  statistika  tədqiqatının  nəticəsi  öyrənilən  sosial-iqtisadi  hadisələr  haqqında  top-

lanan məlumatın tamlığından, düzgünlüyündən və vaxtında uçota alınmasından asılıdır.  

     Sosial-iqtisadi  hadisələr  haqqında  statistik  informasiyaya  olan  tələbat  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində 

daha  da  artır.  Statistika  müşahidəsi  dövlət  statistika  orqanlarının  elmi-tədqiqat  institutlarının,  birjaların, 

firmaların iqtisadi xidmətləri tərəfindən aparıla bilər. Statistika müşahidəsinin aparılması aşağıdakı mər-

hələləri əhatə edir: müşahidəyə hazırlıq; məlumatın kütləvi toplanmasının həyata keçirilməsi; məlumatın 

işlənilməsi üçün hazırlıq; statistika müşahidəsinin təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin işlənilməsi. 

    Toplanılan  kütləvi  statistika  məlumatlarının  etibarlılığını  tə-min  etmək  üçün  onlar  ətraflı 

yoxlanılmalıdır.  Toplanan  faktla-rın  etibarlılığının  yoxlanılması  statistika  müşahidəsinin  mühüm 

məsələlərindəndir.  Hər  bir  statistika  müşahidəsinin  elmi  təşkili  obyektiv  statistika  materiallarının 

toplanılmasının  mühüm  şər-tidir.  Statistika  müşahidəsinin  aparılması  müşahidənin  hazırlıq  işlərinin 

lazımi  səviyyədə  həyata  keçirilməsini  tələb  edir. Ha-zırlıq  işlərinə  müşahidənin  məqsədini  və  obyektini 

müəyyən  et-mək,  qeydə  alınacaq  əlamətlərin  tərkibini  müəyyən  etmək,  mə-lumatları  toplamaq  üçün 

sənədləri  işləmək,  müşahidə  vahidini  və  hesabat vahidini,  məlumatın alınması  metodlarını  və  vasitə-ləri 

müəyyənləşdirmək daxildir.  

     Müasir  şəraitdə  statistika  müşahidəsinin  aşağıdakı  üç  əsas  təşkilati  formalarından  istifadə  edilir:  1) 

hesabat; 2) xüsusi təşkil edilmiş statistika müşahidəsi; 3) registr. 

     Statistika  müşahidəsinin  mühüm  təşkili  forması  hesabatdır.  O,  rəsmi  sənəd  olub,  müəssisə,  idarə, 

təşkilatlar  və  s.  işləri  haq-qında  statistika  məlumatlarını  əhatə  edir,  təsdiq  edilmiş  forma-da  məcburi 

şəkildə  statistika  orqanlarına  təqdim  edilməlidir.  Müşahidənin  əsas  forması  kimi  hesabat  ilk  uçot 

məlumatına  əsaslanır.  Fəaliyyətdə  olan  statistika  hesabatları  tipik  və  ixtisas-laşdırılmış  hesabatlara 

ayrılır.  Tipik  hesabatda  göstəricilərin  tərkibi  fəaliyyət  sahələrinin  bütün  müəssisələri  üçün  eynidir. 

İxtisaslaşdırılmış  hesabatlarda  göstəricilərin  tərkibi  iqtisadiyya-tın  ayrı-ayrı  sahələrinin  xüsusiyyətindən 

asılı  olaraq  dəyişir.  He-sabatlar  verilmə  müddətindən  asılı  olaraq  cari  və  illik  hesabat-lara  ayrılır.  Cari 

hesabatlara günlük, həftəlik, ongünlük, aylıq, rüblük və yarımillik hesabatlar daxildir. Ən dolğun və geniş 

mə-lumat  illik  hesabatda  verilir,  çünki  müəssisə,  idarə  və  təşkilatlar  öz  fəaliyyətləri  haqda  ən  geniş 

məlumatı  illik  hesabatda  verir-lər.  İllik  hesabatda  verilən  məlumat  ölkənin  sosial-iqtisadi  mə-sələlərini 

proqnozlaşdırmaq,  onların  təhlili  əsasında  istifadə  edilməmiş  ehtiyatları  aşkar  etmək  üçün  mühüm 

məlumat mən-bəyidir. Məlumatın verilmə üsuluna görə hesabatlar elektron, teleqraf, teletayp və poçt ilə 

göndərilən hesabatlara ayrılır.  

     Bazar  münasibətləri şəraitində  xüsusi təşkil  edilmiş statisti-ka  müşahidəsi  formasından geniş  istifadə 

edilir. Ölkənin sosial-iqtisadi həyatında mühüm əhəmiyyəti olan bir çox hadisələr haqda məlumat xüsusi 

təşkil  edilmiş  statistika  müşahidələri  əsa-sında  əldə  edilir.  Bir  çox  sosial-iqtisadi  hadisələr  haqda  tam, 

dolğun  və  dəqiq  məlumatı  xüsusi  təşkil  edilmiş  siyahıyaalmalar  (məsələn  əhalinin  siyahıyaalınması) 

vasitəsilə toplamaq müm-kündür.  

Statistika  müşahidəsinin  təşkili  formalarından  biri  də  registr-dir.  Bu  müşahidə  formasında  qeydə 

alınmış  və  əvvəli  olan  uzun-müddətli  proseslərin  fasiləsiz  statistika  müşahidəsidir.  Registr  müşahidə 

formasında  müşahidə  vahidinin  vəziyyətini  daima  iz-ləyən  bir  sistem  olub,  öyrənilən  göstəricilərə 

müxtəlif  amillərin  təsirini  qiymətləndirir.  Bütün  göstəricilər  tədqiq  olunan  məcmu  vahidlərinin 

müşahidəsi  tam  başa  çatana  qədər  mü-hafizə  olu-nur.  Aşağıdakı  məsələləri  həll  etmədən  registr  təşkil 

etmək və aparmaq mümkün deyildir: 



 

məcmu vahidini nə vaxt registrdə qeydə almaq və nə vaxt məcmu vahidindən çıxarmaq; 



 

hansı informasiya mühafizə olunmalıdır; 



 

məlumatı hansı mənbələrdən almaq lazımdır; 



 

informasiyanın təzələnməsi və əlavə edilməsi necə həyata keçirilməlidir. 

12 

 

   Statistika  təcrübəsində  əhalinin  və  müəssisələrin  registrləri  fərqləndirilir.  Əhalinin  registrində  ölkənin 

ad-ba-ad və  müntə-zəm  yeniləşdirilən siyahısı  verilir (cins, doğulduğu tarix və  yer, evləndiyi tarix  və  s. 

əlamətlər üzrə). Müəssisələrin registri iqti-sadi fəaliyyətin bütün növlərini özündə əhatə edir və müəyyən 

dövr ərzində yaxud vaxt anında müşahidə obyektinin hər bir vahidi üzrə əsas əlamətlərin qiymətləri ifadə 

olunur  (müəssisə-nin  təşkil  olunduğu  vaxt,  onun  adı  və  ünvanı,  təşkilati-hüquqi  forması,  quruluşu, 

iqtisadi  fəaliyyət  növü  və  s.  əlamətlər  üzrə).  Statistika  təcrübəsində  milli  hesablar  sisteminin  tətbiqində 

re-gistrə  mühüm  əhəmiyyət  verilir.  Bütün  mülkiyyət  formalarına  aid  müəssisə  və  təşkilatların  vahid 

dövlət registri müəssisələ-rin məhdud statistika göstəriciləri üzrə ümumi müşahidəsinin aparılmasına nail 

olmaq  mümkündür.  Registr  bir  yaxud  bir  ne-çə  əlamət  üzrə  istənilən  məcmu  vahidini  seçməyə  və 

qruplaş-dırma aparmağa imkan verir. Registrin informasiya fondunda:  

   1)  subyektin registr kodu;  

   2) subyektin sahə, ərazi mənsubiyyəti, onun mülkiyyət şəklində təşkilati formada tabeliyi haqda məlu-

mat;  

   3)  arayış məlumatı (rəhbərin soyadı, ünvan və s.);  

   4)  iqtisadi göstəricilər haqqında məlumat verilir. 

   Beləliklə, müasir iqtisadi şəraitində Azərbaycan Respublika-sında artıq həyata keçirilən müşahidənin üç 

təşkilatı forması sosial-iqtisadi hadisələr haqqında lazımi məlumatları toplama-ğa imkan verir.  

 

   II.  Statistika  müşahidəsi  müxtəlif  amil,  fəaliyyət  və  istiqamətlər  əsasında  mürəkkəb  sistemi  təzahür 

etdirir. Statistika müşahi-dəsi faktların qeydə alınmasına görə fasiləsiz və yaxud cari, dövri və birdəfəlik 

müşahidə  növlərinə  ayrılır.  Sosial-iqtisadi  hadisələrin  vəziyyətində  baş  verən  dəyişikliklər  başvermə 

anın-da qeydə alınarsa, belə müşahidə cari adlanır. Cari müşahidəyə misal kimi yüklərin göndərilməsi və 

gətirilməsinin  uçota  alın-masını  və  s.  göstərmək  olar.  Belə  müşahidə  hər  hansı  hadisənin  dinamikasını 

öyrənmək məqsədilə də aparılır. 

    Bəlli  zaman  kəsiklərində,  vaxtaşırı  aparılan  müşahidəyə  döv-ri  müşahidə  deyilir.  Dövrü  müşahidəyə 

misal  kimi  müəssisə,  idarə  və  təşkilatların  hər  il  statistika  orqanlarına  verdikləri  illik  hesabatları, 

istehsalçıların  ayrı-ayrı  əmtəələrinin  qiymətlərinin  hər  ay  qeydə  alınmasını  və  s.  göstərmək  olar. 

Statistika  məluma-tına  ehtiyac  yarandıqda  aparılan  müşahidəyə  birdəfəlik  müşahi-də  deyilir.  Birdəfəlik 

statistika müşahidəsinə misal müxtəlif dövrlərdə aparılan əsas fondların, cins mal-qaranın, məktəblərin və 

s.  uçota  alınmasını  göstərmək  olar.  Statistika  müşahidəsinin  bu  və  ya  digər  növünün  təcrübədə  tətbiqi 

məsələsi  öyrənilən  so-sial-iqtisadi  hadisələrin  xüsusiyyətlərindən,  müvafiq  məlumata  ehtiyacdan  asılı 

olaraq həll edilir.  

    Statistika  müşahidəsi öyrənilən sosial-iqtisadi  hadisələrin  va-hidlərinin  əhatə  olunmasına görə  ümumi 

və  qeyri-ümumi  mü-şahidəyə  ayrılır.  Öyrənilən  müşahidə  obyektinin  bütün  vahid-ləri  qeydə  alınarsa, 

buna  ümumi  müşahidə,  öyrənilən  hadisənin  vahidlərinin  bir  hissəsi  qeydə  alınarsa,  belə  müşahidəyə 

qeyri-ümumi müşahidə deyilir. Bazar münasibətləri şəraitində ümumi müşahidəyə nisbətən qeyri-ümumi 

müşahidədən  daha  çox  istifa-də  edilir,  çünki  qeyri-ümumi  müşahidədə  vaxta  və  vəsaitə  əhə-miyyətli 

dərəcədə qənaət etmək mümkündür. Statistika müşahi-dəsinin forma və  növlərini aşağıdakı cədvəllə əks 

etdirək müm-kündür: 

Cədvəl 3.1. Statistika müşahidəsinin forma və növləri.  

Statistika müşahidəsinin formaları

 

Statistika müşahidə

sinin növləri 

Mütəmadilik və fasiləlik üzrə 

Məcmu vahidlərinin əhatəsi üzrə 

1.Uçot-statistika  müşahidəsi 

cari, dövri 

ümumi (başdan-başa), qeyri-ümumi (nadir hallarda) 

2. Xüsusi təşkil edilmiş statistika müşahidəsi 

birdəfəlik, dövri 

ümumi, qeyri-ümumi (seçmə qaydasında) 

 

    Qeyri-ümumi  müşahidənin  növləri.  Qeyri-ümumi  müşahidə-də  əvvəlcədən  bilinir  ki,  öyrənilən 

hadisənin  hansı  hissəsi  tədqiq  ediləcəkdir.  Qeyri-ümumi  müşahidənin  üstün  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki, 

burada  məlumat  qısa  müddətdə  və  az  vəsait  və  əməklə  əldə  edilir.  Qeyri-ümumi  müşahidənin  bir  neçə 

növü vardir. Sistemli şəkildə onları nəzərdən keçirmək üçün sxem 3.1-ə müraciət edək.  

Sxem 3.1. 

 

 

 

                                                                    

 

Qeyri-ümumi müşahidə növləri 

seçmə müşahidə 

əsas kütlədən müşahidə 

monoqrafıya müşahidəsi 

13 

 

    Qeyr-ümumi  müşahidənin elmi cəhətdən ən  mükəmməl  növü-  seçmə  müşahidədir. Statistika  məcmu-

sunu  bütövlükdə  xa-rakterizə  etmək  ücün  məcmu  vahidlərinin  bir  hissəsinin  elmi  prinsiplər  əsasında 

seçilib öyrənilərək, alınan nəticənin ümumi-yə aid edilməsinə  seçmə  müşahidə deyilir. Seçmə  müşahidə 

düzgün təşkil  edildikdə  sosial-iqtisadi  hadisələr  haqda dəqiq  məlumat əldə  etmək  mümkündür. Belə  bir 

məlumat statistika məcmusunu ümumilikdə, dolğun xarakterizə etməyə  imkan ve-rir. Bazar iqtisadiyyatı 

şəraitində  bir  çox  sosial-iqtisadi  hadisə-lərin  tədqiqində  seçmə  müşahidədən  tez-tez  istifadə  edilir.  Seç-

mə  müşahidədən  iqtisadi  fəaliyyətin  bütün  sahələrində,  sosio-loji  tədqiqatların  aparılmasında, 

məhsulların keyfiyyətinin və s. sahələrin tədqiqində istifadə edilir.  

     Qeyri-ümumi  müşahidənin  ikinci  növü-  əsas  kütlədən  müşa-hidədir.  Öyrənilən  statistika  məcmusu 

vahidlərinin  ümumi  həc-mində  əsas  hissəsinin  uçota  alınaraq  tədqiq  edilməsi  əsas  kütlə-dən  statistika 

müşahidəsi  adlanır.  Əsas  kütlənin  müşahidəsinə  misal  kimi  şəhər  bazarlarında  satılan  əmtəələrin 

qiymətinin  və  miqdarının  uçota  alınmasını  göstərmək  olar.  Bu  şəhərlərin  ba-zarlarından  ümumi  əmtəə 

dövriyyəsində  daha böyük xüsusi çə-kiyə  malik olan bazarlarda satılmış əmtəələrin qiyməti və  miq-darı 

qeydə alınır. Ona görə də belə müşahidəyə əsas kütlədən müşahidə deyilir. 

     Qeyri-ümumi  müşahidənin  xüsusi  bir  növü  də  monoqrafıya  müşahidəsidir.  Öyrənilən  statistika 

məcmusunun ayrı-ayrı ob-yektlərinin ətraflı tədqiqi monoqrafiya müşahidəsi adlanır (mə-sələn, ayrı-ayrı 

müəssisələrdə  istifadə  olunmamış  ehtiyatları  aş-kar  etmək  məqsədilə  aparılan  tədqiqat).  Belə  müşahidə 

əsasın-da  qabaqcıl  təcrübə  müəyyən  edilir  və  onun  obyektinin  gələcək  inkişafını  təmin  etmək  üçün 

mühüın əhəmiyyətə malikdir.  

     Statistika müşahidəsinin üsulları. Statistika məlumatları müxtəlif üsullarla toplana bilər. Bu üsulların 

sistemləşdirilməsi  sxem  3.2.-də  verilmişdir.  Bu  sxemdən  də  göründüyü  kimi,  sta-tistika  müşahidəsinin 

mühüm üsullarına aşağıdakılar daxildir: bilavasitə müşahidə; sənəd üsulu; sorğu. 

     Sosial-iqtisadi  hadisənin  xüsusiyyətindən  asılı  olaraq  məlu-mat  toplanılmasında  bu  yə  ya  digər 

müşahidə üsulundan isti-fadə edilir. Bilavasitə müşahidə üsulunda qeydiyyatçıların şəx-sən sosial-iqtisadi 

hadisəni sayması, ölçməsi və s. əsasında faktlar müəyyənləşdirilır və statistik sənədlərdə qeydiyyat apa-

rılır.  Müşahidənin  bu  usulla  aparılmasında  yaxşı  təlimatlanmış,  hazırlıqlı  kadrlar  iştirak  etdiklərindən 

alınan  məlumat  dəqiq  və  dolğun  olur.  Sənəd  üsulu  ilə  aparılan  statistika  müşahidəsində  informasiya 

mənbəyi  kimi  ayrı-ayrı  uçot  sənədlərində  verilən  məlumatdan  istifadə  edilir.  Müəssisələrin  təqdim 

etdikləri statis-tik hesabatlar ilk uçot sənədləri əsasında tərtib edilir.  

 

Sxem 3.2. 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

     Statistik  müşahidənin  aparılmasında  sorğu  üsulundan  da  ge-niş  istifadə  edilir.  Sorğu  üsulu  ilə 

statistika  müşahidəsində  lazı-mi  məlumat  soruşulan  şəxsin  verdiyi  cavabın  qeydə  alınması  əsasında 

toplanır  (məsələn,  əhalinin  siyahıya  alınmasında  sorğu  üsulu  tətbiq  edilir).  Sorğu  üsulu  ekspedisiya 

(şifahi  sorğu), özu-nüqeydəalma,  müxbir  və  anket  müşahidə  üsullarına  ayrilır.  Ekspedisiya  və  ya  şifahi 

sorğu  üsulunda  xüsusi  hazırlanmış  qey-diyyatçılar  statistika  formulyarlarında  qoyulmuş  suallara  cavabı 

soruşulan  şəxsin  şifahi  ifadəsi  əsasında  qeydə  alırlar.  Özünüqey-dəalma  muşahidə  üsulunda  statistika 

sənədlərində qoyulmuş su-allara cavab soruşulan şəxslərin özü tərəfindən yazılır. Burada qeydiyyatçıların 

vəzifəsi  statistika  formulyarlarını  soruşulan  şəxslərə  paylamaqdan,  onları  təlimatlandırmaqdan  və 

müəyyən  vaxtdan  sonra  həmin  formulyarları  toplayıb  statistika  orqanına  verməkdən  ibarətdir.  Müxbir 

üsulu  ilə  müşahidənin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  müşahidəni  aparan  orqan  statistik  formulyarı 

yerlərdəki  könüllü  müxbirlərə  göndərir.  Müxbirlər  statistika  for-mulyarlarında  qoyulmuş  suallara  cabab 

yazaraq,  onları  müşahi-də  aparan  orqana  qaytarırlar.  Bu  üsulla  müşahidənin  aparılması  xeyli  az  vəsait 

tələb  edir,  lakin  alınan  statistika  materiallarının  keyfıyyəti  tələb  olunan  səviyyədə  olmur,  çünki  alınan 

cavabla-rın düzgünlüyünü yerlərdə bilavasitə yoxlamaq mümküm olmur.     

Statistika müşahidəsinin üsulları

 

bilavasitə müşahidə 

sənəd üsulu 

Ekspedisiya 

Özunü qeydə alma 

Anket üsulu 

Müxbir  müşahidə 

sorğu 

14 

 

     Müasir dövrdə anket üsülu ilə müşahidədən də istifadə edi-lir. Anket üsulunda qoyulmuş suallar dövri 

mətbuatda  nəşr  olu-nur,  yaxud  ayrı-ayrı  şəxslərə  göndərilir.  Həmin  suallara  cavab-ların  verilməsi 

könüllülük  prinsipinə  əsaslanır.  Ona  görə  də  an-ketdə  qoyulmuş  sualların  hamısına  cavab  alınmır.  Belə 

müşahi-də üsulu sosial-iqtisadi hadisələr haqda ictimai fikirləri öyrən-mək işində tez-tez istifadə edilir.  

 

 

 

   III.Statistik  müşahidənin  nəzəriyyəsində  mühüm  yer  tutan  müşa-hidənin  proqram-metodoloji 

məsələlərinə  onun  (müşahidənin)  məqsədi  və  vəzifəsi,  müşahidə  obyekti  və  müşahidə  vahidinin 

müəyyənləşdirilməsi,  onun  proqramının  hazırlanması,  növünün  və  aparılma  üsulunun  seçilməsi, 

müşahidənin  vaxtının  və  aparıl-ması  müddətinin  müəyyən  edilməsi,  toplanılmış  statistik  məlu-matın 

dəqiqliyinin yoxlanılmasının təşkili daxildir. 

    Statistika  müşahidəsinin  məqsədi,  ilk  növbədə,  təcrübənin  və  elmin tələbatını,  idarəetmə  orqanlarının 

ehtiyaclarını təmin et-mək vəzifəsini həyata keçirməkdən ibarətdir. Statistik müşahi-dənin vəzifəsi sosial-

iqtisadi hadisələrin inkişaf qanunauyğun-luqlarını aşkar etmək üçun etibarlı məlumat əldə etməkdir. Hər 

bir statistik müşahidənin məqsəd və vəzifəsi aydın və ətraflı mü-əyyən edilməlidir.  

     Müşahidənin  məqsədi  və  vəzifəsi  müəyyən  edildikdən  sonra  onun  obyekti  müəyyənləşdirilməlidir. 

Tədqiq  olunacaq  sosial-iqtisadi  hadisənin  statistika  məcmusu  müşahidə  obyekti  adlanır.  Statistika 

müşahidəsinin obyektini düzgün  müəyyən etməyin  mühüm əhəmiyyəti  vardır. Məsələn, ölkədə  yaşayan 

fiziki şəxs-lərin məcmusu, ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrinin müəssisələrində məşğul olan şəxslərin sayı və s.  

     Hər  bir  statistik  müşahidənin  obyekti  ayrı-ayrı  elementlərdən  və  müşahidə  vahidlərindən  ibarətdir. 

Müşahidə obyektinin tər-kib hissəsi olan, qeyda alınacaq əlamətləri özündə əks etdirən, uçota almaq üçün 

əsas  olan  elementlər  müşahidə  vahidi  adlanır.  Müşahidə  vahidini  elmi  əsaslarla  müəyyən  etmək  üçün 

müşahi-də  obyekti  keyfiyyətcə  təhlil  edilməlidir.  Müşahidə  vahidinin  düzgün  müəyyən  edilməsi 

nəticəsində  sosial-iqtisadi  hadisə  haqda  dolğun,  etibarlı  məlumat  əldə  etmək  mümkündür.  Müşa-hidə 

olunacaq obyektdən asılı olaraq ayrı-ayrı təsərrüfat sub-yektləri və s. müşahidə vahidi ola bilər. Müşahidə 

vahidi ilə  he-sabat vahidini ayırmaq lazımdır. Hesabat vahidi o subyektdir ki, ondan müşahidə  vahidləri 

haqqında məlumat daxil olur. 

     Müşahidə  proqramının  hazırlanmasında  qeydə  alınacaq  əla-mətlərin  düzgün  seçilməsinin  mühüm 

əhəmiyyəti  vardır.  Sosial-iqtisadi  hadisələr  haqqında  informasiya  bütün  əlamətlər  əsasın-da  deyil, 

hadisəni  bilavasitə  xarakterizə  edən  mühüm  əla-mətlər  üzrə  toplana  bilər.  Həmin  mühüm  əlamətlər 

əsasında  müşahidə-nin  proqramı  tərtib  edilir.  Müşahidənin  proqramı  qeydə  alınacaq  əlamətlərin,  yəni 

cavab  toplanılacaq  sualların  siyahısından  iba-rətdir.  Beləliklə,  statistika  müşahidəsinin  proqramının 

tərtibində aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır: 



 

proqramda öyrənilən sosial-iqtisadi hadisəni xarakterizə edən mühüm əlamətlər, hadisənin əsas 

xüsusiyyəti, tipi ifadə olunmalıdır; 



 

proqramda qoyulmuş suallar dəqiq olmalıdır və düzgün ca-vab almaq üçün asan olmalıdır; 



 

proqramı işləyərkən ancaq sualları tərtib etməklə kifayətlən-mək olmaz, onların ardıcıllığını da təmin 

etmək lazımdır; 



 

proqramda toplanılan məlumatların yoxlanılması və dəqiqli-yini təmin etmək üçün nəzarət xarakterli 

sualların qoyulması məqsədəuyğundur.