Mövzu—Uşaq psixologiyasının mövzu və vəzifələri. Plan

Mövzu --Kiçik məktəbli yaşı dövründə idrak proseslərinin formalaşması.
Plan;
1)Kiçik məktəbli yaşı dövründə məktəblilərin sensor-perseptiv inkişafı.
2)Kiçik məktəblilərdə hafizənin formalaşması.
3)Kiçik məktəblilərdə nitqin formalaşması xüsusiyyətləri.
4)Kiçik məktəblilərdə təfəkkür və təxəyyülün təşəkkülü.
5)Kiçik məktəblilərin intellektual fəaliyyətinin xüsusiyyətləri.
Inkişafetdirici səciyyə daşıyan təlim prosesi psixi proseslərin inkişafını stimullaşdırır.və qavrayışın inkişafının ən məhsuldar dövrüdür.1ci sinfə daxil olan uşaqların qavrayışı repreduktiv xarakter daşıyır.Bu dövrdə uş.rın qavrayışı ilə təfə kkürü arasında funksional asılılıq özünü göstərir.Onun nəticəsində uş.r qavrayış ob yektlərini bəzən qarışdırır,yalnış müqayisə və ümumiləşdirmə əsasnda doğru olma yan nəticələrə gəlib çıxırlar.İlk dövrlərdə müstəvi fiqurlar ilə həcm fiqurlarını qarış dırırlar.əksəriyyət dairəni “top”,”şar”kimi qavrayırlar.Kiçik məktəb yaşılıların qav rayışında müşahidə olunan qüsurlar eyni zamanda zaman və məkan münasibətləri nin,rənglərin,ölçülərin və süjetli şəkillərin qavranılması prosesində də müşahidə olunur.3—4cü siniflərdə şagirdlərin qavrayış preosesində mövcud qüsurları tədric ən proqram materiallarının get-gedə mürəkkəbləşməsi nəticəsində aradan qalxır.
Kiçik məktəb yaşlıların süjetli şəkilləri qavramasında meydana çıxan çətinlik ləri tədqiq edən A.A.Lyublinskaya bunun səbəbini aşağıdakı amillərlə bağlı olduğu nu qeyd edir.;
1—Şəklin strukturu.
2—Onun süjetinin uşağın təcrübəsi ilə yaxınlıq dərəcəsi.
3—Qoyulan sualın forması.
4—Uşağın üm.mədəni səviyyəsi ə müşahidəçilik bacarığı.
5—Onun nitqinin inkişaf səviyyəsi.
M\qədər yaşın sonu məktəb yaşının əvvəllərində uşaq diqqətini tədricən məqsəd yönlü qaydada idarə etməyi öyrənir.Burada əsas rolu uşağın fəaliyyəti oynayır. Əgər o məktəbə gedirsə bu o demək deyilki,diqqətin həcmi və digər xüsusiyyətləri 1dən 1ə.inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq mütləq keyfiyyətcə dəyişir.Diqqəti inkişaf etdirən xüsusi şəraitdə,xüs.vasitələrlə qurulmuş təlimdir.Təlimə maraqsızlıq yaxud psixoloji ləngimə halında isə diqqətin inkişafı qismən ləng gedir.
Diqqət ayrıca idrak prosesi kimi inkişaf etmir.Bu ink.f şəxsiyyətin,onun sosial-mə nəvi tərflərinin,iradi aləminin və nəhayət idrakın ink.ı ilə əlaqədar olaraq baş verir. Ona görədə öz şəxsiyyətinin strukturunu möhkəmləndirmək,özünüink.f etdirmək üçün təlim müvəffəqiyyətinə nail olmağa cəhd göstərir.Müvəffəqiyyətin mühüm şərti isə təlimdə diqqətli olmaqdır.Bu dövrdə diqqətin müddəti 15-20dəq.çatır. 10-11yaşda ixtiyari diqqətin həcmi,davamlılığı,saxlanması və mərkəzləşməsi yaşlıla rınkına çox oxşardır.
Cəmiyyətin intellektual səviyyəsinin artması,mədəni-etik inkişaf hafizənin məzmununa ciddi təsir göstərir.Azərbaycanda 30-60cı illərdə yaşamış uşağın hafi zəsi ilə müasir uşaqların hafizəsində fərq var.Əslində bu ifadə şərti işlədilir.İnkişaf edən yalnız hafizə deyil,insanın ictimai və fərdi şüuru,intellektual imkanlarıdır.De məli hafizə özüdə ictimai xarakter daşıyır.Hafizənin inkişafı məqsədi ilə məktəb həyatının ilk dövrlərində 1sıra mühüm işlər görülməlidir.Kiçik məktəblilərdə oxumanın səmərəliliyi aşağıdakı şərtlərlə bağlıdır;
--mətndə əsas cəhətlərə yarım sərlövhələr verildikdə;
--əsas cəhətləri qeyri-standart üsullarla göstərdikdə;
--əsas cəhətlər iri şriflərlə nəzərə çarpdırıldıqda vəs.
Bu seçici yadda saxlama üçün vacib olan məs.rdir.Bu zaman obyektin emosional, eləcədə estetik məzmunu mühüm rol oynayır.Səmərəli yadda saxlama aşağıdakı amillərlə şərtlənir;
--fiziki əlaqələndirmə və fiziki qruplaşdırma;
--ümumiləşdirmə və mücərrədləşdirmə;
--motivləşdirmə;
--təkrar, yada salma,yaradıcı təxəyyül,emosiya.
Ləngidici amillər;də az deyil.Aqressiya,stress,frustrasiya kimi təsirlər hafizə nin iradi cəhətlərini zəiflədir.Retroaktiv ləngiməni aradan qaldırmaq,yadda saxlanıl ması nəzərdə tutulan materialı təcrübəyə tətbiq etmək,xüsusi nəzarətdə saxlamaq yolu ilə bu amillərin qarşısını almaq mümkündür.Bu zaman materialın xüsusiyyət ləri,keyfiyyəti və informasiya dəyəri,əlverişli tətbiqi imkanlarıda yadda saxlamaya təsir göstərir.
Təfəkkür-bu ərəfədə uşağın ixtiyari fəaliyyətinin səviyyəsi dəyişir.Əgər 3yaş lı uşaq öz fəaliyyətində hər hansı əşyanın köməyi ilə düşünürsə,sensor xassələrinə görə onunla rəftar edirsə 6-7yaşında artıq həmin əşya hansısa 1fəaliyyətin vizual predmetinə çevrilə bilir.Uşaq həmin əşya haqqında düşünərək onunla bağlı əməliy yat aparır,fəaliyyətin düşünərək qurur.Bu m\qədər dövrdə üstünlük təşkil edən əyani obrazlı təfəkkürün öz yerini məntiqi təfəkkürə verməsi,fəaliyyətdə tədricən üstünlük təşkil etməsi sayəsində mümkün olur.Ona görədə təlim prosesində başlıca vəzifə uşaqda bunlardan ib.olmalıdır.
--məfhum,hökm və əqli nəticəni inkişaf etdirmək;
--məntiqi və mücərrəd təfəkkür elementlərini formalaşdırmaq;
--koqnitiv əməliyyatları təkmilləşdirmək.
Məhz bu cəhətləri nəzərə alaraq J.Piaje kiçik yaşlı məktəblilərin təfkkür fəaliyyəti ni konkret əməliyyatlar mərhələsi adlandırır.Bu dövrün əsas cəhəti onunla izah edi lirki,uşaq tərəfindən yerinə yetirilən əqli əməliyyatlar dönmə xarakterinə malik olur.Əgər uşağın intellektual fəaliyyətinin əvvəlki mərhələsində o xarici hərəkətləri ni tədricən daxilə transformasiya edirsə,yəni ötürürdüsə(interiorizaiya)artıq bu dövrdə koqnitiv sferada aardığı bu əməliyyatları elə həmin sferada əşyavi əməliy yatlar ötürür.Təfəkkürün müstəqilliyini inkişaf etdirmək üçün aşağıdakı cəhətlərə nəzər yetirmək lazımdır;
--Uşaq işin icrasına kömək istədikdə ona yardım göstərmək,həvəsləndirmək,nəticə əldə etməsinə nail olmaq;
--Görüş dairəsinin genişləndirilməsi,məlumatlandırılması;
--Yaradıcı oyunlara cəlb etmək;tapmaca ,yanıltmac,məsələ həlli,problem situasiya, krossvord vəs.
--Müstəqillik,tənqidilik vəs istiqamətləndirmək.Təxəyyülün yaradıcı,bərpaedici elementlərinin artması təfəkkürün məzmun bütövlüyünə güclü təsir göstərir.
Kiçik məktəblinin təxəyyülü emosional xarakter daşıyır.Onda hisslərin bədii əsərlə rintəsiri altında daha parlaq təxəyyül surətləri yaranır.Əgər təxəyyül müəy.əyani vasitəyə istinad erməzsə hadisəni aydın təsəvür etməkdə çətinlik çəkəcəkdir.
Nitq—in inkişaf etdirilməsində əlverişli vasitələrin seçilməsi və yerinə yeti rilməsi vacibdir.
--lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi;
--nitqin səs mədəniyətinin təkmilləşdirilməsi,tərbiyə edilməsi;
--nitqin qrammatik quruluşunun formalaşdırılması;
--dioloji nitqin formalaşması;
--nağıl etmənin formalaşması.
Sinir psixi xəstəlik nəticəsində uşaqlar bəzən fasiləsiz danışır,lakin heç nə anlamq mümkün olmur.Nitqin məzmunu heç1mahiyyət kəsb etmir.Bu hadisə boş verboliz m adlanır.Psixi pozğunluğun göstərilən səviyyəsi müxt.xəstəliklərin təsiri nəticəsin də baş beyin qabığında hərəki-hissi nahiyələrin zədələnməsi,2siqnal sistemi arasın da əlaqə yarada bilməməsidir.Bu cür xəstəliklər nəticəsində baş beyində nitq mərkəzi ilə əlaqədar olan müvəqqəti sinir rabitələri həmişə oyaq qalır.Yaxud lal,kar,və kor uşaqlar gerçk aləmi duyur,bacarıq və vərdişlərə sahibdirlər,lakin hər2 siqnal sisteminin fəaliyyəti başqa cür cərəyan edir.
Kiçik məktəblilərin intellektual fəaliyyətinin xüsusiyyətləri—Fərdi şüurun inkişafının əsasını onun intellekt mərhələsi təşkil edir.Ontogenezin ilk illərində uşa ğın hər hansı şüurlu hərəkəti onun intellektual fəaliyyətinin sadə təzahür formasıdır İntellektual başqa psixi proseslərdən fərqli olaraq daha səmərəli idrak qabiliyyəti dir.Təlim-tərbiyə prosesi uşağın intellektual inkişafına müsbət təsir göstərir.İntelle ktual fəaliyyət—hərəkətin ağıla istinad etməklə daxili planda qurulması başa düşü lür.J.Piaje intellektual imkanı hər şeydən əvvəl bioloji imkanlar adlandırır.və göstə rirki,assimilyasiya ntellektin ən üstün elementidir.Assimilyasiyanın əsas keyfiyyəti təkrardır.Kiçik yalı məktəblilər 8yaşdan etibarən gördükləri işin sxematik olaraq təsvirini yarada bilirlər.Piaje onların təfəkkür imkanlarını;konservasiya,təsnifləşdir mə,seriasiya,tranzitivlik kimi əməliyyatlar görə səciyyələndirir.
Konservasiya-Piajenin 8yaşlı uşaqlarla apardığı stəkanda su təcrübəsidir.və uşağa ətraf aləmdəki obyekt və hadisələr arasında qanunauyğun əlaqələrdə dəyişkənlik və natamamlıq olması təsəvvürü yaradır.Konservasiya hadisəsi-dəyişmələr fonunda baş verənləri dəyişməyən kimi görmək bacarığıdır.Konservasiya uşağa dəyişmələ rə tənqidi yanaşmaq,kəmiyyətin formadan,həcmdən asılı olmaması haqqında nəticə çıxarmaq imkanı verir.
Təsnifləşdirmə--mahiyyəti-uş.r məktəb yaşında artıq əşyaları 1sıra əlamətlərinə gö rə qruplaşdırırlar.Təsnifləşdirmə əməliyyatının müvəffəqiyyətli həlli yalnız uş.rın yaş imkanlarından asılı deyil,həyat şəraitindən də asılıdır.Bu sahədə əqli əməliyyat ların sistemli qurulmasıtəsnifləşdirmə sahəsində zəngin təcrübə yaradır.bəzi uş.r isə obyektləri yalnız sensor əlamətlərinə görə deyil,hətta mücərrəd təfəkürlə səciy yələnən məfhumlara,hadisələrdəki,süjetlərdəki ifadələrin emosional məzmununa görə də qruplaşdıra bilirlər.Məs.xoşbəxt uşaqlar,qəmli uş.r,toy mərasimi,bayram şənliyi,müharibə vəs.sosial həyat hadisələrinin təsnifləşdirilmsi kimi.
Seriyalaşdırma—Bu əməliyyat aralarındakı əlaqələrə görə əşya dəstlərinin quraşdı rılması,düzülməsidir.7—1yaşlı uş.rada bu əməliy.r inkişaf dövrünü yaşayır,getdik cə mürəkkəbləşir.Əməliyyata qədərki mərhələdən fərqli olaraq konkret əməliyyat lar mərhələsinin başlıca xüsusiyyəti seriyalaşdırmanın uğurlu həllində ifadəsini tapır.
Tranzitivlik—seriyalaşdırma əməliyyatı ilə bağlı olan tranzitivlik bacarığı uşaqdan 1qədər mürəkkəb əməliyyatları yerinə yetirmə tələb edir.Məs. uşağa 2uzunluqda çubuq göstərilir;A+Bvə C+D onlardan hansılıarın uzun olduğu soruşulur;sual belə qoyulur;”Cçubuğu D çubuğundan uzundurmu?” Piajeyə görə burada uşağın tranzit ivlik qabiliyəti 1obyektlə digər obyekt arasında körpü sala bilmək bacarığında ifadə olunur.Əgər 1ci 2çubuq 2ci 2 çubuqdan böyükdürsə,o zaman uşaq nəticə çıxa rmalıdır ki,Açubuğu C çubuğundan,C çubuğu isə D çubuğundan böyükdür (A--------------
Təssüratların inkişafı—Kiçik məktəb yaşı dövründə təəssüratlar sürətlə inkişaf edərək səbəb nəticə əlaqələri baxımından xeyli möhkəmlənir.A.Rean bu dövrdə uş.rın təəssüratlarını repreduktiv,produktiv,statik olmaqla 3hissəyə bölür.
--reproduktiv təəssüratlar-real aləmin hafizədəki obrazlarının hazırkı anda mexani ki canlanmasıdır;
--produktiv təəssüratlar—yeni cəhdlərlə bağlı olaraq hazırkı anda tətbiq olunmayan əşya obrazlarının istifadə edilən əşyaların təsiri ilə canlanmasıdır.Təəssüratların bu növü öz məzmununa görə təxəyyülə yaxındır.
--statik təəəssüratlar—yeni fikri fəaliyyət kontekstində əşyaların obrazlarının canla ndırılmasının mümkün olmaması ilə səciyyələnən xüsusi növüdür.Fəaliyyətin təlim elementləri ilə zənginləşdirilməsi m\qədər yaşlılar üçün daha çox xarakterik olan təəssürat növünü sıxışdıraraq öz yerini 1ci 2növə verir.7—9yaşda produktiv təəssü ratlar fəal şəkildə inkişaf edirBəzi uş.rda statik təəssüratların üstünlük təşkil etməsi onların psixoloji problemlərindən xəbər verir.