MüASİr azorbaycan diLİ

Tabesizlik alagasi. Sintaktik elaqonin bir növü olan tabesizlik alaqo­sinde taraflar boraberhiiquqlu olur, ona göre de tereflerden biri digurini izah etmir, aydıntaşdırmır. Tabesizlik elaqesi sada cümlonin hemcins üzvleri ve tabesiz müroklcob cürrılenin tarkib hisseleri arasında özünü gösterir. Hamcins üzvlor bir-biri ile ya sadalama intonasiyası, ya da into­nasiya ve tabesizlik bağlayıcıları ila elaqelenir; mas.: Bu Orduyu,' şahar­lar, keçdiyin küçalar, ayagladığın torpaq sene bir haqigati plçıldayır. (Mir Celal) Dağlı-ıki köçdür, torakantalikdir, bina dir, çadırdir. (S.Ohmedov) Alamşahbeyim oğlanları Sultanali, İbrahim va İsmayılla buca sığınmışdı. (F.Kerimzade) Onları ağızda dil, gözde gila kimi goru­yurdular. (F.Karimzade) Nartn, kor yağış kasmak bilmirdi (F.Kerimza­de) - cümlalerinden birincisinde mübtodalar, ikincisinde xeberler, üçün­cü cümle& tamamlıqlar, dördüncü cümlede zerflikler, sonuncu cümlodo teyinlor tabesizlik yolu ile elaciotonmiş va hamcinsleşmişter. Tabcsiz]ik elagosinde tereflerin sayı sadalamadan asılı olaraq bazen daha çox olur: Mahalda mahir ovçular, usta aneılar, yaxşı ıııiııicilar, molahatli oxııyan­lar, göze! aği deyanlar, yanıqlı holavar çağtranlar, fondgir gülaşanlar, tedbirli meclis idare elayanlar bizim kandden idi. (0.Veliycv) Sarrast edvaln, düzgün yazması, intizamt va tavazökarlığı, tamiz geyitni, mida­yim reftarı, nüınunavi axlaqt bütün maktabda danışıhrdı. (B.Veliycv)

Hemcins üzvler cümle strukturunda halledici rola malik deyi! ve yal­nız kemiyyot deyişikliyi ila infomıasiyanın zenginleşmesine sobob olur.

T
12
abesiz miirakkab cümlelerin terkib hisselari de eyni vasitalerle (in­tonasiya ve tabesizlik bağlayıeıları ila) ulaqelenir; mes.: Onu Fateh Ma­heınıned öldürdü, .yezne.sini da san. (F.K.eriınzada) Aglayan Alanışahba­yin, Agqoyunlıt lıök^-ındarı Uzun Haseıtin qızı, aglamayan uşaq isa Şeyx Ileyderiıı Oğlu İsmayıl idi. (F.Kerimzade) Avtohus süretla Bedir, yol qısa­lir, şehar yaxınlaşırdı. (O .Val iyev) Küçadan ses gelir, qapılar tez-tez &- tülüb-ckılır, adamlar itaya ise telasik hazırlaşırdılar, (Mir Celal)

Sade efithlenin baraberhüquqlu (hemcins) üzvlari cümle daxilinde başqa bir söze tabe olur, tabelilik alaqesi üzra başqa bir sözle bağlanır; mes.:Orılar xeyir-barakatdir, kiikdür, kötükdür. (S.Ohmedov) O, atast­nt, anasını, qohandartm o vaxtclan görnıemişdi - cümlalerindan birinci­sinde tabesizlik elaqesinde olan xebarler mübtedaya, ikincisinde tamam­lıqlar xabera tabedir. Xebarler mübtedaya uzlaşma, tamarnlıqlar xabere idare yolu ile tabe olmuşdur. Mübtada hemcins okluqda xaber hemcins mübtedalara tabe olur; mes.: Torpaq, meşa, su, odun, yanacaq, hatta ma­vi, da onların allarindedir (S.Ohmadov) - cümlosinclo xeber (onların el­larindadir) hemcins mübtedalarla uzlaşmışdır.

Tabelilik alaqosi. Qrammatik alagenin bu növünün - tabelilik alaqasi­nin dilde daha böyük rolu vardır. Cümlenin karkası tabelilik yolu ile qurulur. Xelyar mübteda ila, tamamlıq ve zarflik xaberle, tayin teyinle­nanle tabelilik yolu ila elagelanir. Söz birlaşmelerinin teralleri arasında tabelilik elagasi olur. Tabeli mikekkeb effinlalerde budaq cümle baş cüm­leye tabelilik esasında bağlanır. I..Imumen cümlenin strukturu tabelilik alaqesine asaslanır.

Tabelilik elaqesi iki tarafı, iki komponenti birleşdirir. Taraflardan biri esas, digeri asılı taraf adlanır (esas tarafa müstaqil, tabe edon ta­raf asılı tarafa qcyri-ınfistaqil, tabe olan taraf da deyilir); mes.: Gene clö­yiişçi; tulengini yavaşca agacdan ascii - eümlesinde sözler aşağıdaki qay­da ile alagelnınişdir: