Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
65
yin, analitikliyin və inkorporasiyanın izlərinə rast gəlmək olur. 
Ancaq Azərbaycan dilində aparıcılıq aqlütinativ quruluşa aid-
dir. Bu mənada sintetiklik əlamətlərinə də ayrı-ayrı dillərdə rast 
gəlmək olur. Sintetik termini mənşəcə yunan dilinə məxsusdur. 
Mənası yanaşma, birləşmə deməkdir. Sintetik dillərdə qramma-
tik əlamətlər mövcuddur. Yəni belə dillərdə həm ismə, həm də 
felə aid qrammatik şəkilçilər formalaşmışdır. Sintetik dillərdə 
qrammatik əlamətlər olmasına baxmayaraq bu dillərdə şəkil-
çilərin söz sonuna qoşulması aqlütinativ quruluşlu dillərdən 
fərqlənir. Belə ki, məsələn, söz sonuna qoşulan şəkilçilər hər 
bir qrammatik kateqoriyanın özünə aid olur. Məsələn, rus di-
lində sintetiklik əlaməti mövcuddur. Sözə yalnız bir qrammatik 
şəkilçi qoşulur: страна, страны, стране, страну, страной, 
странах. Şəkilçilərin söz sonunda ardıcıl sırası mövcud deyil-
dir. Məsələn, Azərbaycan dilindəki kitablarımdan sözü rus di-
lində из моих книг kimi ifadə edilir. Fars dilində “Bu mənim 
qardaşımdır” cümləsi “İn bəradəre mən əst” kimi deyilir. Yəni 
bu cümlələrdəki “kitablarımdandır”, «qardaşımdır» sözlərində-
ki qrammatik vasitələr rus və fars dillərində ardıcıl şıralanmır. 
Sintetik dillərlə aqlütinativ dillərin fərqi odur ki, sintetik dillərin 
söz sonunda şəkilçi sıralanması baş vermir. Aqlütinativ dillərdə 
isə silsilə sözdüzəldici şəkilçilərdən sonra silsilə qrammatik şə-
kilçilər gəlir: yara-d-ıcı-lar-ımız-dan-dır-lar. Sintetiklik polyak, 
qədim yunan və latın, macar, rus və erməni dilləri üçün səciyyə-
vi əlamətdir. 
Dillərin daxili quruluşunun müxtəlifliyi dilçilikdə ayrı-ayrı 
nəzəriyyələrin yaranmasına da səbəb olmuşdur. Məsələn, N.Y.
Marr və İ.İ.Meşşaninov stadial nəzəriyyə adı ilə yalnış bir fər-
ziyyə irəli sürərək göstərirdilər ki, dillərin həyatında mərhələli 
bir inkişaf vardır. Bu nəzəriyyənin əsası XIX əsrin alman ali-
mi Avqust Şleyxerin bioloji nəzəriyyəsinə əsaslanır. Mərhələli 
(stadial) nəzəriyyəyə görə dillər öz bünövrəsini köksözlülükdən 

---