Mövzu—Uşaq psixologiyasının mövzu və vəzifələri. Plan

Mövzu --Təlim kiçik məktəblilərdə aparıcı fəaliyyəti kimi.
Plan;
1) Təlim fəaliyyətinin psixoloji xarakteristikası.
2) Təlimin strukturu.
3) Kiçik məktəbli yaşında iradənin inkişaf xüsusiyyətləri.
4) Əməkdə və təlim işində formalaşan iradi əlamətlər.
Mək təb həyatının ilk 6—10yaş mərhələsini əhatə etməklə ibtidai siniflərdə təhsil illərinə təsadüf edir.1ci sinifə daxil olmaqla uşaq sistematik təlimə cəlb olu nur. Təlimin təsiri altında psixi proseslərin,xassələrin yenidən qurulması prosesi baş verir. Uşağın həyatında təlim aparıcı fəaliyyətə çevrilir. Təlim əməyi kiçik məktəblinin gün rejimində başlıca yer tutur. Daha ciddi fəaliyyət növü kimi psixi inkişafın vasitəsinə çevrilir; onun təsiri altında ixtiyarilik yüksəlir, refleksiya –özünənəzarət- və daxili fəaliyyət planı formalaşır. Müəllim onun həyatında başlıca simadır.O uşaq ların qarşısında məqsəd və vəzifələr qoyur,onların yerinə yetirilməsi yolları və vasi tələrini göstərir,təlim tapşırıqlarının icrasına nəzarət edir və onları qiymətləndirir. Təlim elmi biliklərin mənimsənilməsinə xidmət edir.Bir dərs ərzində 2ci sinif şagir dlərinin deyilənlri dərk etməsi üçün səmərəli vaxr sərfi 1saatda 8dəq.5ci sinif şagir dləri üçün orta hesabla 18dəq.böyük yaşlı adamlarda isə 24—30dəq.dir.Təlim yal nız öyrədici deyil,həmdə tərbiyəedici və inkişad etdirici funksiya daşıyır.K.D.Uşin ski yazırdı ki,təlim ciddi və gərgin əməkdir,uzunmüddətlidir,fikirlə zəngindir və alın təri tələb edir.
1ci sinif şagirdlərinin qarşılaşdıqları çətinlikləri təhlil edən prof.M.Ə.Həmzə yev bunun səbəblərini aşağıdakı amillərlə izah edir.
1.Məktəbdə həyata keçirilən dərinləşmiş məhsuldar əqli iş uşaqlarda hövsələ,emosi yalarını saxlaya bilməyi,təbii hərəki fəallığa tənzim etməyi,diqqətin tədris məs.ri üzərində cmləşdirməyi və saxlaya bilməyi tələb edir.Lakin kiçik məktəblilərin heç də hamısı bunlara əməl edə bilmirlər.onların çoxu asanlıqla və tez yorulurlar.
2.1ci sinifə qəbul olunmuş uşaqlar öz davranışlarını tənzim etməkdə çətinlik çəkir lər.Onların çoxunda uzun müddət özünü eyni səviyyədə saxlamaq özünü idarə et mək üçün iradi güc çatmır.
3.Məktəbdə məşğələ zamanı müəllim uşaqlara suallar verir,onları fikirləşməyə məc bur edir.Eyni iş ailədədə təkrar olunur.Bu cür gərgin əqli iş uşaq.rı asanlıqla yorur.
Kiçik məktəblilərin üm.intellektual inkişafında,onların proqramlar üzrə bilik bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsində optimal səviyyədə təşkil olunmuş təlim fəaliy yətinin müstəsna əhəmiyyəti vardır.Təlim oyun deyildir.
--2—Təlimin strukturu.D.V.Elkonin və V.V.Davıdov təlimin strukturunda aşağıda kı komponentləri ayırmışlar.
1)Təlimin məqsəd və vəzifələri.
2)Təlim şəraiti.
3)Təlim işləri yaxud əməliyyatları.
4)Nəzarət.
5)Qiymətləndirmə.
Hər 1uşağın potensial idrak imkanları vardır.o,ondan yuxarı gedə bilmir.İd mandada belədir.Söz yoxdur idrak əbədidirLakin heç də insanların hamısı verilən tapşırıqları yerinə yetirə bilmir.Psixoloqlar belə qərara gəliblər ki.uşaq təlimdən küsməsin,bezikməsin.—Təlim vəzifələri-müəl.n şagird qarşısında qoyduğu idrak əhəmiyyətli tapşırıqlarda əks olunurOnlar 1qayda olarq özlərinin konkretkiyi və praktik səciyyəsi ilə fərqlənir.Məs. uşaqlar qarşısında təli vəzifəsi kimi yeni şer əz bərləmək,oxunmuş hekayəyə plan tərtib etmək,məs.ni həll etmək vəs.qoyula bilər. Bu cəhətdən ənənvi təlimin şagirdlər qarşısında qoyduğu vəzifələrlə interaktiv və problemli təlimin vəzifələri 1-1ndən fərqlənir.Ənənəvi təlim şagirdlərin idrak fəali yyətini hafizə üzərində qurmağa üstünlük verdiyi halda,yeni təlim tiplərində və tex nologiyalarında təfəkkürün inkişafına daha üstün əhəmiyyət verirlir.Şagirdlər təlim tapşırıqlarını daha optimal yollarla yerinə yetirməyə istiqamətləndirilir.
Təlim şəraitinin xüsusiyyətləri—yəni təlim –təlim şəraitində --özünün xüsusi ava danlığına malik dərs prosesi şəraitində həyata keçməlidir.Burada uşaq məfhumları əlamətlərinə görə ayörmağın üm. tərzlərini,yaxud 1sıra konkret--əməli məs.rin həl li yollarını mənimsəyirlər.2si bu qaydaların nümunəsinin yada salınması təlim işin in əsas məqsədi kimi çıxış edir.Çünki uşaqlar öz əməli fəaliyyətlərində icra etdiklə ri konkret--əməli məs.rin mövzusu bilavasitə real həyatdan götürülür. Bə təbiiki,on ların həllidə şagirdlər üçün müəy.həyati əhəmiyyət kəsb edən nəticələrə gətirib çıxarır.misal üçün müəy.orfoqrafik qayda qanunlara riayət edilməsini tələb edən imla yazını,kartondan,kağızdan,plastilindən hazırlanmış fəaliyyət məhsullarını vəs. Təlim şəraitində ibtidaidən aliyə,asandan çətinə,məlumdan-məchula,konkretdən mücərrədə doğru irəliləmə prosesində uşaq induktiv əqli nəticədən deduktivə keçir. Ənəvi olaraq uşaq dərs prosesində təlim alır.Aşağı siniflərdə müstəqil öyrənməyə hələlik yer verilmir.Müəl.n əsas vəzifəsi uşağa dərsi məhz sinifdə öyrətsin.Evə veri lən tapşırıqlar isə sinifdə verilən tapşırıqların davamı olmalıdır.Müstəqil öyrənmə yuxarı siniflərdə,texnikum və universitetlərdə ola bilər.
Müəl.özünün nitq qabiliyyəti,emosionallığı,aktyorluq qabiliyyətləri ilə uşağa yeni dərsi mənimsədir.Ola bilərki,uşağın intellektual inkişaf səviyyəsi yüksəkdir.Lakin şagird müəllimlə köməklik şəraitində yeni dərsi mənimsəyir.Çün ki müəl.orta məktəbdən əlavə ali məktəbi qurtarmış,ixtisaslaşmışdır.Təlim şəraitin də mənimsəmə çox effektli olur,uzun zaman gedir.
Təlim əməliyyatları vəa işləri—şagirdləri fikri fəallığa yönəldən motivləşdiri ci vasitələrdir.Müqayisə,təhlil,tərkib,ümumiləşdirmə vəs.kimi əlamətlər vasitəsilə şagirdlər əşya və hadisələr arasındakı əlaqə və münasibətləri müəyyən edir,konkret nəticəyə gəlirlər.Məs.kiçik yaşlı məktblilər canlı və cansız təbiət,ilin fəsilləri,müxt. nitq hissələrihəndəsi fiqurlar vəs.araslındakı oxşar və fərqli cəhətləri aşkara çıxar maq üçün müqayisədən,yeni məfhumları mənimsəyərkən əsasən ümumiləşdirmə əməliyyatından istifadə edirlər.Təlim əməliyyatları şagirdlərin təlimə marağını sti mullaşdırır.Yəni uşağın beynində gedən fikri əməliyyatlar,uşağın özünün fikirləş məsi daxildir.
Nəzarət və özünənəzarət--əməliyyatları vasitəsilə şagirdlər icra etdikləri tə lim tapşırıqlarını nümunə ilə tutuşdurur,müəl.n göstərişi ilə səhvlər üzərində iş apa rırlar.Davıdovun fikrincə ümumiləşdirmənin genezisi,mənşəyi,başlanğıcı,inkişafı 3 mərhələdən keçir.
1)—Qavrayış.2)—Təsəvvür-biz hafizdə həkk olunanları qavradıqlarımızı hafizə mizdə canlandıra bilərik.3)—Anlayışın formalaşması ümumiləşdirmədir.Ümumiləş dirmənin 1)sadə 2)mürəkkəb növlərini ayırır.Aşağı siniflərdə ümumiləşdirmənin səviyyəsi aşağı olur.Xüsusilə uşaqlar təhlil aparmaqda çətinlik çəkirlər.Müəcərəd ləşdirmə --beyin səviyyəsində gedən əməliyyatlar,yəni gözlə görünmür,eşidilmir, yalnız şüurda gedir.Psixologiada mövcud bütün anlayışlar mücərrədləşdirməyə aid dir.
Özünüqiymətləndirmə təlimtapşırıqlarının yerinə yetirilməsində uşağa öz fəaliyyətinin nəticəsini qiymətləndirmək imkanı verir.Təlim şagirdlərin spesifik məzmunlu fəaliyyət formasıdır.Onun özünəməxsus psixoloji komponentləri vardır. N.D.Levitov psixologiya elminə “mənimsəmənin psixoloji komponentləri”anlayışı nı gətirmişdir.O,bu komponentlər sırasına aşağıdakıları daxil etmişdir.
1)Şagirdlərin təlimə müsbət münasibəti.
2)Materiala 1başa hissi tanışlıq prosesləri;
3)Əldə edilmiş materialların fəal surətdə işlənilməsi kimi təfəkkür prosesi;
4)İşlənilmiş və əldə edilmiş informasiyaların yadda saxlanılması prosesi.
Təlim fəaliyyətinin strukturunda onun məzmununu əks etdirən komponentlər—bi lik,bacarıqlar və vərdişlər başlıca yer tutur.Bu prosesdə başlıca cəhət uşaqların idrak imkanlarının,yaş xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasından ibarətdir.Biliklər ger çəkliyin insan təfəkküründə və praktikada yoxlanılmış inikasıdır.Onlar elmi anlayış larda,faktlarda,qanun və qanunauyğunluqlarda hiss olunur.Bacarıqlar—konket şəra itdə əldə edilmiş biliklərin tətbiqi imkanlarıdır.Bu imkanlara sahib olan şagird mü rəkkəb tapşırıqları düzgün əməliyyatlar vasitəsilə icra etməyə nail olur.İnsan fəaliy yəti növlərindən asılı olaraq bacarıqlar aşağıdakı qruplara ayrılır;
1)Əmək bacarıqları;
2)İdrak fəaliyyəti bacarıqları;
3)Əqli fəaliyyət bacarıqları;
4)Təlim fəaliyyəti bacarıqları;
5)Nitq fəaliyyəti bacarıqları;
6)Bədii fəaliyyət bacarıqları;
7)Cəmiyyətdə ünsiyyət və davranış bacarıqları;
Mürəkkəb,şüurlu fəaliyət prosesinin ünsürlərindən 1i olan,möhkəmlənmiş və avtomatlaşdırılmış düzgün fəaliyyət priyomları kimi vərdişlər təlim prosesində ol duqca əhəmiyyətli rol oynayır.Vərdişləri 1neçə qrupa ayırmaq olar.Təlim,idman, əmək,gigiyenik vərdişlər.Təlim prosesində intellektual və yaxud əqli əmək vərdişlə rinin rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb edirMəsələ həlli prosesində şagirdlərin mühakimə lərini,ixtisar etmək yolu ilə həllin daha operativ,yığcam üsllarla aparılmasını buna misal göstərmək olar.