Muallifdan

 
 
 Urg‘u 
 
Urg‘u ikki xil bo‘ladi: 
so‘z urg‘usi va gap urg‘usi.
1.
 So‘z urg‘usi
. So‘zdagi ma’lum bir unlining (yoki bo‘g‘inning) 
cho‘ziqroq, ajratib, ta’kidlab aytilishidir. O‘zbek tilidagi so‘z urg‘usi 
ko‘chuvchan xarakterga ega bo‘lib, asosan so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga 
tushadi: gul-gulzor-gulzorlar-gulzorlarimiz-gulzorlarimizni. So‘zga 
qo‘shimcha qo‘shilishi bilan urg‘u ko‘chib boraveradi. Lekin barcha 
qo‘shimchalar ham urg‘u olavermaydi. Quyidagi qo‘shimchalar 
urg‘u olmaydi: 
1. Birinchi darajali shaxs-son qo‘shimchalari:
-man, -san, -dir, -
miz, -siz
. Masalan, o‘quvchi
man
, bola
man
, yaxshi
siz
. 
2. Sonlardagi-
ta, -tacha
qo‘shimchalari, ravish yasovchi-
cha
qo‘shimchasi 
urg‘u 
olmaydi: 
o‘n
ta
, 
yigirma
ta
, 
beshta
cha
, 
mardlar
cha.
3.
-dek, -day
qo‘shimchalari ham urg‘u olmaydi: qor
dek
, oy
dek
, 
shisha
dek
. 
4. Fe’lning bo‘lishsiz shakli -
ma
ham urg‘u olmaydi: kel
ma
di, 
ol
ma
gan, ayt
ma
di. 
5. Qo‘shimcha holidagi yuklamalar urg‘u olmaydi: qiz
gina
, 
keldi-yu.
Ba’zi so‘zlarda urg‘u oxirgi bo‘g‘inga tushmaydi: 
ammo, doim, 
afsuski, hatto, xuddi, albatta, balki, hamma, texnika, hamisha, kofe. 
Bunday holat o‘zlashgan (boshqa tillardan kirgan ) so‘zlarda 
kuzatiladi.

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
73 
73
So‘z urg‘usi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi. Masalan:
 
olma (meva)-olma (fe’l), etik (kiyim)-etik (fan), atlas (xarita)-atlas 
(ko‘ylak), hozir (payt)-hozir (tayyor), yangi (kitob)-yangi (payt), 
qo‘llar (ot)-qo‘llar (fe’l), qishloqcha (ot)-qishloqcha (ravish), 
o‘quvchimiz-o‘quvchimiz.
Demak, so‘z urg‘usi so‘zdagi biror bo‘g‘inni ajratib, ta’kidlab 
aytish va ma’no farqlash uchun xizmat qiladi. 
2.
Gap urg‘usi
«mantiqiy urg‘u», «logik urg‘u», «ma’no 
urg‘usi» kabi terminlar bilan yuritiladi. Gap urg‘usi gapdagi biror 
so‘zning ta’kidlab, ajratib aytlishidir: 
Biz kecha sayohatga bordik. 
Biz sayohatga kecha bordik. Kecha sayohatga biz bordik
. 
Gap urg‘usini olgan bo‘lak kesimdan oldin ( kesim oldida) 
keladi.