Mövzu—Uşaq psixologiyasının mövzu və vəzifələri. Plan

Mövzu --Yeniyetməlik yaşı dövründə şəxsiyyətin formalaşması.
Plan;
1)Yeniyetmələrin şəxsiyyətinin inkişafına təsir edən amillər.İnkişafın sosial şəraiti.
Psixoseksual inkişaf.Müstəqillik meylləri.
2)Yeniyetmələrin ünsiyyət tələbatlrı.Yaşlılar və həmyaşıdları ilə ünsiyyət.Münaqişələrin əm.gəlməsi.
3)Yeniyetməlik yaşında mənlik şüurunun xüsusiyyətləri.Refleksiya və özünü dərketmə.
4)Özünüqiymətləndirmə və iddia səviyyəsinin xüsusiyyətləri.
5)Yeniyetmələrin əxlaqi şüuru.”Yoldaşlıq məcəlləsi”.Əxlaqi idealların formalaşma sı və özünütərbiyə.
5)Yaşlılıq hissi və meyillərinin şəxsiyyətin inkişafına təsiri.Kişilik və qadınlıq haqqında etalonların mənimsənilməsi.Cinsi tərbiyə problemi.
Cinsi yetişkənliyin xüsusiyyətləri—Yeniyetməlik dövründə cinsi enerjinin,cinsi yetişkənliyin 2ci mərhələsi üçün səciyyəvi olan artımı onun eyni cinsli insanlara ;sinif yoldaşlarına,müəl.nə,tanışlarına vəs.münasibətdə dəyişmələr əm.gətirir.Eyni cinsli yaşıdlarla münaibətlərə üstünlük verdikləri halda əks cinsli münas.rdə pərəs tişkarlaq hissi əm.gəlməyə başlayır və tədricən sevgiyə çevrilə bilir.Bu baxımdan Z.freyd hesab edirki,bütün fərdlər yeniyetməliyin ilk mərhələsində “homoseksual” mərhələdən keçirlər.
Freydə görə yeniyetməlik dövründə cinsi həvəsi əm.gətirən enerji onun özü və baş qaları üçün daha sərfəli sahəyə yönəlməlidir.Müəllif fiziki enerjinin yaradıcılıq enerjisinə çevrilməsini fəaliyyət prosesi ilə əlaqələndirir.Bu isə əlbəttə bədii yaradı cılıq ola bilər.Cinsi yetşkənliyin güclü enerji ayrılmaları ilə müşayiət olunan yeniy etməlik dövründə davranışın bu vəya digər qaydada boğulması fəaliyyətin məhdud laşmasına,özünücəzalandırmaya səbəb olur.Bu isə 1çox hallarda xoşagəlməz nəticə lər verir.Bəzəndə cinsi yetişkənlik və mühit arasındakı uyğunsuzluq maskulinizasi ya,feminizasiya prosesində deformasiyalar yaradır,əks cinsə mənsub xüsusiyyətlər də dinamik,mənsub olduğu cinsin xüsusiyyətlərində reqressiv inkişaf baş verir.Neq ativ enejinin orqanizmdə toplanması ilə nəticələnən bu proses yeniyetmələrin yara dıcılıq imkanlarınıda neqativ istiqamətə yönəldir.Onlar cəmiyyətdə qəbul olunmay an sahələrə;dini təriqətlərə,radikal qruplara,əxlaqsızlığa vəs meyil edirlər.
Mənlik şüurunun formalaşması—Bu ərəfədə özünüqiymətləndirmədə ziddiy yətli hallar yaşayırlar.Əvvəllər özünüqiymətləndirmədə başqalarının ,sonralar isə şəxsi mövqeyinə əsaslanmağa çalışırlar.A.Krutetski bunun səbəbini şagirdin yaşlılıq səviyyəsinə çatması,peşəyönümü ilə bağlı olaraq özünə daha tələbkar yana şma zərurəti ilə əlaqələndirir.Bu zaman o özünün əmək sahəsini,gələcək peşəsini seçir..Yaş imkanları yeni rolda çıxış etmək üçün onalardan ünsiyyət tərzinə diqqət lə yanaşmaq tələb olunur.Epizodik emosional,şərti ,davamsız xüsusiyyətlərdən da ha çox səmimiliyə,mənəvi-əxlaqi cəhətlərə,eyni zamanda özünü qane edən tərəflər ə üstünlük verirlər.Bu baxımdan müəl.rə münasibət dəyərli məzmun alır.Əvvəllər onlar liberal mövqeli,lakin öz fənnini yaxşı tədris etməyən müəl.ri yüksək qiymət ləndirdikləri halda,artıq bu keyfiyyətlə razılaşmır,yenilikçi,tələbkar,özünə və tədris etdiyi fənnə hörmətlə yanaşan müəl.rə üstünlük verirlər.Həmin xüs.t yaşıdlarla ünsiy.ndə də özünü göstərir.Özünə həmfikir axtarır,dost seçərkən əqidə,etimad,ide ya 1liyinə daha çox diqqət yetirirlər.Davranış tərzi,ünsiyyət üslubu vəs.şəxsiyyət göstəriciləri arxa plana keçir.1sıra yeniyetmələr isə özlərini ideal prototiplərə görə fərdiləşdirirlər.Belə fərdiləşmə hissi komponenetləri,özünəinamı əks etdirir.
Yeniyetmələrin idrak proseslərində gedən keyfiyət dəyişmələri,intellektual qabiliy yətləridə inkişafda mühüm amil kimi çıxış edir.O itaətkar şagirddən tərəfmüqabil səviyyəsinə qalxa bilirYetişkənliyin sürətli inkişafı ilə əlaqədar baş verən ali psixi proseslər koqnitiv fəaliyyət üçün yeni imkanlar yaradır.A.A.Krutetski,İ.S.Kon,N. D.Levitov,D.V.Elkonin,S.L.Rubinşteyn,A.N.Leontyev vəs. Yeniyetmələrin təlim fəaliyyətini ayrı-ayrı idrak proseslərini deyil,intellektual fəaliyyətin kompleks təhli li yolu il analiz etməy üstünlük verirlər.Vıqotskiyə görə intellektin və hafizənin sintezi əsasında yaranan ali və məntiqi hafizə keçid dövrünün əsas mahiyyətini təşk il edir.Burada biz qavrayışın anoloji inkiaşafının təzahürünü görürük.İntellektual imkanlarını böyük həvəslə fəaliyyətə tətbiq edərək hərəkələrin nəticələrinə görə hesabat verirlər;Mən kiməm?,Mən nəyə qadirəm?,Mən həyatımı necə qurmaq istəyirəm? Xarakterli suallar onların mənlik şüurunun əsas konsepsiyasını təşkil edir.Bu proses səmərəli,ictimai əhəmiyətli fəaliyyətin seçilməsi ilə nəticələnirBelə liklə də fəaliyyət,maraq və qabiliyyətlər arasında inteqrativ əlaqələr yaranır.Şüurun bu səviyyəsi yeniyetmələrdə -senzitiv dövrlərdə formalaşdığından tədqiqatçılar on lara böyük həssaslıqla yanaşmağın vacibliyini vurğulayırlar.K.Rocers isə bu prose si “Mən konsepsiyanın”formalaşması nəticəsi kimiizah edirlər.
Q.Olport yeniyetməliyi”propriativ cəhdetmə”kimi səciyyələndirir.Göstərirki,yeni yetmələrin əsas məqsədi gələcəkdə özlərinə karyera qurmağın yollarını müəyyən ləşdirməkdirOna görə də bu propriomlara aid olanlar;hisslər,emosiyalar,qabiliyyət lər,motivlər ümumiyyətlə insan təbiətinin inkişaf xüssəsinə malik pozitiv olan hər şey yeniyetməlikdə bu istiqamətə yönəlir.Şüurun bu səviyyəsi yeniyetmənin tələbat və qabiliyyətlərinə,fikir və hisslərinə,davranış və fəaliyyət motivlərinə şüurlu müna sibətini özündə 1lşdirməklə “mənlik şüurunun məzmununu”tam əhatə edir.Mən konsepsiyası haqqında danışmaq.
Özünü dərketmənin və münasibətlərin empatik xarakteri.—Yeniyetmənin öz şəxsiyyətinə marağı özünüdərketmənin səviyyəsinə uyğun gəlir.Artıq 12,5—13,5 yaş mərhələsində onlarda öz şəxsiyyətinin 1sıra emosional keyfiyyətlərinə münasib ət daha differensial ə daha adekvat olur.Empatik zənginlik yeniyetmələrin təxəyyül ünün,yaradıcılıq maraqlarının məzmun zənginliyini də şərtləndirir.Təfəkkü,təxəy yül və fntaziyanın sıx əlaqəsi yeniyetmənin şəxsiyətinin strukturunda tamamilə yeni keyfiyyət yaradır.Bu özünü empatiya formasında göstərir.
Yeniyetmələrin üzləşdiyi mənfi təsirlər fəaliyyət və ünsiyyətdə özünü büruzə verir. Onun ən dəqiq ifadə forması hiss və emosiyalardır.Çünki bu proseslər ictimai mən şəyə malik olub incə hərəkətlərlə tənzimlənir.Yeniyetmələrin insanlarla qarşılıqlı münasibətlərindəki sosial-psixoloji motivlərlə əlaqələndirilir.Bu çətinliklər ilk növbədə kommunikativ maneələr yaradır.dahada dərinləşdikdə ciddi rəqabətə çev rilir.Bu maneələr yalnız ünsiyyət mədəniyyətinin,sivil dialoq bacarığının yaradılma sı yolu iləaradan qaldırılmasına üstünlük verirlər.Həmçinin konfliktlərdə fikir aydı nlığı yaratmaqlaqarşılıqlı uyşmanı asanlaşdırmaq mümkündür.
Yeniyetmənin qarşılıqlı münasibətlərdə əldə etdikləri uğurlar əhəmiyyətli dərəcədə empatiyanın inkişafı ilə bağlıdır.Həmin dövrdə psixoloji inkişaf,qarşılıqlı münas.r heçdə həmişə arzu olunan səviyyədə reallaşmır.Freyd bunu cinsi inş.la əlaqədar ola raq orqanizmdə baş verən fizioloji dəyişmələrlə əlaqələndirir.Hesab edirki,bu təsir lərlə yeniyetmənin davranışında müxt.formalı yayınmalar daxili narahatlıq və qor xu əm.gəlir.Freyd onları psixoloji həyacan adlandıraraq 4tipə bölür;real həyəcan, nervrotik həyəcan,əxlaq həyəcanı və sosial həyəcan.Qoruyucu mexanizmlər qrupu na daxil olan bu psixoloji vəziyyət 2üm.xarakterə malikdir”
--insan dərk olunmamış səviyyədə hərəkət etdiyinə görə özünüaktual aldatma kimi təzahür edir”
--qavrama zamanı reallıq təhrif olunur,yaxud inkar edilir,saxtalaşdırılır.
Ona görədə şagirdləri ilk növbədə psixoloji gərginlikdən qorumalı.Belə gərginliyin əsas səbəbi ailə üzvləri,həmyaşıdlar,müəl.rlə qarşılıqlı münas.dən yaranan müxt.ko nfliktlər hüsab olunur.
A.Rean göstərirki,hiss və emosiyaların tənzimi bu dövrdə real imkanlar əldə edir. Və rasional məntiqi amillərə əsaslanırƏxlaqi,estetik və intellektual hisslərin 1-1ilə əlaqəsində ləyaqət,qeyrət,məsuliyyət kimi hisslərin milli xüs.ri özünü göstərir,tədri cən onun mənlik şüurunun mühüm komponentlərinə çevrilir.
K.Xorni insan tiplərini şəxsiyyətlərarası münas.rin optimallaşmasının strateg iyası hesab edir.Beləki,insan daim ətraf aləmdə təhlükəsizliyə nail olmağa çalışır. Özünü lazəmsız təhlükələrdən və təsirlərdən qoruyur.Qarşılıqlı münas.rdə həmin re allığın nəzərə alınması məhz yaşlılğa keçid mərhələsində bərqərar olur.Bu səmtləş mə 3istiqamətdə gedir.
Insanlara doğru səmtləşmə.Ü züyola tip.Burada başqalarına bələdləşmə qarşı lıqlı təsirin elə üslubunu nəzərdə tuturki,onlar üçün asılılıq,qətiyyətsizlik xarakterik dir.Güzəştli mövqe tutrlar.”Əgər mən güzəştə gedərəmsə mənə toxunmazlar”.Onla rda sevilmək,müdafiə olunmaq,idarə olunma ehtiyacı mühüm amildir.Belə uş.r ailə yə,yaşıdlara bağlı olur,tənhalıqdan köməksizlik hissində lazımsızlıqdan qaçırlar.Bu nunla yanaşı göstərilən lütfkarlığın arxasında boğulmuş aqressiv tələbat gizlənilmiş olur.Başqalarını öz kompaniyasında xoşlamır,lakin bu hissləri gizli saxlayırlar.Pərd ələnmiş davranışın arxasında qərəzlilik,qəddarlıq,qəzəb durur.
Insanlardan kənara səmtləşmə.Xüsusiləşmiş tip--.Belə qarşılıqlı münas.rə elələ rində rast gəlmək olurki,onlar qoruyucu mövqe tutrlar.”Mənim üçün fərqi yoxdur”. Əgər mən özümü kənarlaşdıraramsa hər şey mənim üçün yaxşı olar.
İnsanların əksinə səmtləşmə.Qərəzli tip--.Davranışın elə üslubudur ki onlar üçün qərəzlilik və istismarçılıq xarakterikdir.Öz xülyalarına inanaraq bu təsirdən yaranmış fikirlərlə hərəkət edirlər.”Məndə hakimiyyət var,heçkəs mənə toxunmaz”
Inasanların 1-1ni dərk etməsi ilə reallaşıan münas.r dünyanın 1çox psixoloql arı tərəfindən alternativ yollarla izah olunur.Ən maraqlısı koqnitiv cərəyanın tanın mış nümayəndələri C.Kelli,C.Rotter,A.Banduranın yanaşmalırıdır.Hər 3tədqiqatçı əsas diqqəti şəxsiyyətin sosial imkanlarına yönəldir.C.Kelli konstrukları öz təbiətin ə görə biopolyar və dixomotik adlandırır.Hər 1konstruktun 2tərəfi var.Son nəticədə şəxsi konstruktların məqsədi insanın öz həyat təcrübəsini oxşar və fərqli mövqedən proqnozlaşdıraraq şərh etməsidir.
A.Bonduranın davranışında özünümüşahidə,özünütənzimləmə C.Rotter isə davranış potensialının proqnozlaşdırılması,psixoloji situasiya kimi nöqteyi-nəzər dən problemi əhatəli,inandırıcı,təkmil formada izah edirlər.Bu nəzəriyylər dünyada 1mənalı qarşılanır.Onlar bizə problemi hərtərəfli görməyə,əsas mahiyyətini aşkara çıxarmağa imkan verir.Tərbiyənin vəzifəsi bu faktları aşkar etmək,bilavasitə nəzər ə almaq,onun islahı üçün münasib yollar müəyyənləşdirməkdir.