MüASİr azorbaycan diLİ
Yüklə 52,41 Kb.
|
|
Ele diişiib ki, yonşuın işden galande men ise gediranı. 0, giindüzler
is- lavir', men axşaınlar. 0, zavodların birinde mühendis, man de ınaktablerin birinde nıiiallimeın. Qorrşalnğuınuzurı on beş ildan artıq tarixi var. (Mir Celal) Bu mikrometnde bir sade cümle, iki tabesiz, bir tabcli mürekkeb cümle qonşıt, qonşuluq mikroteması esasında birleşerek bir sintaktik bütöv emele getirmişdir. Cümleler arasında elaqe ve münasibetlerin yaranmasında, onların sintaktik bütöv kimi formalaşmasında man, o evezliklerinin, qarşılaşdırma ve sadalama intonasiyasının rolu böyükdür. Misallardan göründüyü kimi, sintaktik bütövler söz-formalar ve onları emele getiren şekilçiler, qoşinalar, evezlikler, bağlayıellar, edatlar, modal sözler, xitablar, söz sırası ve intonasiya vasitesilo, bu vasitelerden cyni zamanda bir ncçesinin iştirakı ile formalaşır. Metnin struktur-semantik teşkili kontakt ve distant tekrarlardan, leksik, morfonoloji, morfoloji ve sintaktik vasitelerden asilıdır. Sözlerin lüğevi menaları cümlenin lcksik semantikasını yaradır. Obyektiv alemin hadiseleri arasındaki reel elageler rnehz onların vasitesile ifade olunur. Cümlelerin formalaşmasında ise esas işi kömekçi sözler (baglayıcılar, qoşmalar, edatlar, rnodal sözler) ve şekilçiler yerine yetirir. Kömekçi nitq hisseleri ve prosodik vasitelerle (intonasiya, vurğu, fasile ve s.) yanaşı, metnin qurulmasındrı, sintaktik bütövlerin teşekkülünde evezlikler an mühüm elagelendiriei vasitelerdendir. Dilin ınorfoloji va sintaktik quruluşu müxtelif dil seviyyeleri olsalar da, bir-biri ile sıx bağlıdır. Dilde ınahz..yrJzlerin dayişmasi, nıiixtalif şekillora düşmesi qaydaları m'jzler arasında alayaleri, sözlerin birleşmesi qaydalannı şartlandirir. Cümlelerin yaranması ve bir terna etrafında birleşmesi metnin teşekkülüne sebeb olur. Sözler arasında sade elaqo ()sulu kiıni, tarixen ilk növbede .VallaŞ111Ci, su-alanına risulu yaranmışdır. Yanaşma, sıralanma lızlaşına va idarenin teşokkülü uçün esas vermişdir. Şexs evezliklerinin tedricen son mövqedu .şekilcileşmesi, variantlaşması uzlaşmanı meydana çıxarmış, müstoqil sözlerin kömekçi sözlere çevrilmesi ve nehayet, şekikiloşmesi isim hal- l 8 arının tozahürüne sobob olmuşdur. Hal şokikilori idam olacıosini formalaşdırmışdır. Dilimizin sintaktik quruluşunun toşokkül tarixi çox qodimdir. Azerbaycan dilinin hazırkı sintaktik quruluşu ila "Deda Qorqud"un, daha qodim hayatı vo xalq mahnılaıımızm dil qualluşu arasında esaslı ferq yoxdur. Lakin dilimizin sintaktik quruluşunun todqicıi, öyronilmosi o qodor do qodim deyildir. Azerbaycan dilinin sintaktik quruluşu uzun müddet moktob qranırrıatikasi hoemindo öyronilmişdir. Llmi sintaksis kursunun lormalaşması bize yaxın dövrün mohsuludur. XX osrin 50-ci illorindon başlavaraq meydana çıxan bir sıra clorsliklor, dors vosaiti, monoqrafiya ve dissertasiyalar sintaktik quruluşun elmi şekilde öyronilmosine sabah olmuşdur. Bu sabodo O.Demirçizacle, M. Şiroliycv, M.Hüseynzado, 0.Abdullayev, Z.Budacıova, N.Hacıyeva, Y. Seyidov, H.Bayramov, Z.Tagızado, 0.Cııvadov, N.Abdullayeva, 1-1,1-losonov, K.Voliyev, K.Abclullayev kimi görkomli alirnloriınizin büyük xidınoti vardır. SÖZ B İRLOŞMOSiNDO VO GÜML3N3 SÖZLOR ARAS1NDA ULAQOLOR SMtaksisin esas vallidlorinin söz birloşmolori, cümle ve sintaktik bütövIor olduğunu bildik. Sintaktik bütöv ciimlolordon, cümlesözlordon vo söz birinşmolorindon, söz birloşmolori ise sözlordon ornolo golir. Sintaktik bütövlerin nceo yarandığım. etimlolorin bir-biri ilo neee va haris; vasitelorle baglandını. metnin neee qurulduğurm sintaktik bütövlordon bobs edil on bölmodo öyronocovik. Lakin söz birleşmesi ve cürnlonin quruluş modellorini öyronmozdon 'evvel onların torkibinde sözlerin neco sözler arasında olacıonin neee yarandıgını bilmek lazımdır. Hor bir nitq vahidinin forma ve mozmun vehdeti esasında qurulduğunu bilir-Uç. Bu xiisusiyyot eyni derecede söz hirloşmosino, eütnloyo ve sintaktik bülövloro da aiddir. Sözler do söz birleşmesi vo cümle daxilinde bir-biri ile iki eehotdan bağlı olur: ın,9na (semantik) uilnchm; gramına[ik (siıiluRlik) cAottImı. Başqa sözle desek, söz birleşmesini ve cüınlani teşkil eden sözler arasında hain monaca. hoın da qrammatik cohotdon baıdılıq olur. S 9 özler arasında mana alaqasi dedikda, sözlerin alagasi neticesinde yaranan leksik semantika deyi], ümumilaşmiş grammatik semantika nazerde tutulur. Mana alaciasi obycktiv alemdeki eşya ye hadisalarla onların müxtalif alamet ve xüsusiyyatleri arasındaki rcal alacialerden doğur; mes.: At qaç•zr. Muşlu saslonir. Traktor veri şundayir - cümlelerinin her biri 'eksik semantikasına göre farqli mana ifade edir, lakin bunlar ümumileşmiş qrammatik manasına göre eyni eümlalardir hamısında eşya ile onun hareketi ifade olunmuşdur. Elaca da ati suyarmaq, maşun işe solmaq, yeri şundan-ta(' birleşmelerinin her biri ferdi scmantikaya malik olduğu halda, ümurnileşmiş qrammatik menasına göre eyni olub, hareketle onun obyekti arasındaki alacrani bildirir. indi suvarnıaq, (Inaşzni) bir (leder sonra işe ,salmaq, bütürı günii ,siınzlaınaq birlaşmelarinda hareketle onun zamanı, tez-tez suyarmaq, yavaş-yavaş işe ,saınzaq, derinden şundamaq birlaşmelarinda hareketle onun terzi arasındaki elaqalar ifade olunmuşdur va s. Söz birleşmalarini ve eümlelari teşkil eden sözler arasında alaya neticesinde ifade olunan maddi, aşyavi manalar birleşme va eilmlelerin sayı qadar olduğu, hüdudsuz olduğu hal-da, ünıumilaşmiş (qramrnatik) mana elacieleri manduddur ve cami dörd növe ayrılır. Bunlar aşağıdakılardır: Predikativ okula. Bu alaya eşya ile onun harekatı arasındaki alacıeni bildirir; mas.: Külek esir. Deniz dalğulanzr. San işlayirsan. Biz oxiğyurug ve s. Bu elaqo söz birleşmesinde özünü subyekt alaqesi kimi gösterir: kidek asende, deniz dalğalananda, san işledikca, biz oxuyan vuxt ve s. Atributiv alaya. Bu alaya eşya ile geniş manada onun alameti (maddi-material esası, keyfiyyati, miqdarı, sırası va s.) arasındaki elaqelari ifade edir; mes.: duş divar, ,yaxşz adam, çürük meyve, benzin ev, ,x- Obyekt olaqasi. Bu alaya hareketle onun obyekti arasındaki elaqelari ifade edir. Obyckt dedikda ham müstaqim (ismin tasirlik hali ile ifade olunan), ham de qeyri-müsteqinı (ismin yönlük, yerlik ve çıxışhq hatları ila ifade olunan) obyektler nazarde tutulur; Inas.: denizi seyr etmek, kitaba oxzenzaci„s'andan soraşniaq, ona stud vermek. Denizi seyr edirem. Kitabı oxıi.yuranz. Senden sol-74111.am, Ona sual veriranz. O 10 byekt elaqesi hem söz birleşmelerinde, hem da cümlalerde özünü gösterir. Söz birleşmosinde olduqda taraflar birlikde bir mürekkeb üzv kimi götürülür, cümlede olduqda müstaqim obyekt bildiren sözler yalnız tesirli feli xeberle, qeyri-müstegim obyekt bildiren sözler ise hem feli, hem de ismi xaberle elaqelenir ve cümlede tamamlıq vezifesinde Yüklə 52,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|