Mövzunun adı: Vergi uçotu ilə

      7.Vergi uçotu və onun mühasibat uçotu ilə oxşar və fərqli xüsusiyyətləri 

    Tarixən  uçot  anlayışı  hələ  insanların  təsərrüfat  fəaliyyətinə  başladıqları  ilk  dövrlərdə 

meydana çıxmışdır. Təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı aparılan əməliyyatların genişlənməsi və 

dövlət idarəçiliyinin yaranması cəmiyyətdə aparılan təsərrüfat əməliyyatlarının uçotunun 

pərakəndə  deyil,  ümumi  qəbul  olunmuş  qaydalara  uyğun  şəkildə  aparılmasını  zəruri 

etmişdir.  Bununla  əlaqədar  hər  bir  dövlətdə  təsərrüfat  uçotunun  aparılmasının  ümumi 

qaydaları  müəyyənləşdirilmiş,  uçot  bir  elm  və  norma  yaradıcılığı  kimi  inkişaf 

---

etdirilmişdir.  XIX  əsrin  ortalarında  səhmdar  cəmiyyətlərinin  inkişafı  və  vergitutma 

sahəsində  baş  verən  dəyişikliklər  nəticəsində  vergi  qanunvericiliyinin  gücləndirilməsinə 

zərurət yaranmışdır. Bununla əlaqədar olaraq, dövlətin fiskal maraqlarının təmin edilməsi, 

dövlət  xəzinəsinə  vergilərin  ödənilməsinə  nəzarətin  həyata  keçirilməsi  məqsədləri  üçün 

mühasibat  uçotunun  məlumatlarından  geniş  şəkildə  istifadə  olunmuş  və  vergi 

qanunvericiliyinə vergi uçotunun aparılması ilə bağlı normalar daxil edilmişdir. Dünyanın 

əksər  ölkələrində  mühasibat  və  vergi  uçotunun  aparılması  məsələləri  ayrı-ayrı 

qanunvericilik  aktları  ilə  tənzimlənir.  Lakin  buna  baxmayaraq,  hər  iki  sahənin 

qanunvericilikləri  həmişə  sıx  əlaqədə  olmuşdur.  Belə  ki,  istənilən  ölkənin  vergi 

qanunvericiliyinə nəzər salsaq görərik ki, bu sahənin qanunvericilik aktlarında mühasibat 

uçotunun terminologiyasından geniş istifadə olunur. Belə terminlərə əsas vəsaitlər, qeyri-

maddi aktivlər, mal-material ehtiyatları, balans dəyəri, amortizasiya, gəlir, xərc, mənfəət 

və  s.  aiddir.  Vergitutma  üçün  mühasibat  uçotunun  əsas  əhəmiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 

onun  materialları  müəssisələrin  dövriyyəsi,  mənfəəti  və  digər  göstəriciləri  barədə  geniş 

məlumat  əldə  etməyə  imkan  verir.  Bunlara  baxmayaraq,  vergi  uçotunun  aparılmasının 

prinsipləri,  məqsədi  və  uçot  göstəricilərini  təsdiq  edən  sənədlərin  siyahısı  vergi 

qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilir. Təcrübədə mühasibat və vergi uçotunun həm oxşar, 

həm də fərqli cəhətləri müşahidə olunur. Vergi uçotunun mühasibat uçotundan əsas fərqi 

ondan  ibarətdir  ki,  vergi  uçotunun  aparılması  sistemi  vergi  ödəyicisinin  özü  tərəfindən 

müəyyən edilir. Mühasibat və vergi uçotunun oxşar cəhətlərinə isə adətən aşağıdakılar aid 

edilir: 



 

uçotun aparılmasının məcburiliyinin qanunvericilikdə təsbit olunması; 

 



 

göstəricilərin pul vahidi ilə ölçülməsi; 

 



 

eyni uçot obyektinin olması; 

 



 

hesabatların tərtibinin və təqdim olunmasının mütəmadiliyi; 

 



 

təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsinin məcburiliyi; 

 



 

hesabat  məlumatlarının  həm  daxili,  həm  də  digər  istifadəçilər  üçün  nəzərdə 

tutulması.

 

Müxtəlif  ölkələrin  uçot  sistemlərinin  təhlili  göstərir  ki,  ənənəvi  olaraq  mühasibat  və 

vergi  uçotu  sistemlərinin  iki  əsas  modeli  tətbiq  edilir.  Bu  modellərdən  birincisi  Avropa 

modeli  adlandırılır.  Uçot  sistemini  Avropa  modelinə  uyğun  şəkildə  quran  ölkələrdə 

mühasibat  və  vergi  uçotunun  göstəriciləri  bir-birindən  fərqlənmir.  Bu  modelə  əsasən, 

mühasibat uçotu həm də fiskal uçot vəzifələrini yerinə yetirir. Avropa modeli ilkin olaraq 

XIX  əsrdə  Prussiyada  yaradılmışdır.  Göstərilən  modelin  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  də 

ondan ibarətdir ki, maliyyə hesabatları ilk növbədə dövlət vergi orqanlarının məqsədləri 

---

üçün  tərtib  olunur.  Birinci  modelə  Almaniyanın,  İsveçin,  Belçikanın,  İspaniyanın, 

İtaliyanın, İsveçrənin və Avropanın bəzi digər ölkələrinin uçot sistemləri aid edilir. Uçot 

sisteminin ikinci modeli ingilis-sakson modeli adlandırılır. Bu model mühasibat və vergi 

uçotunun müstəqil və fərqli uçot sistemlərini nəzərdə tutur. İkinci modelin konsepsiyası 

ilkin  olaraq  Böyük  Britaniyada  yaradılmışdır.  Onun  əsas  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 

mühasibat  uçotu  ilə  müəyyən  edilmiş  balans  mənfəəti  vergitutma  məqsədləri  üçün 

müəyyən  edilən  mənfəətdən  fərqlənir.  İngilis-sakson  modelinə  ABŞ-ın,  Böyük 

Britaniyanın,  Avstriyanın,  Kanadanın,  Niderlandın  və  bir  sıra  digər  dövlətlərin  uçot 

sistemləri aid edilir. Azərbaycanda tətbiq olunan uçot sistemi isə ingilis-sakson modelinə 

daha  uyğun  gəlir.  Belə  ki,  mühasibat  uçotunun  qaydalarına  əsasən  hesablanan  balans 

mənfəəti vergi qanunvericilinə uyğun qaydada müəyyən olunan mənfəətdən fərqlənir. Bu 

fərqin  yaranması  müəssisənin  mənfəətinin  vergitutma  məqsədləri  üçün  məbləğinin 

müəyyən  olunmasını  tənzimləyən  normaları  əks  etdirən  «Müəssisə  və  təşkilatların 

mənfəət  vergisi  haqqında»  Azərbaycan  Respublikası  Qanununun  qəbulu  ilə  bağlı 

olmuşdur.  Müəssisənin  balans  mənfəətinin  hesablanması  qaydasının  onun  mənfəətinin 

vergitutma məqsədləri üçün müəyyən olunması qaydasından fərqləndirilməsinə əsas verən 

normalar Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində də öz əksini tapmışdır. Bunlara 

gəlirdən çıxılmasına icazə verilən xərclərin növlərinin müəyyən edilməsini, bəzi gəlirdən 

çıxılan  xərclərə  məhdudiyyətin  qoyulmasını,  bazar  qiymətlərinin  tətbiqini  və  s.  bu  kimi 

məsələləri tənzimləyən normaları aid etmək olar. Mühasibat və vergi uçotu arasındakı fərq 

olmasına  baxmayaraq,  bir  çox  təsərrüfat  subyektləri  uçotunu  yalnız  vergi  məqsədlərinə 

uyğun  qururlar.  Mühasibat  işinin  təşkili  məqsədilə  vergi  qanunvericiliyinin  tələblərinə 

uyğunlaşdırılmış  uçotun  qurulması  və  maliyyə  hesabatlarının  hazırlanması  təsərrüfat 

subyektinin  real  maliyyə  vəziyyətini  (xalis  aktivlərini)  təhrif  edə  bilər.  Ona  görə  də 

müəssisələrdə  uçotun  mühasibat  və  vergi  məqsədləri  üzrə  siyasəti  bir-birindən 

fərqləndirilməlidir.  Burada  maraqlı  olan  «fərq»  anlayışıdır.  Aydındır  ki,  təsərrüfat 

subyektində  baş  verən  təsərrüfat  əməliyyatları  və  bu  əməliyyatların  pulla,  həmçinin 

miqdar  və  digər  zəruri  göstəricilərlə  ifadəsi  uçotda  əks  etdirilir.  Lakin  elə  təsərrüfat 

əməliyyatları vardır ki, onlar mühasibat uçotunda nəzərə alınır, vergi uçotunda isə nəzərə 

alınmır və ya əksinə. Məsələn, sadə formada desək, hər hansı əməliyyat üzrə hesablanmış 

gəlir vergi uçotunda gəlirə aid edilir, mühasibat uçotunda isə gəlirə aid edilmir. Yaxud da 

hər  hansı  xərc  mühasibat  uçotunda  nəzərə  alınır  (tanınır),  vergi  uçotunda  isə  nəzərə 

alınmır. Deməli, bir məbləğ uçotun birində tanınır, digərində isə tanınmır və bununla da 

gəlirlərdə və ya xərclərdə fərqli məbləğlər yaranır. «Fərq» dedikdə, mühasibat uçotunda 

bəzi əməliyyatlar və ya hesabat maddələri üzrə (gəlirlər, xərclər, mənfəət və digər balans 

göstəriciləri)  vergi  uçotunda  eyni  adlı  əməliyyat  göstəricilərində  olduğundan  fərqli 

məbləğlərin  meydana  gəlməsi  başa  düşülür.  Məsələn,  mühasibat  uçotu  üzrə  mənfəət  və 

zərərlər  haqqında  hesabatda  göstərilən  «əsas  əməliyyat  gəliri»  ilə  vergi  uçotu  üzrə 

mənfəət  vergisi  bəyannaməsində  göstərilən  «malların  təqdim  edilməsindən  gəlir» 

göstəricisi, yaxud da mənfəət və zərərlər haqqında hesabatda xərclərin yekunu ilə mənfəət 

vergisi  bəyannaməsində  göstərilən  ümumi  gəlirdən  çıxılan  xərclər  göstəricisi  fərqli  ola 

bilər.  Fərqləri  yaradan  amil  vergi  qanunvericiliyinin  tələbləridir.  Əslində,  belə  tələblər 

vergi  yığımının  tənzimlənməsində  mütləq  vacibdir,  lakin  bu  tələblər  müəssisənin  real 

maliyyə göstəricilərinin açıqlanmasına qarşı deyildir. Fərqlərin izahına keçməzdən əvvəl 

mühasibat  uçotu  (birinci)  ilə  vergi  uçotunda  (ikinci)  eyni  məna  daşıyan,  lakin  müxtəlif 

---

adlandırılan ifadələrə nəzər salaq. Birincidə hesablanmış satış (iş, xidmət) ikincidə vergiyə 

cəlb olunan gəlir kimi, birincidə malların satışı ikincidə malların təqdim olunması kimi, 

birincidə satışın maya dəyəri və ya xərclər ikincidə gəlirdən çıxılan xərclər kimi, birincidə 

tanınmayan  xərclər  ikincidə  gəlirdən  çıxılmayan  xərclər  və  ya  gəlirdən 

məhdudlaşdırılmaqla  çıxılan  xərclər  kimi,  birincidə  sair  əməliyyat  gəlirləri  ikincidə 

amortizasiya  olunan  əsas  vəsaitlərin  təqdim  edilməsindən  gəlir  kimi  və  sair  göstərilir. 

Eyni  məna  daşıyan  ifadələrin  fərqli  adlandırılmasının  səbəbi  vardır.  Məsələn,  vergi 

qanunvericiliyində «satış» ifadəsi işlədilmir, yalnız «təqdim olunma» ifadəsi vardır. Çünki 

«təqdim olunma» anlayışı mülkiyyət hüququnun dəyişməsini bildirir və həm satışı, həm 

də hədiyyə verilməni özündə əks etdirən ümumi məna daşıyır. «Satış» anlayışı isə əvəzli 

əməliyyatdır və hədiyyə verilmə mənasını daşımır. Təsərrüfat subyektlərinin öz mallarını 

əvəzsiz olaraq hədiyyə verməsi vergi yığımına mənfi təsir göstərə bilər və buna görə də 

vergi  qanunvericiliyinin  tələbinə  əsasən,  vergitutma  məqsədləri  üçün  vergi  uçotunda 

malın  hədiyyə  verilməsi  bazar  dəyərində  mənfəət  vergisinə  cəlb  olunan  əməliyyatdır. 

Mühasibat  uçotunda  isə  əvəzsiz  verilən  hədiyyə  heç  bir  gəlir  və  ya  kapital  artımı 

gətirmədiyinə görə, yəni reallıq nəzərə alınaraq müəssisənin gəliri kimi qəbul edilmir və 

ya  edilə  bilməz.  Digər  bir  misal:  qanunvericiliyə  əsasən,  vergitutma  məqsədləri  üçün 

faktiki çəkilmiş ezamiyyə xərclərinin müəyyən olunmuş miqdardan artıq hissəsi gəlirdən 

çıxılan  xərclərə  aid  edilmir,  yəni  ezamiyyə  xərcləri  məhdudlaşdırılır.  Çünki  ezamiyyə 

xərci daha çox şəxsi və ya fərdi istehlak xarakteri daşıdığına görə, xərclərin şişirdilməsinə 

və  bununla  da  vergi  yığımına  mənfi  təsir göstərə bilər.  Mühasibat uçotunda  isə  bu xərc 

sahibkarın  marağı  çərçivəsində  olduğuna  görə,  həcmi  yalnız  daxili  siyasətlə 

məhdudlaşdırıla  və  ya  məhdudlaşdırılmaya  bilər.  Deməli,  hər  iki  uçotda  fərqlərin 

yaranması  labüddür,  qaçılmazdır  və  fərqlərin  yaranması  vergi  tənzimlənməsini  və 

nəzarətini  həyata  keçirən  amildir.  Mühasiblər  və  auditorlar  bu  vacib  amilə  diqqətlə  və 

həssaslıqla  yanaşmalı,  maliyyə  hesabatlarında  və  vergi  bəyannamələrində  göstəriciləri 

müvafiq sahə qanunvericiliyinə uyğun təqdim etməlidirlər.  

Məlumdur ki, mühasibat uçotu və vergi uçotu arasındakı fərqlər daimi və müvəqqəti 

ola  bilər.  Daimi  fərqlər  -  bəzi  gəlir  və  ya  xərc  məbləğlərinin  maliyyə  hesabatları 

məqsədləri  üçün  (mühasibat  uçotunda)  tanındığı  halda  vergi  məqsədləri  üçün  (vergi 

uçotunda) heç vaxt tanınmadığına (nəzərə alınmadığına) görə yaranan fərq məbləğləridir. 

Daimi  fərqlərin  də  yaranmasına  səbəb,  müvəqqəti  fərqlərdə  olduğu  kimi,  Vergi 

Məcəlləsinin müddəalarının tələbləridir. Vergi Məcəlləsinin tələblərinə görə, bəzi xərclər 

«gəlirdən  çıxılmayan»  və  «gəlirdən  nisbətən  məhdudlaşdırılmaqla  çıxılan»  xərclər  kimi 

təsnifləşdirilib. Belə xərclər Vergi Məcəlləsinin aşağıda göstərilən maddələrinin tələbləri 

nəticəsində vergi tutulan mənfəətin hesablanmasında nəzərə alınan xərclərə heç vaxt aid 

edilmədiyinə görə, uçot mənfəəti ilə müqayisədə daimi fərqlər yaradır: