Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Mübariz Yusifov
66
götürür. Bu nəzəriyyəyə görə köksözlü dillər dünya dillərinin 
inkişafında ən ilk və ibtidai bir mərhələdir. Flektiv dillər isə dil-
lərin inkişafının ən yüksək mərhələsini təşkil edir. İnkorporla-
şan dillər isə gah köksözlü, gah da aqlütinativ dillərlə bir sıraya 
daxil edilir. Bu nəzəriyyənin əsas motivi bundan ibarətdir ki, 
dillər mərhələ-mərhələ inkişaf edib flektivizmə - sonuncu yerə 
çatır. Həm də bu nəzəriyyədə dillərin inkişaf mərhələsi ondan 
istifadə edənlərin təfəkkür səviyyəsi ilə eyniləşdirilir. Belə ki, 
məsələn, köksözlü dillər ibtidai mərhələ kimi nəzərdə tutuduğu 
üçün bu dillərdə danışan əhalinin təfəkkürünün də az inkişaf et-
diyi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda, aqlütinativ və inkorporlaşan 
dillərin daşıyıcılarının da təfəkkürünün az inkişaf etdiyi iddia 
olunur. Flektiv dillərin daşıyıcılarında isə təfəkkürün çox inkişaf 
etdiyi barədə səhv fikirlər göstərilir. Əlbəttə ki, bu nəzəriyyə əs-
lində dil diskriminasiyasından başqa bir şey deyil. Ona görə də 
özünə haqq qazandıra bilmədi. 
Bu nəzəriyyənin tərəfdarlarından olan İ.İ.Meşşaninov dünya 
dillərini hətta erqativliyə və nominativliyə görə iki qrupa bölür-
dü. Erqativlik, yəni təsirlik halın olmaması Qafqaz-iber dillərinə 
xasdır. Belə cüzi xarakterə görə dilləri qruplara bölməyin də cid-
di əhəmiyyəti yoxdur. Ancaq onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 
dil tipologiyasını dörd sistem üzrə fərqləndirməyin özündə də 
natamamlıq vardır. Çünki, əvvəla, bütün dünya dillərinin qurulu-
şu tam öyrənilməmişdir. İkincisi, dillərin quruluşunda qarşılıqlı 
müştərəkliklər mövcuddur. Üçüncüsü, tipoloji bölgüdə morfolo-
ji quruluş əsas meyar kimi nəzərə alınmışdır. Dördünccüsü, heç 
bir qrupa daxil edilməyən dillər də mövcuddur. Məsələn, erməni 
dili, bask dilləri, bruksa (verşin) dilləri, Yapon, rukyu, Koreya, 
ayn dilləri də bu qəbildəndir.
Dilçilk tipologiyasının öyrənilməsini dərinləşdirdikcə dün-
ya dilləri arasında daxili, sirli, gizli, üstü zaman-zaman örtülmüş 
müştərəkliklərin açılması imkanı əldə edilə bilir. 

---