MüASİr azorbaycan diLİ

G
3
IRIŞ

"Sintaksis"- yunan menşeli syntaxis sözünden olub, tertibat, qurulma, birleşme manasındadır. Bir sıra dilçilik terminleri kimi, sintaksis sözü da iki tenninoloji menada - hem dilin sintaktik quruluşu, ham de dilin sin­taktik quruluşundan bahs eden elm menalarında işladilir.

Dilin sintaktik quruluşu sözlerin söz birleşmesi va cümle şeklinde, cümlalarin main şeklinde elaqalenmasi qaydalarının tnec­ınusu va sistemidir. Qrammatikanın bir şiibasi olan sin ta ksis isa söz­lerin söz birleşmesi va cümle şeklinde, cümlalarin main şeklinde ela­qalannıasi qaydalarından bahs eden elındir. Başqa sözle, bu ikinci menada sintaksis fikrin maddi dil cildina salinması qaydaları haqqında telimdir.

Dilimizin sintaktik quruluşu Azerbaycan türk şifahi nitqinin formalaş­ması ila bir vaxtda tosakkül tapmışdır ve daim inkişafdadır - minillikler boyu tadrican selisleşme, takmillesme yolu ila irefileyir. Sintaktik quru­luşda baş veren inkişaf va mürekkableşme xalqımızın tefekkür zenginliyi ile bağlıdır. Dil, filosofiarm dediyi kimi, tefekkür gerçekliyidir va tefek­kür, başlıca olaraq, dil materialı esasında reallaşır.

Sözler va cümleler arasında e la qa, sözlerin ve cümlelerin bi rla ş­mesi, ümumileşmiş şekilde desek, bağItlıq meselesi sintaksisin esas meselesidir. Sözler arasında elaqa, bağlılıq neticesinde iki cür sintaktik vahid yaranır: söz birlaşmeleri ve cümleler. Cümleler arasında elaqe ve bağlılıq neticesinde mürekkab cümleler ve sintaktik bütövler (metn) ema!a gelir. Ona göre da sintaktik vahidler dedikde, söz birleşme­si„vade cümle, miirakkab cümle ve sintaktik bütövler nezerde tutulur. Bunlar sintaksisin tedqiq ve öyrenme obyektleridir. Bunlarla yanaşı, sin­taktik alageler, ,sintaktik semantika anlayışları da elmi sintaksisin esas an­layışlarındandır.

Söz birleşme lerinin esas vazifesi nominativlikdir. Ayrı-ayrı sözler kimi, söz birlaşmaleri da eşya ve hadiseleri adlandırır. Sintaksisin

t
4
edris prosesinde söz birleşınelerinin quruluş ı.ır:Jmnıatik elarnetleri, nnırekkeb söz ve cümle yaradıcı­dı reit: etraıli Ili ıerden

ilk ve esas vahididir. Cümle fikrin formalaşması,

ötürü ıı^-ıl [içini esas vasite olduğundan özünün

seçi^,;:velenir. Struktur, ,semantik ve kormnunikativ

bir-biri ile ciarşihqh elaqe ve münasibetde olur.

strukturunda çox ınübüm ver tutur ve nıehz

eümlenin semantikasını ve quruluşunu

işdirır. Ona iiöre ile cümle problemi sintaksisin merkezinde du-

rh

Merrelogivadi: lliıq hissolorinin ]eksik ve grınnmatik menalan ferg­!eniiirildivi sint,aksisde de sintaktik vahidler ve onların komponent-

tirommatik semantikasına göre ferqlendiı^.ilir. Serin külek,

_<•k.,3k; külok esende. çixanda, çiçık daronde

her biri bemin birleşmeni teşkil eden sözlerin maddi-eş-

Jierrisi esiısinda qurulınuşdur. Bunlar hirhışmelerin ]eksik menası-

iı.;!- wenn her bir birli isme ücün (erdi xarakter daşıyır.

verilmiş birleşmelerden evveiki üçü quruima texrıika­:-.İra e esas teri,..^,1^-ın ifade vasitelerine göre sonraki üçünden ferqlenir. Birin^,;:ı (inip birleşıneleri "eşya ve onun elameti" (atributiv elaqe), ikinci umut^-) eirleşıiii.leri ^-bereket ve onun obyekti" (obyekt elaqesi) şeklinde (iruplaşdırmaq olur. liu cür umumileşmiş menalar birleşmelerin gram­mai ik