MüASİr azorbaycan diLİ

rema söylemin iki wrkib hissesidir ve bunlardan

kommunikasiya _._reni inflırmusiya nbeyultr-,

F
6
ormal-qrammatik seviyyanin üzvleri aktual saviyya üzvlerinin for­malaşma vasitasi kimi faaliyyot gösterir. Har bir söylam aktuallıq baxı­mından üzvlenir. Lakin bazen söylem üzvlenmeye de bilir. Bu cür hallar­da o yalnız remadan ibaret olur (tema evvalki cümlelara esasen tasavvür edilir). Qrammatik üzvlenme nominativ, aktual üzvlertma kommunikativ planda olur.

Xeyli müddet ümumi dilçilikde aktual üzvlentno problemi ayrıca gö­türülmüş cümle asasında, cümle daxilinde öyrenilmişdir. Lakin melum­dur ki, hor bir cümle yalnız metn şeraitinde düzgün şerh olana bilir. Çün­ki danışıqda, yazıda meqsod tcma dcyil va qeyd olunduğu kimi, tema da­nışana da, dinlayana de malum faktı ifade edir. Cümlanin kommunikativ esasını teşkil eden yeni malumat fikrin irelilemesina, darinlaşmasina, in­kişafina sabah olur ve neticede söylamlar bir-biri ila alaqalanorak tema­tik inkişafı - metnin yaranmasını şartlandirin Ona göre da dilçilikda bele bir fikir formalaşmışdır ki, dilde soviyye iyerarxiyasının on müstaqil va en yüksek vahidi cümle deyil, matndir (nıatn - arab sözü olub, rusca nıer(cm, yunanca tekstilin sözüne uygundur).

Ma tn müoyyen meqsad ümumiliyi asasında birleşen ve sintaktik-sc­mantik bütöv yaradan cümleler birliyidir. Cümleler ınüvafiq qelibde ni­zamlantr va xüsusi intonasiya ila konkret bir ınikrotema etrafında qrupla­şaraq sintaktik bütövleri ornalo gotirir.

Her bir cümle öz kommunikativ funksiyasını daqiq şekilde yalnız metn şaraitindo yerine yetirir. Metnler makro ve mikro növlare ayrılır. Mikromatn metnin bitkin mana ifade eden on kiçik vahididir. Mikromotn­ler dilçilikda s in taktik bütöv adlandırılır.² Sintaktik bütövlar metnin qurulma tunikası, başqa matn kateqoriyalan ila oxşar ve farqli cohatla­ri, hecin ve sorhodleri, scmantik imkanları, müstaqil cümlolarin bir tema etrafında birleşmesi va tematik inkişaf meseleleri, fikrin ifadesi üsullarının öyronilmosi baxımından çox faydalıdır. Ona göre da son dövr­larde sintaktik bütövlerin öyroniltnesine xüsusi diqqat yetirilir.

Sintaktik vahidler söz-forinalarm, bağlayıcı, adat, goşnıa va sözdayiş­dirici şakilçilarirı kömayi ile formalaşır.

Söz-formalar - sözün sözdayi
şdirici şakilçilor ve qoştnalarla doyişon

formalarıdır; mes.: Torpağın an ağır, an aziz yükü Gül-çiçek atridir, alış

nağmesidir (M.Araz) - cümlesinde söz-formalar hat (-nı), mansubiyyot

-si) ve şexs (xabarlik) şakilçilarinin iştirakı ile yaranmışdır. Söz-

formalar "Torpağın ağır, aziz yükü", gül-çiçek atri", "quş naAinasi" bir-

l
7
eşmelerini forınalaşdırmış, birlaşmeler uzlaşma yolu ile elagelonorok cümleni emele getirmişdir.

Durma, ev Nizami, iş zaınaındır, Felek etibarsız, dünya finidir (Niza­mi) - misralarında dörd sade cümle xitabın birlaşdirici rolu ve sadalama intonasiyası esasında bir mürekkeb cümle şeklinde birleşmişdir.