Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
131
lis dilində pikture formasında işlənərək şəkil mənasını bildirir. 
Fransız dilində mənzərə mənasında işlənən peyzaj sözündə də 
pikto formasının izi müşahidə edilir. İngilis dilində işlənən və bir 
çox dillərə daxil olan seyr etmək mənasındakı piknik sözündə də 
şəkil, mənzərə anlayışını saxlayan pikto tərkibinin izini görmək 
olur. Rus dilində bitik sözünün kökünə uyğunluq письмо (yazı), 
писать (yazmaq) писарь (yazan, katib) və s. sözlərdə görmək 
olar. Qayıdaq türk dillərinə, o cümlədən, Azərbaycan dilinə ai-
diyyəti olan bitik sözünün bit kökünə. Bit kökü türk dillərində 
sinkretikdir. Onun yazı ilə bağlı mənasını da şəkil anlayışında 
axtarmaq lazımdır. Qədim mənbələrdə bit kökü surət, şəkil, fizi-
onomiya mənasında qeydə alınmışdır: “Biti üzə urğu ol” (Hərf-
ləri üzə bərkitmək lazımdır) (DTS, 103). Qədim mənbələrdə, 
həmçinin, müqəvva (surət, obraz) mənasında but sözü də qeydə 
alınmışdır: “Öz elgin but etip idim bu dedi” (O öz əli ilə büt 
(surət, obraz, şəkil) yaradıb dedi: Bu mənim ağamdır!).
Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, türk dillərinin qədim 
mənbələrində qeydə alınan və Azərbaycan dilinə də aidiyyəti 
olan bitik sözünün kökü (bit) şəkil, obraz, surət (şəkli yazı) mə-
nasında pikto formatı ilə səsləşir. Belə çıxır ki, ilkin şəkli yazı 
başqa dillərdə olduğu kimi Azərbaycan dilinin yazı mədəniyyə-
tinə də təsir etmişdir. Bunun əyani nümunəsini Qobustanda, Gə-
miqayada və başqa ərazilərdə aşkar olunan təsvirlərdə görmək 
olar. Yazı sözünün özü isə türk dillərində, o cümlədən, Azərbay-
can dilində cızmaqla, nəqş etməklə (yarmaqla) bağlı şəkildə for-
malaşmışdır.
Bağ kökü. Bağ kökü də öz quruluşuna və anlamına görə 
sinkretik səciyyəvi vahidlərdəndir. Bağ kökü mənbələrdə ti-
tul mənasında qeydə alınmış bağa sözünün tərkibində işlənir: 
“Bağa ben er” (Mən yüksək titulu döyüşçüyəm). “Qutluq bağa 
tarqan ödə buyruqi men” (Mən uğurlu bağa tarkanın ökə buyru-
ğuyam) (DTS, 77).

---