MüASİr azorbaycan diLİ

clöviişçü «.« gene		asdı
	agacdaıı

yaya 5^. ca

T
13
abclilik yolu ile bu cümlede beş sintaqm yaranmışdır:

döyüşçü asdı,

gene döyüşçü

tüfengini asdı,

ağacdan asdı,

_,vavaşca asdı,

Xebar mübtedaya tabe olmuş, onunla uzlaşmışdır; tamamlıqlar (tülen­gini„ ağacdan) idare yolu ile xebere tabc olmuşdur; gene sözü mübteda­ya, yavasca sözü yanaşma yolu ila xebere tabe olmuşdur.

Q e y d. Misallarda oxun istigaım^-ıti asılı torofdmı rısas tarafa doğrudur. gar esas ta­rafin asılı tarafa wsirini nazara alsaq, bütün birlaşmalarda oxu aks istigarmto yönaltmak Lazımdır.

Cümlecia sözler bir-biri ile birbaşa (bilavasite) ve ya dolayı yolla (bil­vasita) elagalanir. Yuxarıdakı misalda xaberle mübteda, tamamlıq va zerflikle xeber, teyinle rnübtada arasında elaqa birbaşadır. Tayin xeber­le mübtecla vasitesile, tamamlıq ve zerflik mübteda ila xeber vasitesile elacplenmişclir.

Sözler tabelilik yolu ila elacielanorek iki cür birleşme omele getirir: predikativ birlaşnıeler, gevri-predikativ birlaşmaler.

Predikativ birloşmolor xabarin iştirakı ila yaranan birleşme­larclir. Burada, başlıca olaraq, ciitterkibli climlenin mübtecla - xeber gesi nezerde tutulur; mes.: Sabah Beşir öz gızını müallimenin yanına apa­ı^-acacidı - cümlosincleki Beşir aparaeugdı birleşmesi predikativ birleşme­dir. Nitq prosesinde mehil]] olandan yeniye istiqametinda bu cümledeki sabah aparaeagdı, öz yızını aparacagdı, nıiiellimenin yanına aparaeagdı birleşimleri de predikativ birleşmelerdir. Predikativ birleşme başqa söz­le "cümle" demekdir.

Q e y d. Bir sıra dilçilarin eümlmıi söz birbeşimrsi timirıo daxil etmesi bu prinsip) asaslaııır.

Qeyri-predikativ birlo şm olar xeberin iştiraki olmadan qu­rulan birleşmelerclir; mes.: Onlar qapint döyanda usta Rahim şirin yuxu­da idi (Mir Celal) - cümlesinde onlar yapım alöyande, usta Rahim birles­meleri qeyri-predikativ birlesmelerdir. Bunlar müasir söz birleşmesi teli­mina uyğun birle,şmelerdir va sintaksisde "söz birleşmesi" dedikde bu cür birleşmeler nazerde tutulur.

Azerbaycan dilinde tabelilik elaqesinin üç növü vardır: yanaşma, uz­laşma ve idare.

Y
14
ANAŞMA

Yanaşma alaqesinin morfoloji elameti yoxdur. Tabelilik elaqasinin bu növü söz sırası ve intonasiya asasında qurulur. Asılı taraf evvel, esas ta­raf sonra işlenir. Asılı taraf esas tarafa yanaşır ve tabe olur; Inas.: yaşı! yamac, uca çinar birleşmalerinde yaşı!, uca sözleri asılı taraf, yamac, çi­nar sözleri esas terafdir; yaşı! ve uca sözleri hal ve mensubiyyat şekil­çilerine ehtiyac olmadan esas tarafa yanaşaraq ona tabe olmuşdur.

Mermer ahidalar, tökma heykeller

Bazakdir her böyük, kiçik şahare (S.Vurğun) -

misralarında mermer ahidalar, töktne heykeller, br5:yiik Bahar, kiçik şaher birleşmeleri yanaşma üsulu ila yaranmışdır.

Asılı taraflı, esas tarafa mana ve intonasiya ila bağlanmasına y an a s nı a deyilir.

Yanaşma ilk ve en qadim tabelilik üsuludur. Söz birleşmalarinin ve cümlalerin formalaşmasında bu üsulun rolu böyükdür.

Yanaşma öz xarakterine göre tam yanaşma ve tam olmayan (natamam) yanaşma kimi iki növe ayrılır.'

Tarn yanaşmada esas va asılı taraflar arasına daxil olan sözler esas tarafta yalnız yanaşma elaqesinde olur. Başqa sözle, yanaşmanın bu nö­vünde esas ve asılı tareflerin arasına uzlaşma, idare alaqali sözler daxil ola bilmir; mes.:

dağdakı bulaq

dağdakı hamin bulaq

dağdakı hamin iki bulaq

dağdakı hamin iki serin bulaq

Va ya:

kanddaki hadise

kenddeki heınin hadise

kanddeki hemin üç hadise

kanddeki hamin üç maraylı hadise

Bu misallarda bulaq ve hadise sözleri esas taraf, qalan sözler asılı ta-

refdir. Asılı tareflarin haınısı birbaşa esas tarafa tabe olmuşdur: dağ dakr



hamin bulaq

iki

serin

T
15
am yanaşmada esas tarafa daha yaxında yerleşen söz hamin tarafla daha möhkom alaqada olur. Asılı söz esas torafden uzaqlaşdıqca tam ya­naşma qalır, lakin elaqa zaifloyir. Asılı tereflarin düzülüşü onların nitq hisselari ila ifadesine asaslanır: esas tarafa daha yaxında esli va ya dü­zaltma sifetlar, ondan o tarafa saylar, avezliklar ve ismi sifetlar yerloşir. Bu cür sıralanma nitq hisselarinin tarixi teşekkül va inkişaf prosesini eks etdirir: eşya bildiren sözler (isimler) bir nitq hissasi kimi forınalaşarken avvelca onların alarnatini, keyfiyyatini bildiren sözler (sifetlor), sonra miqdar va sırasını bildirenlor (raylar), daha sonralar ise bütün bu nitq his­salarini ümumi va mücerred şekilde ayaz eden nitq hissasi (evezliklar) ıneydana galmiş, sıralanmada bu ardıcıllıq bu güne qadar özünü tabii şa­kilda saxlarnışdır. İsmi sifatlar ise daha sonraki dövrlerin mahsuludur. Biz hamin corgoda sifatla sayın yerini dayişo da bilerik: dağdakı hamin serin iki bakla, kenddaki hanımır maraglı öç hadise. Derhal hiss olunacaq­dır ki, burada tabii sıra yox, mentiqi vurğunun gücü ile şüıırlu yerdeyiş­ma vardır. Hernin sırada evozliyi dağdakı sözünden evvel da işlada bila­rik: hamin dağdakı iki serin hıılaq. Lakin bu zaman o artıq esas tarafa de­yi], başqa bir söze (dağdakı sözüne) yanaşmış olacaqdır.