Mövzu Statistika elmi haqqında anlayış, onun predmeti və statistik fəaliyyətin təşkili

 

   V. Sosial-iqtisadi hadisə-lərin əlaqələrinin öyrənilməsində  istifadə edilən ən sadə və səmərəli statistika 

metodu paralel sıraların gətirilməsi metodudur. Hadisələr və onların əlamətləri arasındakı əlaqənin möv-

cudluğunu  və  istiqamətini  müəyyən  etmək  üçün  tədqiqat  işlərində  paralel  sıraların  gətirilməsi  meto-

dundan da istifadə edilir. Belə paralel sıraların gətirilməsi hadisələrin və ya əlaqələrin kəmiyyətlərinin də-

yişilməsi arasındakı əlaqə və asılılığı və onun istiqamətini müəyyən etməyə imkan verir.   

      Sosial-iqtisadi hadisələrin qarşılıqlı əlaqələrinin təhlilində balans metodu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 

Balans  metodunun  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  o  öyrənilən  hadisənin  ehtiyatlarını,  istehsalını  və  böl-

güsünü xarakterizə edir. Balans hər iki tərəfi bir-birinə bərabər olan ikitərəfli cədvəl şəklində tərtib edilir. 

Cədvəldə  məlumatlar  elə  verilməlidir  ki,  ehtiyatlar  və  onların  bölüşdürülməsini  xarakterizə  edən  göstə-

ricilər arasında bərabərlik (balans) olsun. Statistika balansları dəyər və natura göstəriciləri əsasında tərtib 

edilə  bilər.  Statistika  balanslarında  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  göstəricilər  sistemi  verilir.  Balansın  ən  sadə 

forması  ayrı-ayrı  müəssisələrin  material  ehtiyatları  balansıdır.  Material  ehtiyatları  balansını  funksional 

əlaqəyə xas olan bərabərlik şəklində vermək olar:  

dövrün əvvəlinə qalıq+daxil olma = xərc+dövrün axırına qalıq

 

Bu  balans  bərabərliyi  ayrı-ayrı  müəssisələrdə  material  ehtiyatlarının  hərəkətini  və  onun  ayrı-ayrı  ele-

mentləri  arasında  olan  qarşılıqlı  əlaqəni  xarakterizə  edir.  Statistikada,  ilk  növbədə,  müxtəlif  balans  he-

sablamalarından, sənaye  və kənd təsərrüfatı  məhsullarının  material  balanslarından, əhalinin pul gəlirləri 

və xərcləri balanslarından və s. istifadə edilir. 

 

    Balanslar vasitəsilə mahiyyətcə iqtisadi fəaliyyət sahələri, ölkələr, rayonlar arasındakı əlaqə və nisbət-

ləri  öyrənmək  mümkündür.  Hazırda  statistika  orqanlarında  çoxlu  miqdarda  müxtəlif  balanslar  tərtib 

olunur. Onlardan məhsulun istehsalı, istehlakı və yığımı balansını, əmək ehtiyatları balansını, əsas fond-

lar balansını, milli gəlir balansını, maliyyə balansını və s. balansları göstərmək olar. Statistika orqanların-

73 

 

da tərtib olunan hesabat balansları hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələri və nisbətləri xarakterizə etmək-

lə  bərabər,  iqtisadiyyatın  proqnozlaşdırılmasının  elmi  səviyyəsini  yüksəltmək  üçün  mühüm  əhəmiyyət 

kəsb edir. 

    Qarşılıqlı əlaqələrin tədqiqində  analitik qruplaşdırma metodu.  Sosial-iqtisadi  hadisələrin əlaqələrinin 

tədqiqində istifadə edilən mühüm metodlardan biri analitik qruplaşdırma metodudur. Analitik qruplaşdır-

ma metodu sosial-iqtisadi hadisələr və onların əlamətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin mövcud olmasını 

və onların istiqamətlərini müəyyən etməyə imkan verir. Hesablanmış qrup orta kəmiyyətlərin variasiyası 

nəticə  əlamətinin umumi  variasiyasının ancaq  bir  hissəsini əks etdirir,  yəni qruplaşdırma əlamətinin nə-

ticə əlamətinə təsirini xarakterizə edir. Əlamətin ümumi variasiyaının qalan hissəsi sair amillərin payına 

düşür.   

     Son dövrdə qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsində çoxölçülü qruplaşdırma metodundan geniş sürətdə is-

tifadə edilir. Məlum olduğu kimi, nəticə əlamətinə çoxlu sayda amil əlaməti təsir göstərir. Onların nəticə 

əlamətinə  birgə  təsirini  müəyyən  etmək  üçün  çoxölçülü  qruplaşdırmadan  istifadə  edilir.  Çoxölçülü 

qruplaşdırmanı aparmaq üçün məcmunun hər bır vahıd üzrə amil əlamətlərinin natural qiymətləri onların 

hesabi ortaya nisbəti ilə əvəz olunur. Bu o deməkdir ki, amil əlamətlərini hər bir məcmu vahidi üzrə müt-

ləq kəmiyyətlərinin orta kəmiyyətə nisbəti (P

ij

)- yəni nisbi kəmiyyət müəyyən edilir, sonra hər bir məcmu 

vahidi üzrə çoxölçülü orta göstərici aşağıdakı düsturla hesablanır:  

                                         

∑  P

ij

 

                                        P

ij

 ═  ──── 

                                                      n 

       

    Qarşılıqlı  əlaqələrin  təhlilində  qrafik  metodu.  Əlaqələrin  mövcud  olmasının  və  onun  istiqamətinin 

aşkar edilməsində qrafik metodunun böyük köməyi vardır. Nəzəri təhlil əlaqənin mövcudluğunu və onun 

xarakterini müəyyən etmək imkanına malik olmadığı halda da qrafik metodundan istifadə edilir.  

     Bundan  başqa,  qrafik  metodu  amil  və  nəticə  əlamətləri  arasındakı  əlaqə  və  asılılıqlar,  əyani  şəkildə 

təsvir  etmək  imkanına  malikdir.  Nəticə  əlamətinin  (y)  bir  amil  əlamətindən  (x)  asılılıgını  təsvir  etmək 

üçün əyrilər şəklində xətti diaqramdan istifadə oluna bilər. Bunun üçün düzbucaqlı koordinat sistemində 

absis  oxunda  amil  əlamətinin  (x)  qiymətləri,  ordinat  oxunda  isə  nəticə  əlamətinin  (y)  qiymətləri  təsvir 

edilir. Amil və nəticə əlamətlərinin müvafiq qiymətlərinə uyğun olan nöqtələri sınıq xətlərlə birləşdirəcək 

nəticə  əlamətinin  amil  əlamətindən  asılılığını  əyani  şəkildə  təsvir  edən  xətti  diaqramı  alarıq.  Xətti  dia-

qram vasitəsilə nəticə əlamətinin iki va daha çox amil əlaməti ilə qarşılıqlı əlaqəsi təsvir edilə bilər. Qar-

şılıqlı əlaqələrin tədqiqində korrelyasiya sahəsindən də istifadə edilir. Korrelyasiya sahəsini qurmaq üçün 

absis oxunda amil əlamətinin qiymətlərinə, ordinat oxunda isə nəticə əlamətinin qiymətlərinə uyğun nöq-

tələr  qoyulur.  Qrafik  metodu  kütləvi  məlumat  əsasında  nəzəri  təhlilin  müəyyən  edə  bilmədiyi,  əlaqənin 

mövcudluğunu və istiqamətini aşkar etmək imkanına malikdir. Muşahidə məlumatı çox olduqda amil və 

nəticə əiamətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni öyrənmək üçün hər iki əlamət üzrə qruplaşdırma aparılır və 

qruplaşdırmanın  nəticələri korrelyasiya cədvəlində verilir.  Korrelyasiya cədvəlində amil əlamətinin qiy-

mətləri sətirlərdə, nəticə əlamətlərinin qiymətləri isə sütunlarda verilir.   

    Qarşılıqlı əlaqələrin reqressiya-korrelyasiya metodu ilə təhlili. Məlum olduğu kimi, sosial-iqtisadi ha-

disələr arasında qarşılıqlı əlaqə  və  asılılıqlar korrelyasiya əlaqə  formasında baş verir. Reqressiya-korrel-

yasiya  təhlili  amil  əlaməti  əsasında  analitik  qruplaşdırmanın  davamı  və  inkişafıdır.  Reqressiya-korrel-

yasiya təhlilinin köməyilə amil əlamətinin nəticə əlamətinə təsir dərəcəsi ölçülür və nəticə əlamətinin də-

yişməsində öyrənilən amilin rolu müəyyənləşdirilir. Korrelyasiya təhlilində əlamətlər arasındakı əlaqənin 

sıxlığı və nəticə əlamətinin ümumi dəyişməsində amil əlamətinin rolu müəyyən edilir. Korrelyasiya me-

todu ilə əlamətlər arasındakı əlaqənin sıxlıq dərəcəsi ölçülilr. Korrelyasiya təhlili aşağıdakı ardıcıl mərhə-

lələrdən keçir: 

   1) ilkin nəzəri təhlil, məsələnin qoyuluşu, amil- nəticə əlamətlərinin seçilməsi; 

   2) statistik məlumatın toplanması və onun hazırlanması; 

   3) qrafik və analitik qruplaşdırma metodlarının köməyilə qarşılıqlı əlaqələrin ilkin öyrənilməsi; 

   4) əlaqə modelinin (reqressiya tənliyinin) qurulması və əlaqənin sıxlığı göstəricilərinin hesablanması; 

   5) tədqiqatın nəticəsinin izahı və təhlili. 

    Hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsinə  nə-zəri təhlildən başlamaq lazımdır. Sonra nə-

zəri təhlil əsasında öyrənilən hadisələr arasında əlaqənin mövcudluğu və  istiqaməti müəyyənləşdi-rilmə-

lidir. Nəzəri təhlilə hadisələrin iqtisadi mahiyyətini dərk etməkdən başlamaq lazımdır ki, bunun əsasında 

da amil və nəticə əlamətləri arasında əlaqənin mövcudluğu, onun düz və  ya tərs əlaqə olduğu müəyyən-

74 

 

ləşdirilə bilər. Qarşıya qoyulan vəzifəni rəhbər tutaraq tədqiqat obyekti müəyyən edilir və müşahidə vahi-

di seçilir. Korrelyasiya göstəriciləri bircinsli statistik məcmu hüdudunda hesablanmalıdır.  

    Korrelyasiya  təhlilinin  mühüm  məsələlərindən  biri  nəticə  və  amil  əlamətlərini  seçməkdir.  Qoşa  kor-

relyasiya təhlilində  amil  və  nəticə  əlamətlərinin  seçilməsi çox sadədir. Çoxamilli korrelyasiya təhlilində 

amil əlamatlərinin seçilməsi mühüm amillərin, yəni onların nəticə əlamətinə təsir dərəcələrindən asılı ola-

raq hayata keçirilməlidir. Hadisələrin dinamik prosesdə  təhlili zamanı  müşahidə  vahidi kimi üç və  daha 

çox  ilin  məlumatından  istifadə  edilməlidir.  Statistika  məlumatının  toplanması  və  hazırlanması  mər-

hələsində məlumatın bircinsli, etibarlı, müqayisəli, tam olması qiymətləndirilməlidir. 

     Reqressiya tənliyinin qurulması. Korrelyasiya modelinin qurulmasının başlıca problemi nəticə əlaməti 

və amil əlaməti-nin əlaqə mexanizmini əks etdirən analitik funksiyanın növünü müəyyən etməkdir. Əlaqə 

formasının seçilməsi reqressiya tənliyinin qurulması üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. Buradan aydın-

dır ki, əlaqənin forması düzgün seçilmədikdə aparılan hesablamalar istənilən nəticəni verə bilməz. Əlaqə-

nin forması, hər şeydən əvvəl, öyrənilən hadisənin məzmununun keyfiyyət təhlili əsasında müəyyən edil-

məlidir. Əlaqənin formasının seçilməsində qrafik metodunun rolu böyükdür. Amil əlaməti və nəticə əla-

məti  arasında  düz  əlaqə  olduqda  düzxətli  əlaqə  tənliyi  qurulur.  Düzxətli  əlaqə  tənliyinin  düsturu  aşağı-

dakı kimi yazılır:     

 

                                    y

x 

= a

o 

+ a

1

x 

 

 

Burada,     y

x

 - nəticə əlamətinin dəyişən orta kəmiyyəti,    a

o

 və a

1

 - düz xəttin parametrləri,       x - amil əlamətidir. 

 

     Bu tənlikdə amil əlamətinin (x) qiyməti həmişə məlumdur. Deməli, nəticə əlamətinin orta kəmiyyətini 

(y

x

) müəyyən etmək üçün a

o

 və a

1

 parametrlərini hesablamaq lazımdır. a

o

 və a

1

 parametrlərinin tapılması 

ən kiçik kvadratlar üsulu ilə aparılır, bu da iki xətti tənlik sisteminə gətirib çıxarır:  

 

                                          a

o

n + a

1

∑ x =∑ y

 

                                          a

o

∑x +a

1

∑ x

2 

= ∑ xy       

 

    Sistem tənliyin həlli a

o

 və a

1

 parametrlərinin tapılmasını aşağıdakı düsturlarla həyata keçirməyə imkan 

verir:  

  

 

                                     

∑ 

y ∑ x

2 

- ∑ xy ∑ x

 

                                  a

o

  ═  ────────────── ; 

                                                  n∑ x

2 

-  ∑ x ∑ x 

 

                                    

n ∑ x

 

y - ∑ y ∑ x

 

                                  a

1

  ═  ──────────── ; 

                                              n ∑ x

2 

-  ∑ x ∑ x 

   Elastiklik əmsalı. Amil və nəticə əlamətləri arasındakı əlaqəni iqtisadi cəhətdən xarakterizə etmək üçün 

elastiklik  əmsalından  istifadə  etmək  daha  əlverişlidir.  Xətti  asılılıq  halında  a

1

  parametrinin  iqtisadi  mə-

nasını vermək üçün elastiklik əmsalının düsturu aşağıdakı kimi yazılır:   

 

 

                                                            x 

 

                                           E ═ a

1

 · ─── ; 

                                                            y 

    Elastiklik əmsalı nisbi ədəd olub amil əlamətinin bir faiz dəyişməsi nəticəsində nəticə əlamətinin orta 

hesabla  neçə  faiz  dəyişdiyini  göstərir.  Elastiklik  əmsalı  ayrı-ayrı  müşahidə  vahidləri  üzrə  də  hesablana 

bilər. O zaman düstur aşağıdakı kimidir:  

                                     

              x 

 

                                           E ═ 

a

1

 · ─── ; 

                                                            y

x 

 

    Qruplaşdırılmamış məlumatdan istifadə edildikdə reqressiya tənliyinin parametrlərinin dəqiq qiymətlə-

ri alınır. Lakin məcmu vahidləri çox olduqdä ilk məlumat əsasında parametrlərin hesablanması işi bir qə-

dər  artırır.  Ona  görə  amil  əlamətinin  qrup-laşdırılması  əsasında  hesablamanı  xeyli  sadələşdirmək  olar. 

Amil  və  nəticə  əlamətləri  üzrə  qruplaşdırma  apardıqda  parametrlərin  hesablanmasını  daha  da  sadələş-

dirmək mümkündür.  

    Sosial-iqtisadi  hadisələrin  qarşılıqlı  əlaqələri  asasən  düzxətli  reqressiya  tənliyi  ilə  ifadə  oluna  bilər. 

Bununla  bərabər  amil  əlaməti  və  nəticə  əlaməti  arasında  əyrixətli  əlaqə  olduqda,  tənliyin  modeli  hiper-

75 

 

bola reqressiya tənliyi şəklində qurula bilər. Təcrübədə bir çox hallarda sosial-iqtisadi hadisələr arasında 

qarşılıqlı əlaqələri öyrənmək üçün parabola tənliyinin ikinci qaydasından istifadə edilir. 

 

    

Ən kiçik kvadratlar üsulunun tələblərini ödəyən a

o

, a

2

 və a

3

 parametrlərini hesablamaq üçün aşağıdakı 

normal sistem tənlik tərtib edilir:  

 

                              a

o

n +a

1

∑

x + a

2

∑

x

2

 = ∑y 

                              a

o

∑

x + a

1

∑x

2

 + a

2

∑

x

3

 = ∑xy 

                              a

o

∑

x

2

 + a

1

∑

x

3

 + a

2

∑

x

4

 = ∑x

2

y 

 

    Amil əlamətinin  bərabər inkişaf  meyli  nəticə  əlamətinin qey-ri-bərabər  inkişafına səbəb olduqda, əla-

qənin tədqiqinin parabola tənliyilə həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn, verilən gübrənin miq-

darı  optimal  normaya  çatdırılana  qədər  məhsuldarlığın  maksimum  artmasını  təmin  edir,  gübrənin  miq-

darı optimal normadan artıq olduqda, məhsuldarlığın artımı normaya qədər olan səviyyədə davam etmir. 

Belə  bir asılılıq  yağıntı  ilə  dənli  bitkilərin  məhsuldarlığı,  fəhlələrin əmək  məhsuldarlığı  və  onların dərə-

cələri, əməyin əsas istehsal fondları ilə silahlanması və əmək məhsuldarlığı və s. arasında da mövcuddur. 

Bu zaman amil əlamətinin artmasına müəyyən həddən sonra isə onun hətta azalmasına səbəb olur.  

Əlaqələrin  korrelyasiya  tədqiqində  əlamətlər  arasındakı  əlaqənin  sıxlıq  dərəcəsinin  hesablanmasının 

mühüm  əhəmiyyəti  vardır.  Riyazi  əlaqə  tənlikləri  hadisələrin  əlamətləri  arasında  mövcud  olan  əlaqələri 

düzgün təsvir edir. Lakin reqressiya tənlikləri əlaqənin sıxlıq dərəcəsini ölçə bilmir. Əslində a

1

 parametri 

müəyyən  mənada  əlaqə  sixlıgının  ölçüsü  kimi  istifadə  edilə  bilər,  çünki  o  x  və  y  arasındakı  müəyyən 

nisbəti gostərir. Lakin a

1

 parametri mütləq kəmiyyətlərdə ifadə olunur. Ona görə də digər əlamətlər üzrə 

buna  oxşar  göstəricilərlə  və  digər  tənliklə  hesablanmış  göstəricilərlə  müqayisə  edilə  bilməz.  Əlaqənin 

sıxlığını ölçmək üçün nisbi göstəricilər lazımdır. Dispersiyaların cəmlənməsi qaydasından məlumdur ki, 

ümumi  dispersiya  (σ

2

)  qruplararası  dispersiya  (δ

2

)  ilə  orta  qrupdaxili  dispersiyanın  (σ

2

)  cəminə  bəra-

bərdir.  Qruplararası  dispersiya  (δ

2

)  amil  əlamətinin  (x)  təsiri  nəticəsində  nəticə  əlamətinin  tərəddüdünü 

əks  etdirir.Orta  qrupdaxili  dispersiya  (σ

2

)  nəzərə  alınmayan  bütün  digər  amillərin  təsiri  altında  nəticə 

əlamətinin  tərəddüdünü  xarakterizə  edir.Ümumi  dispersiya  bütün  amıllərin  təsiri  nətıcəsində  nəticə 

əlamətinin  variasiyasını  xarakterizə  edir.  Buradan  aydındır  ki,  x  və  y  arasındakı  əlaqəni  ölçmək  üçün 

qruplararası  dispersiyanın  ümumi  dispersiyaya  nisbətini  əks  etdirən  determinasiya  əmsalını  (η

2

)

 

          

hesablamaq  lazımdır.  Determinasiya  əmsalı  ümumi  variasiyanın  hansı  hissəsinin  amil  əlamətinin  (x) 

variasiyası əsasında baş verdiyini göstərir. Bu göstəricinin kvadrat kökü korrelyasiya indeksi və ya nəzəri 

korrelyasiya nisbəti adlanır. Dispersiya qrup orta kəmiyyətlər əsasında hesablandıqda, onda buna empirik 

korrelyasiya

 

nisbəti  deyilir.  Nəzəri  korrelyasiya  nisbətinin  kəmiyyəti  (əlaqə  olmadıqda)  sıfırla  vahid 

arasında gözlənilir. Cavab vahidə bərabər olduqda əlaqə funksional əlaqə

 

olur. Nəzəri korrelyasiya nisbəti 

hər cür əlaqə  forması üçün hesab oluna

 

bilər. Düzxətli əlaqənin sıxlığını ölçmək üçün  xətti korrelyasiya 

əmsalı hesablanır. 

 

    Xətti korrelyasiya əmsalı ümumi korrelyasiya indeksinin xüsusi halı olub, ancaq xətti əlaqə forması (y

x

 

= a

o

 + a

1

x) üçün tətbiq edilir. Bunun cavabı da sıfırla vahid arasında olur. Cavab müsbət işarə ilə alınarsa 

əlaqənin düz, mənfi işarə olduqda isə əlaqənin tərs olduğunu göstərir.  

 Sosial  hadisələrin  tədqiqində  alternativ  əlamətlər  arasındakı  əlaqənin  sıxlığını  öyrənmək  xüsusi  əhə-

miyyətə  malikdir.  Kəmiyyət  qiymətinə  malik  olmayan  keyfiyyət  göstəriciləri  və  əlamətləri  arasındakı 

sıxlığı ölçmək üçün xüsusi sıxlıq əmsallarından- assosiasiya, kontengensiya, A.Çuprovun bağlılıq əmsal-

larından  istifadə  edilir.  Nəzərə  çatdırmaq  lazımdır  ki,  kontengensiya  əmsalı  assosiasiya  əmsalından  hə-

mişə kiçik olur. Assosiasiya əmsalı- A≥0,5 olarsa, kontengensiya əmsalı isə- k≥0,3 olarsa əlamətlər ara-

sında əlaqənin olduğu təsdiq edilir. İkidən çox atributiv əlamət arasında  əlaqənin sıxlığını ölçmək  üçün 

K.Pirsonun və A.Çuprovun qarşılıqll qovuşma əmsallarından istifadə olunur.  

     Əlaqə  tənliyi  hadisələrin  əlamətləri  arasındakı  əlaqəni  riyazi  cəhətdən  nisbətən  dəqiq  təsvir  etsə  də, 

əlaqənin  sıxlığıınn  vahid  ölçüsünü  vermir.  Odur  ki,  əlaqənin  sıxlığını  ölçmək  üçün  nisbi  göstərici  he-

sablamaq lazımdır. Nəzəri korrelyasiya nisbəti (korrelyasiya indeksi), qoşa korrelyasiya əmsalı (xətti kor-

relyasiya  əmsalı)  belə  göstəricilərdəndir.  Sosial-iqtisadi  hadisələrin  nəticəsi  bir  deyil,  bir  neçə  amillərin 

təsiri  altında  dəyişir,  yəni,  nəticə  əlamətinə  (y)  bir  neçə  amil  əlaməti  (x

1 

,  x

2

  və  s.)  təsir  göstərir.  Belə 

halda  çoxamilli  korrelyasiya  hesablamaq  lazımdır.  Çoxamilli  korrelyasiya  təhlilinin  əsas  mürəkkəbliyi 

amillərin seçilməsində və reqressiya tənliyinin qurulmasındadır. Təhlilə başlamazdan əvvəl nəticə və hər 

bir  amil  əlaməti  üzrə  x,  σ

2

,  σ,  V  göstəriciləri  hesablamaq  məqsədəuyğundur  ki,  bu  da  korrelyasiya təh-

lilini daha məzmunlu aparmağa imkan verir.  Korrelyasiya təhlili üçün ilk növbəfə  nəticə əlamətinə təsir 

76 

 

edən mühüm amillər seçilməlidir. Çoxamilli tənliyi qurarkən kifayət qədər geniş və  iri həcmli müşahidə 

məlumatına əsaslanmaq lazımdır. 

 

    Çoxamilli  korrelyasiya  təhlili  əsasında  öyrənilən  göstəricilər  və  amillər  arasında  əlaqənin  sıxlığını 

xarakterizə  edən  müxtəlif  qoşa,  xüsusi  və  çoxamilli  korrelyasiya  əmsalları  və  çoxamilli  determinasiya 

əmsalı hesablanır. Məcmu çoxamilli xətti korrelyasiya əmsalı amil əlamətlərinin nəticə əlamətinə təsirini 

birlikdə göstərir və onun qiyməti 0-la 1 arasında tərəddüd edir. Öyrənilən göstəricinin variasiyasında han-

sı hissənin tədqiqata daxil edilən amillərin təsir dərəcəsini müəyyən etmək üçün çoxamilli determinasiya 

əmsalı R

2

 hesablanır. Nəzəri korrelyasiya nisbəti dispersiya vasitəsilə hesablanır. 

 

    

Çoxamilli reqressiya tənliyində olduğu kimi, burada da məlum olmayan  a

o

, a

1

, a

2

  parametrləri  ən  ki-

çik kvadratlar üsulu əsasında müəyyənləşdirilir. Məcmu çoxamiili korrelyasiya əmsalı düzxətli əlaqənin, 

nəzəri çoxamilli korrelyasiya əmsalı isə həm düz, həm də tərs əlaqənin sıxlığını ölçmək üçün hesablanır. 

Reqressiya  əmsalları  müxtəlif  ölçü  vahidlərilə  ölçdüklərinə  görə  hansının  nəticə  əlamətinə  çox  təsir 

etdiyini müəyyən etməyə imkan vermir. Bu məqsədlə xüsusi elastiklik əmsalları (э