Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
141
sının samit birləşməsi şəklində formalaşmış variantından ibarət-
dir. Müqayisəli təhlil nəticəsində samit birləşməli fleksiyalaşmış 
köklərin əvvəlki (kök daxilində saitin işləndiyi) variantını üzrə 
çıxarmaq mümkün olur. Onu qeyd etmək lazımdır ki, dilin ilkin 
köksözlülük mərhələsində köklərin omonimliyi (sinkretikliyi) 
üzrə bir çox oxşar elementlər formalaşdığından bəzən təhlildə 
zahiri oxşar elementlərlə qarşılaşmaq mümkün olur. Bu halda 
ancaq köklərin anlayış – məna xüsusiyyətlərinə istinad etmək 
lazım gəlir.
Azərbaycan dili sözlərinin əvvəlində samit birləşməsinin 
işlənməsi səciyyəvi deyildir. Ona görə də samit birləşməsi şək-
lində formalaşmış kökləri müvafiq sözlərin daxilində axtarmaq 
lazım gəlir. Məsələn, Azərbaycan dilində kəsmək anlayışı üzrə 
formalaşan doğra sözü vardır. Sözün tərkibində ğr elementlə-
rinin kəsməklə bağlı bütöv variantını qır (qırmaq) kər (kərki, 
kərənti) kimi adekvatlarda axtarmaq olar. Ğr elementlərinin kir 
adekvatı rus dilindəki kirka (külüng) sözündə də müşahidə edi-
lir. Fleksiyalaşmış quruluşdakı kr adekvatına isə rus dilindəki 
прекращение (kəsmə, kəsilmə), прекратиться (kəsilmək, qur-
tarmaq), прекращенный (kəsilmiş, qurtarılmış) kimi sözlərdə 
rast gəlmək olar. 
Fars dilində ğr elementlərinin kəsmək mənasındakı xər 
adekvatına xürd (kiçik, balaca, xırda) sözündə rast gəlmək olur. 
Fars dilindəki xər adekvatı, həmçinin, Azərbaycan dilindəki xır-
da, xırdalamaq (qırıb, kəsib hissələrə bölmək) sözlərindəki xır 
variantı ilə səsləşir.
Ğr elementlərinin əyilməklə bağlı bildirdiyi məna əyri sö-
zündəki yr (gr, qr) elementlərində müşahidə edilir. Azərbaycan 
dilində norma kimi işlənən əyri sözü Şərq arealında əgri vari-
antında mühafizə edilir. Rus dilində ğr elementlərinin adekvatı 
kimi mövcud olan kr tərkibinə кривой (əyri), кривить (əymək), 

---