MüASİr azorbaycan diLİ

4. Relyativ (zarfi) alaqe. Mana elaqesinin bu növü hareketle onun terzi, derecesi, zamanı, yeri, kemiyyeti, sebebi, rneqsodi, şerti ve s. ara­sındaki alaqelari ifade edir ve çoxplanlılığı ile seçilir; mes.: asla yerimek,

artiq derecede sevininek, sehereeen gözlemek, kende çox

oturniaq, sevincinden ağ lamaq, dincelinek oturinaq, orzlarrn raziliği

sal-ti ila işlamek va s. Bunların hamısını cümle şeklinde de ifade etmek olar: Asta yeriyirsen. Artıq derecede sevindiniz. Saharecen

Biz kande yollan& ve s. Relyativ elaqe özünü zertlikle feli va ismi xo­ber arasında gösterir. Söz birleşmesinda olduqda terefler birlikde mürek­kah üzv kimi tahlil edilir.

Söz birleşmesi va cümlede sözler arasında elagelerin ikincisini gram­matik alagalar teşkil edir. Dilin sintaktik quruluşundan behs ederken qrammatik elageler ön plana keçir. Qrammatik a lege sözlerin mor­foloji cohotdan dayişmasi, sintaktik yolla birleşmesi neticesinde elimle gelir. Server, meşin, hayat, sürmek sözlerinin cümle şekline düşmesi, nisbi bitkin fikir ifade etmesi üçün muşin sözünün tesirlik, heyet sözünün yönlük hal şekilçisi, sürmek felinin zaman ve şexs şakilçileri qebul ede­rek dayişmosi, belelikle, meşin, heyet sözlerinin sürmek sözü vasitesile idare olunması, sürmek sözünün Server sözü ile uzlaşınası lazımdır: Ser­ver ineşini heyete sürdü.

Server 4 sürdü

1110$1111 hayale

Birleşme ve cümlelerde sözler arasında formai olaqeye ona göre qrammatik alaqa deyilir ki, bu elagenin yaranması üçün hem morfoloji, ham da sintaktik kategoriyaların fealiyyeti, yani sözlerin morfoloji cehat­den deyişmesi, sintaktik cehetden birleşmesi esas ve helledicidir.

Qrammatikada sözlerin dayişmesi, m^-üxtelif şekilleri düşmesi, tesrifi qaydaları morfologiyanın, sözlerin bir-biri ile bağlanma, elaqolonme qay-

(
11
Wall sintaksisin payına düşür. Buna göre de qrammatik olagelere konk­ret olaraq "sintaktik alagoler" da deyilir.

Cümleni teşkil eden sözler arasında formal-hüquqi elagelor tarixan cemiyyot üzvlari arasındaki elageleri xatırladır. ibtidai dövrIerde cemiy­yet üzvleri arasında basit hüquq boraberliyi olduğu kimi, cümloni teşkil eden bazı sözler arasında da tabesizlik, hüquq beraberlıyi olur. Camiyyet­de quldarlıq quruluşundan başlayaraq ağa - qul münasibotleri, hazırkı dövrdo rehber ve ona tabe işçiler qmpu formalaşdığı kimi, sözler arasın­da qramrnatik elageler de esas va asılı tereflerin olaqesine esastanır. Onu gida-güla, mehribanlıgla garşıladdar - cümlesinde güle-güle, mehı-iban­hala sözleri boraberhüquqlu sözler olub tabesizlik yolu ila elagelenmiş­ler. Lakin bu sözler başqa bir söze - qarşıladılar sözüne eyni derecede ta-be olmuş, yanaşma yolu ile hemin sözden asılı veziyyete düşmüşler. Bu­na göre da qrammatik (sintaktik) elageler iki növo ayrılır: 1) tabesizlik alaqosi; 2) tabelilik alaqasi.