Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2011-ci il Ümumi yığım 286,3 min ton
- min ton
|
III.Statistikada istifadə olunan əyani təsvir üsullardan biri də kartoqramlar və kartodiaqramlar hesab olunur. Təyinatından asılı olaraq onlar müəyyən ərazilərin öyrənilməsində, hər hansı əlamət əsas götürülməklə araşdırılmasında istifadə olunur. Onlar eyni zamanda statistik xəritələrin təsfir olunma üsuluna görə mühüm komponentləri hesab olunur. Mahiyyət etibarı ilə kartoqram istənilən qaydada götürülmüş ərazinin bölgüsü daxilində obyekt və hadisələrin orta intensivliyini rəng yaxud ştrixlər vasitəsilə idarəetmə üsulu kimi başa düşülməlidir. Nə- zəri formada deyilən fikirlərə misal kimi, ölkə, yaxud onun ayrı-ayrı rayonları üzrə əhalinin məskunlaşma vəziyyətini (orta sıxlığını), dənli bitkilə rin məhsuldarlıq səviyyəsini, ərazinin şumlanmasını, sənayenin yerləşdirilməsini əyani qaydada göstərmək mümkündür. Kartoqramın hazırlanması üçün əvvəlcə xəritədə təsvir olunan göstəricilərin hər birinin xüsusi qaydada işarələnməsinə diqqət yetirmək lazımdır. Bu qəbildən olan ikinci əyani təsvir formasını kartodiaqramlar təşkil edir. Onlar məcmu, toplu sənəd olaraq özündə kartoqramı və diaqramı birləşdirir. Kartodiaqramın müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, burada coğragi yerləşmə və kəmiyyət dəyişməsi birgə nəzərdən keçirilir. Kartodiaqramın hazırlanma-
yiğim 476,0 min ton 35
sında mühüm məsələlərdən birini də onun təsvirinin və sonradan kəmiyyət göstəricilərinin necə daha dəqiq ifadə edilməsidir. Bu məqsədlə araşdırma üçün müəyyən edilmiş ərazi bölgüsü daxilində diaqram işarələri cızılır. Kartoqramla müqayisədə kartodiaqramlar, təkcə təklif olunan göstəricilərin ərazi üzrə kəmiyyət müx- təlifliyi haqda təsəvvür yaratmır, həmçinin onların mütləq ifadələrini də göstərə bilər. Kartodiaqramda göstəricilərin ərazi üzrə bölüşdürülməsi coğrafi xəritənin üzərində sütunlar, üçbucaqlar, və digər qrafik işarələr formasında da verilə bilər. Mövzu 5. Statistika göstəriciləri və kəmiyyətləri. Plan: 1.Statistika göstəricilərinin məzmunu, ifadə forma və növləri.
2.Mütləq və nisbi kəmiyyətlər. 3.Statistikanın orta kəmiyyətləri, onların növləri, xassələri və hesablanma üsulları.
4.Variasiya göstəriciləri və onların hesablanması 5.İndekslərin mahiyyəti və əhəmiyyəti 6.İndekslərin növləri və indeksləşdirilən kəmiyyətlər. İndekslərin qarşılıqlı əlaqələri .
I. Statistika elminin mühüm anlayışlarından birini onun göstəriciləri təşkil edir. Onlar sosial-iqtisadi hadisələrin konkret məkan və zaman şəraitində kəmiyyətcə xarakterizəsidir, yəni onlar vasitəsilə sosial- iqtisadi hadisə və proseslərin həcmini, səviyyəsini, nisbətlərini və s. xarakterizə etmək mümkündür. So- sial-iqtisadi hadisələr mürəkkəb olduğuna görə onların mahiyyətini bir göstərici vasitəsi ilə əks etdirmək mümkün deyildir. Belə hallarda göstəricilər sistemindən istifadə etmək lazımdır. Konkret məsələlərin həllində istifadə edilən və qarşılıqlı əla-qədə olan göstəricilər məcmusu statistika
miqdarda statistik göstəricilər işləyib hazırlamışdır. Statistika göstəriciləri sisteminin əsas bölmələrinə əhali göstəricilərini, milli sərvət göstəricilərini, əmtəə tədavülü göstəricilərini, elm, maarif, səhiyyə və mədəniyyət göstəricilərini, əhaliyə məişət xidmətini həyata keçirən sahələrin göstəricilərini, dövlət idarə- etmə orqanları və ictimai təşkilatların fəaliyyəti göstəricilərini və s.-ni daxil etmək olar. Sosial-iqtisadi hadisələr bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu əlaqə və asılılıq sosial-iqtisadi hadisə- lərin bütün tərəflərini, o cümlədən onların kəmiyyət tərəflərini və kəmiyyət nisbətlərini əhatə edir. Statis- tika göstəricilərinin əlaqə və asılılıqları müvafiq hadisələr arasındakı əlaqələrin obyektiv ifadəsidir. Sta- tistika elminin mühüm prinsiplərindən biri statistika göstəriciləri ilə tapşırıq göstəriciləri arasında uyğunluğun olmasıdır. Göstəricilər həcm və keyfiyyət göstəricilərinə ayrılır. Bütün statistika göstəriciləri məcmu vahidlərinin əhatə olunmasına görə fərdi və ümumi, ifadə formalarına görə isə mütləq, nisbi və orta göstəricilərə ay- rılır. İki fərdi mütləq göstəricilərin nisbətini xarakterizə edən göstərici fərdi nisbi göstərici adlanır. Fərdi göstəricilərdən fərqli olaraq, yekun (ümumi) göstərici-lər statistik məcmunu bütövlükdə yaxud onun bir hissəsini xarakterizə edirlər. Bu göstəricilər həcm və hesablama göstəricilərinə ayrılır. Sosial-iqtisadi hadisələr statistika göstəricilərində ya müəyyən vaxt anında, bir qayda olaraq, müəyyən tarixə, ayın və ya ilin əvvəlinə, yaxud axırına, ya da müəyyən dövr ərzində- gün, həftə, ay, rüb, il ərzində ifadə olunurlar. Əgər göstəricilər müəyyən vaxta ifadə olunarsa, belə göstəricilər an, müəyyən dövr ər- zində ifadə olunarsa, onlar fasiləli göstəricilər adlanır. Statistika göstəriciləri öyrənilən sosial-iqtisadi hadisələri bütövlükdə ölkə üzrə xarakterizə edərsə, belə göstəricilər ümumi ərazi göstəriciləri, ölkənin ərazisinin ayrı-ayrı bölgələrinin sosial-iqtisadi göstəricilə- rini xarakterizə edən göstəricilər isə regional və ya yerli göstəricilər adlanır.
sial-iqtisadi hadisələrin həcmini konkret məkan və zamanda xarakterizə edir. Mütləq kəmiyyətlər fərdi və yekun mütləq kəmiyyətlərə ayrılır. Fərdi mütləq kəmiyyətlər müşahidə obyektinin ayrı-ayrı vahidlərinin həcmini, səviyyəsini xarakterizə edir. Fərdi mütləq kəmiyyətlər yekun mütləq kəmiyyətlərin alınmasında mühüm rol oynayır. Yekun mütləq kəmiyyətlər öyrənilən statistik məcmunun bütün vahidlərinin həcmini, yaxud onun ayrı-ayrı qruplarının həcmini xarakterizə edir. Yekun mütləq kəmiyyətlər xüsusi hesablamalar əsasında da müəyyən edilir. Hesablama əsasında mütləq kəmiy- yətlərin əldə edilməsi ən çox müvafiq göstəricilərin proqnozlaşdırılmasında istifadə edilir. 36
sadi hadisələrin mahiyyətindən asılı olaraq onlar müvafiq ölçü vahidlərində ifadə olunurlar. Mütləq kə- miyyətlər onların mahiyyətinə, təbii xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq natural, dəyər və əmək ölçü vahid- lərində ifadə olunurlar. Sosial-iqtisadi hadisələrin təbii xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq istifadə edilən ölçü vahidlərinə natural ölçü vahidləri deyilir. Natural ölçü vahidləri sosial-iqtisadi hadisələrin fiziki xüsu- siyyətlərini ifadə edir. Bəzən sosial-iqtisadi hadisələrin mütləq kəmiyyətləri haqda bir ölçü vahidi aydın təsəvvür əldə etməyə imkan vermir. Belə halda sosial-iqtisadi hadisələrin təbii xüsusiyyətlərinə uyğun iki ölçü vahidindən istifadə edilir. Təcrübədə natural ölçü vahidləri ilə bərabər şərti-natural (şərti-cinsi) ölçü vahidlərindən də istifadə edilə bilər. Bəzi hallarda sosial-iqtisadi hadisələrin həcmi iki ölçü vahidlərinin hasili şəklində ifadə olunur. Məsələn, nəqliyyatda yük və sərnişin daşınması ton-kilometrlə (t/km) və sər- nişin-kilometrlə (s/km), elektrik enerjisi istehsalı kilovat-saatla (kWt/saat), işlə-nilmiş vaxt adam-saat, adam-gün və s. ifadə olunur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən geniş yayılmış ölçü vahidlərindən biri dəyər ölçü vahididir. Müxtəlif istehlak dəyərlərinə malik olan hadisələrin umumi həcmini dəyər ölçü vahidində ifadə etmək mümkün- dür. Bazar münasibətləri şəraitində mühüm məsələlərdən biri dəyər göstəricilərinin müqayisəliliyini təmin etməkdir. Mütləq kəmiyyətlərin ifadə olunmasında istifadə edilən ölçü vahidlərindən biri də əmək ölçü vahidlə- ridir. Əmək ölçü vahidlərinə adam-saat, adam-gün və s. daxildir.
hallarda mütləq kəmiyyətlər öyrənilən sosial-iqtisadi hadisələrin keyfiyyət xüsusiyyətlərini qiymətləndir- məyə imkan vermir. Bu sahədə işlərin yaxşı və ya pis olduğunu müəyyənləşdirmək üçün həmin məlu- matı carı ilin proqnozları və ya keçən ilin faktiki məlumatı ilə müqayisə etmək lazımdır. Tapşırıqların yerinə yetirilməsi dərəcəsini xarakterizə etmək, sosial-iqtisadi hadisələrin inkişaf sürətlərini və yayılması- nın intensivliyini ölçmək üçün, onların quruluşunu və quruluşda baş vermiş dəyişiklikləri müəyyən et- mək və istifadə edilməmiş ehtiyatları aşkar etmək üçün və bir sıra məsələlərin öyrənilməsində nisbi kə- miyyət göstəricilərindən geniş istifadə edilir. Nisbi kəmiyyət sosial-iqtisadi hadisələrə xas olan kəmiyyət nisbətlərini göstərir. İki mütləq kəmiyyətin müqayisəsi nəticəsində alınan göstəriciyə nisbi kəmiyyət deyilir. Nisbi kəmiyyətlər eyni zamanda iki nisbi kəmiyyətin və iki orta kəmiyyətın bir-birilə müqayisəsi nəticəsində də alınır. Nisbi göstəriciləri he- sablayarkən kəsirin sürətində olan mütləq kəmiyyət cari və ya müqayisə edilən kəmiyyət, kəsirin məx- rəcində olan kəmiyyət isə müqayisə üçün əsas götürülən kəmiyyət adlanır. Öyrənilən hadisənin xüsu- siyyətindən asılı olaraq nisbi kəmiyyətlər müxtəlif formalarda ifadə oluna bilər. Nisbi kəmiyyətlər (NK) əmsal (dəfə), faiz, promill və prodesimill formalarında ifadə oluna bilər. NK-in ən sadə forması bir kəmiyyətin digər eyni keyfiyyətli kəmiyyətdən neçə dəfə çox və ya az oldu- ğunu göstərən əmsal göstəricisidir. Əmsal formasında NK-i hesablayarkən müqayisə üçün əsas götürül- müş kəmiyyət vahidə bərabər edilir. Müasir dövrdə NK-in ən geniş yayıimış ifadə formalarından biri də faizdir. Faiz ifadəsində müqayisə əsasını təşkil edən kəmiyyət yüzə bərabər götürülür. Hesabat dövrünün məlumatını və ya müqayisə edilən kəmiyyəti müqayisə üçün əsas götürülmüş kəmiyyətə bölüb, 100-ə vurduqda NK-i faizlə ifadə etmiş olarıq. NK-in faiz ifadə formasından müqayisə edilən kəmiyyətlərin bir-birindən ciddi fərqlənmədikləri halda istifadə edilir. NK-lər əhali və səhiyyə statistikasında bir sıra hallarda promill və prodesimill ilə ifadə olunurlar. Promilldə müqayisə üçün əsas götürülən kəmiyyət 1000-ə, prodesimilldə isə 10000-ə bərabər götürülür. Təcrübədə nisbi kəmiyyətlər müxtəlif məqsədlər üçün hesablanırlar. Bununla əlaqədar olaraq NK-ləri plan tapşırığının yerinə yetirilməsi, dinamika, quruluş, koordinasiya, intensivlik, iqtisadi inkişafın səviy- yəsi, müqayisə və s. növlərə ayırmaq olar. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərdən istifadə olunmasının ümumi prinsipləri. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərin hesablanması və isti-fadə edilməsində bir sıra prinsiplərə əməl edilməlidir. Sosial-iq-tisadi hadisələrin mütləq və nisbi kəmiyyətlərlə xarakterizə olunmasının mühüm prinsiplərindən biri həmin hadisələrin ma- hiyyətini, spesifık xüsusiyyətlərini və inkişaf qanunauyğunluq-larını düzgün başa düşməkdir. Şərait, məkan və zamandan asılı olaraq eyni göstəricilər sosial-iqti-sadi hadisələri müxtəlif şə-kildə əks etdirə bilər. Məsələn, respublikamızda müştəqillik əl-də edilən dövrdən əvvəlki dövrə nisbətən müasir şəraitdə iri, orta və kiçik müəssisələr arasındakı nisbət əhəmiyyətli dərəcə-də dəyişilmişdir. Belə ki, hazırda kiçik hesab edilən müəssisə-lər müstəqillikdən əvvəl iri müəssisələrin siyahısına daxil edi-lirdi. Sosial-iqtisadi 37
hadisələrin xarakterindən asılı olaraq müt-ləq və nisbi kəmiyyətlərdən istifadə edilməsinə differensial ya- naşmaq lazımdır, yəni, ayri-ayrı hadisələr üzrə plan-tapşırıq-larının yerinə yetirilməsini ölkə üçün ümumilikdə hesablamaqla bərabər, ayrı-ayrı regionları xarakterizə edən nisbi göstəricilər də hesablanılır. Mütləq və nisbi kəmiyyətlərin düzgün tətbiq edilməşinin mühüm şərtlərindən biri onlardan kompleks şəkildə istifadə edilməsidir. Dinamika nisbi kəmiyyətinin hesablanmasında bu şərtə əməl etməyin daha mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, faiz ifadə-sində sosial-iqtisadi hadisələrin səviyyəsində ciddi dəyişiklik görə çarpdığı halda mütləq kəmiyyət ifadəsində həmin dəyişik-lik kiçik rəqəmlə ifadə oluna bilər. Ona görə də sosial-iqtisadi hadisələrin zamanda dəyişilməsini düzgün xarakterizə etmək üçün mütləq və nisbi kəmiyyətlərdən kompleks şəkildə istifadə etmək məqsədəuyğundur. Həmçinin nəzərə alınmalıdır ki, müxtəlif zamanlarda NK-lərin hər faizinin arxasında müxtəlif həcmdə mütləq kəmiyyət durur. NK-rin hesablanmasında gös- təricilərin müqayisəli olmasına xüsusi əhəmiyyət verilməlidir. Statistika məlumatlarının müqayisəli olmaması aşağıdakı səbəb-lər nəticəsində baş verir: a)
b)
statistik müşahidənin müxtəlif dövrlərdə və ya anlarda aparılması; c) ərazi və idarə-təşkilati dəyişikliklərin baş verməsi; d) məlumatların tam və etibarlı olmaması və s. Sosial-iqtisadi hadisələrin təhlilində mütləq və nisbi kəmiy-yətlərdən kompleks istifadə edilməlidir.
III.Statistikada çox istifadə edilən göstəricilərdən biri orta kə-miyyətdir. Orta kəmiyyət metodu, qruplaşdırma metodu kimi, sosial-iqtisadi hadisələrin ümumiləşdirici xarakterizəsini verən statistika metodologiyasının çox mühüm spesifık metodudur. Statistika təcrübəsində orta kəmiyyətdən hər hansı statistika məcmusunun ümumiləşdirici xarakterizəsini verməkdə, məsə-lən, işləyənlərin orta əmək ödənişinin, dənli bitkilərin orta məh-suldarlığının xarakterizəsində, imtahan sessiyalarında tələbələ-rin orta mənimsəmə səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində və s. istifadə edilir. Statistika məcmusunu səciyyələndirən bu orta kəmiyyətlər həmişə müəyyən dövr üçün hesablanılır. Sosial-iqtisadi hadisələrin ümumiləşdirilməsində orta kəmiy-yətin rolu hələ XVII-XVIII əsrlərdə siyasi hesab məktəbinin görkəmli nümayəndələri olan V.Petti, Q.Kinq və s. əsərlərində göstərilmişdir. Orta kəmiyyət anlayışından elmi təhlildə ilk də-fə V.Petti istifadə etmişdir. O, əmtəənin dəyərinin onun isteh- salına sərf edilən orta əməklə müəyyən edilməsini təklif etmiş-dir. Q.Kinq İngiltərənin əhalisi haqqında məlumatı təhlil edər-kən hər bir ailəyə düşən orta gəliri, adambaşına düşən gəliri və s. müəyyən etmişdir. XIX əsrin görkəmli statistiki, Belçika Mərkəzi Statistika Ko-mitəsinin sədri A.Ketle sosial-iqtisadi hadisələrin tədqiqində statistik-riyazi metodlara üstünlük vermişdir. Sabitlik nəzəriy-yəsini sübut etmək üçün Ketle orta kəmiyyət göstəricisindən is-tifadə etmişdir. Ketle göstərmişdir ki, insanların orta boyu hə-qiqi normal boy alacaq, qalanlarının normal boydan kənarlaş-maları səhvdir. Ümumi və fərdi səbəblər haqqında Ketlenin tə-limi əsasında orta kəmiyyət yarandı. Sosial-iqtisadi hadisələrin sabitliyini sübut etmək üçün Ketle “orta adam” nəzəriyyəsini irəli sürdü. Kütləvi məlumat əsasında Ketle sosial-iqtisadi hadi-sələr üzrə bir sıra qanunauyğunluqları müəyyənləşdirmişdir. Orta kəmiyyət təsadüflər nəcitəsində əmələ gələn fərdi kə-narlaşmaları qarşılıqlı ödəyir və məcmuya xas olan ümumi xü-susiyyəti, tipik səviyyəni xarakterizə etməyə imkan verir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində orta kəmiyyətin rolu daha da artır. Belə ki, burada da orta kəmiyyət ayrı- ayrı fərdləri və təsa-düfləri ümumiləşdirməyə və iqtisadi inkişaf qanunauyğunluğu-nun meylini aşkar etməyə imkan verir. Orta kəmiyyət o vaxt ob-yektiv ola bilər ki, o, keyfiyyətcə bircinsli statistik məcmu üçün kütləvi məlumat əsasında hesablansın və sosial-iqtisadi hadisə-lərin tipik səviyyələrini xarakterizə etmək imkanına malik ol-sun. Qeyd etmək lazımdır ki, statistik məcmunun ayrı-ayrı va-hidləri əsasında əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasını və yaxud pisləşməsini xarakterizə etmək mümkün deyildir. Dövlət statistika orqanları müntəzəm olaraq həm əhalinin ay-rı-ayrı ictimai qrupları üzrə, həm də əhali üzrə ümumilikdə on-ların gəlirlərinin səviyyəsi haqqında məlumat toplayırlar. Əhali-nin ayrı-ayrı ictimai qruplarının gəlirlərinin ümumi məbləği haqqında olan məlumatlarda onların gəlirlərinin səviyyəsinin necə dəyişildiyini xarakterizə etmək imkanına malik deyildir, çünki həmin ictimai qruplarda olan əhalinin sayı müxtəlifdir. Belə halda tədqiqatçının köməyinə orta kəmiyyət göstəricisi gə-lir. Əhalinin ictimai qrupları üzrə hər nəfərə və yaxud hər ailəyə düşən orta gəlir göstəricisi əhalinin həyat səviyyəsini düzgün xarakterizə etmək imkanına malik olur.
38
Konkret məkan və zaman şəraitində sosial-iqtisadi hadisə-lərin dəyişən əlamətlərinin tipik səviyyələrini səciyyələndirən göstərici statistikada orta kəmiyyət adlanır. Orta kəmiyyət real göstərici olub, sosial-iqtisadi hadisələrin obyektiv mövcud olan nisbətlərini ifadə edir. Orta kəmiyyət əlamətin tipik səviyyəsini o zaman düzgün əks etdirə bilər ki, o birnövlü statistika məc-musu üzrə hesablansın. Bircinsli olmayan məcmu üzrə hesab-lanan orta kəmiyyət saxta, real olmayan orta kəmiyyət olur. Be-lə orta kəmiyyət həqiqi vəziyyəti düzgün səciyyələndirə bilməz. Məsələn, müxtəlif fəaliyyət sahələri üzrə işləyənlərin orta gəliri həqiqi vəziyyəti göstərə bilməz. Bu ümumi orta kəmiyyətlə bə-rabər, ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrində işləyənlərin orta gəlirlərini müəyyən etmək lazımdır. Deməli, ümumi orta kə- miyyəti qrup orta kəmiyyətlərlə tamamlamaq lazımdır. Bura-dan aydın olur ki, orta kəmiyyət metodu ilə qruplaşdırma me-todu arasında sıx əlaqə vardır. Orta kəmiyyət nəzəriyyəsinin işlənilməsində və in- kişafında J.Zyusmilx, A.Ketle, A.Bouli, A.Boyarski, T.Ryabuş-kin, J.Pasxaver, V.Ovsienko və s. alimlərin çox böyuk xidmət-ləri olmuşdur. Orta kəmiyyət bütün statistik məcmunun ümumi-ləşdirici xarakterizəsi olub, bu
məcmunun bütün
vahidlərilə əla-qədə olan müəyyən
kəmiyyətə istiqamətlənməlidir. Bu kəmiy-yəti funksiya şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar:
f(x 1 ,x 2 ........,x n )
Əksər hallarda bu kəmiyyət real iqtisadi kateqoriyanı əks et-dirdiyinə görə o, müəyyənedici göstərici adlandırılır. Yuxarıda göstərilmiş funksiyanın bütün kəmiyyətlərini onların orta kə-miyyətləri ilə əvəz etsək, onda bu funksiyaların qiyməti əvvəlki kimi qalacaqdır. Deməli, hesablanan əlamətin qiymətlərinin ümumi həcminin məcmudakı vahidlərin sayına nisbəti əsasında orta kəmiyyət müəyyən edilir. Orta kəmiyyət obyektiv nisbətlər əsasında hesablana bilər. Məsələn, müəssisədə işləyən fəhlələrin orta aylıq əmək haqqı onların əmək haqqı fondunun işləyənlərin sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Hər bir orta kəmiyyət öyrə-nilən məcmunu hər hansı bir əlamət üzrə xarakterizə edir. Bir sıra mühüm əlamətlər üzrə öyrənilən məcmu haqda tam və ətraflı təsəvvür əldə etmək üçün, hadisəni müxtəlif tərəflərdən təsvir edən orta kəmiyyət sisteminə malik olmaq lazımdır. Orta kəmiyyətlərin növləri və hesablanma üsulları. Sosial-iqtisaqdi hadisələrin tədqiqində istifadə edilən statistika göstə-ricilərinin ən geniş yayılmış formalarından biri orta kəmiyyət-dir. Orta kəmiyyətin geniş miqyasda tətbiqi onun bir sıra üstün-lüklərə malik olması ilə izah olunur. Orta kəmiyyətin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, öyrənilən məcmunun bütün vahidlərinə xas olan ümumiliyi əks etdirir, yəni əlamətin ayrı-ayrı qiymətləri orta kəmiyyətdə qarşılıqlı ödənilir. Orta kəmiyyətin hesablanması sosial-iqtisadi hadisələrin ob-yektiv nisbətlərinə, qarşılıqlı əlaqələrinə, onların iqtisadi məz-mununa əsaslanmalıdır.Orta kəmiyyət verilən məlumatın xüsu-siyyətindən asılı olaraq müxtəlif üsullarla hesablana bilər. Mə-sələn, əmək haqqı fondu və işləyənlərin sayı haqqında məlumat verildikdə, orta aylıq əmək haqqı cəmi əmək haqqı fondunun işləyənlərin sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Fərz edək ki, əmək haqqının həcminə görə araşdırılmış qruplar üzrə işləyənlərin orta aylıq əmək haqqı və əmək haqqı fondu barədə məlumat verilmişdir. Bu halda orta aylıq əmək haqqını hesablamaq üçün kəsrin sürətində əmək haqqı fondunu cəmləyib, kəsrin məxrəcində isə hər qrup üzrə əmək haqqı fondunu orta əmək haqqına bölüb işləyənlərin sayını tapırıq, sonra cəmi əmək haqqı fondunu cəmi işləyənlərin sayına bölüb orta aylıq əmək haqqını müəyyən edirik. Məlumatın verilməsindən asılı olaraq orta kəmiyyət müxtəlif üsullarla hesablansa da, bütün hallarda orta aylıq əmək haqqı cəmi əmək haqqının işləyənlərın sayına nisbəti kimi müəyyən edilir. Sosial-iqtisadi hadisələr haqqında məlumatın verilmə xüsusiyyətinə uyğun olaraq orta kəmiyyət müxtəlif üsullarla hesablana bilər. Orta kəmiyyətin ən çox istifadə edilən növlə-rindən biri hesabi orta kəmiyyətdir. Hesabi orta kəmiyyət sadə və çəkili formada hesablana bilər. Orta kəmiyyəti hesablanılan əlamətin ayrı-ayrı qıymətləri, yaxud variantlar x 1 ,x 2 ,........, x n -lə, variantların sayı n-lə, orta kəmiyyət x işarə edilərsə, hesabi orta kəmiyyətin sadə düs-turu geniş şəkildə aşağıdakı kimi yazıla bilər:
X ═ ───────────── ═ ──── ; n n
Burada ∑ - cəm işarəsidir. Deməli, bu düsturla orta kəmiyyəti hesablamaq üçün vari-antları cəmləyib variantların sayına bölmək lazımdır.
39
Variantların çəkiləri müxtəlif olduqda orta kəmiyyət hesabı orta kəmiyyətin çəkili düsturu ilə müəyyən edilir. Variantların çəkilərini f 1 , f 2 ,..., f n ilə işarə etsək, onda çəkili hesabi orta kəmiyyətin düsturu
X ═ ────────────── ═ ─── f
∑ f
variantı çəkisinə vuraraq cəmləyib alınan nəticəni çəkilərin cəminə bölmək lazımdır. Təcrübədə hesabı orta kəmiyyətin çəkili düsturundan da çox is-tifadə edilir. Statistika məlumatı fasiləli variasiya sıraları şəklində də ve-rilir. Bu zaman orta kəmiyyət çəkili hesabi orta kəmiyyətin düsturu əsasında müəyyən edilir. Beləliklə, variantların çəkiləri olmadıqda, yaxud eyni olduq-da hesabi orta kəmiyyətin sadə düsturu tətbiq edilir. Variantlar fasiləli variasiya sıraları şəklində verildikdə, ilk növbədə orta fasilə müəyyən edilməli, sonra çəkili hesabi orta kəmiyyət düs-turu ilə orta kəmiyyət hesablanmalıdır.
hesabi orta kəmiyyətin mahiyyətini daha çox açıqlamağa və hesablamanı daha da sadələşdirməyə imkan verir. Bu xassələrin öyrənilməsinin mühüm təcrübəvi əhəmiyyəti vardır. O xassələri ayrı-ayrılıqda nə- zərdən keçirək. 1. Orta kəmiyyətin çəkilərin cəminə hasili ayrı-ayrı variant-ların müvafiq çəkilərinə hasilinin cəminə bərabər olar:
Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|