Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Mübariz Yusifov
108
maq), tala (cöl), tala (talamaq), böyür (yan), bö yür (uca səslə 
qışqırmaq), qabar (şiş), qabar (kobud danış maq), kürək (iş alə-
ti), kürək (arxa, bel), parça (hissə), parça (pal tarlıq) və s.
Birhecalı köklərin inkişafında semantik amillərin rolu nun 
artması dilin informasiya imkanlarının çoxalması de mək dir. Di-
lin informasiya imkanları genişləndikcə özünə daim yeni ifa də 
formaları yaradır. 
Köklərin əvvəlində səs dəyişməsi baş
verməsi ilə söz yaranması
Kök sözlərin əvvəlindəki səsin dəyişməsi ilə yeni söz-
lərin əmələ gəlməsi fonetik söz yaradıcılığının mühüm əla-
mət lə rindən biridir. Köklərin əvvəlindəki ilk səslərin mə na-
fərqləndiriciyə xidmət etməsi dilçiliyə aid tədqiqatlarda təqdir 
edilir və bu məsələ mütəxəsislərin heç birində şübhə yaratmır. 
Çün ki dil faktlarının özü ilk səsin bu funksiyasını təsdiq edir. 
Məsələn, bax, çax, yax, tax, qax kimi sözlərin əv və lin dəki b, ç, 
y, t, q samitlərinə görə həmin sözlərdə özü nə məx sus mənalar
ifa də olunur. Bunun kimi qar, dar, yar, var, tar kimi söz lərdə 
də ilk sə sin fərqlənməsi ilə müxtəlif müstəqil mənalar bil dirilir. 
Bi rin ci samitin mənafərqləndiricilik funksiyası möv cud olmasa 
idi dil dəki sözlərin xüsusi mənalarını da fərq lən dir mək mümkün 
ol mazdı.
Bu tipli sözlərdə birinci səsin fərqlənməsi ilə müstəqil məna 
bildirən xüsusi sözlər formalaşmışdır. Fonetik söz yaradıcılığı-
nın səciyyəvi əlaməti isə ondan ibarətdir ki, sözün əvvəlindəki 
səsin dəyişməsi ilə eyni kökdən məna əlaqələrini mühafizə edən 
başqa sözlər yaranır. Bu proses dilin ilk sözyaratma mərhələ-
sini əks etdirir. İlkin mərhələdə bir-birindən tamam fərqlənən 

---

Linqvistik tipologiya
109
sözlərin yaranmasında dil imkanları az olduğundan eyni kökdən 
məna əlaqələrini saxlayan başqa sözlərin əmələ gəlməsi prose-
si aparıcılıq təşkil etmişdir. Bu prosesdə iştirak edən samitlər 
keyfiyyətcə eyni səs yuvasını təşkil edən fonemlərdən ibarət ol-
muşdur. Məhz eyni yuvadan törəyən səslərin keçid istiqamətləri 
üzrə baş verən dəyişmələrdə məna əlaqələrinin saxlanması əsas 
əlamətlərdən biri olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, təkhecalı 
sözün əvvəlində baş verən səs dəyişmələri həm samitlə, həm də 
saitlə başlayan sözlərdə müşahidə edilir. Təkhecalı sözün orta-
sında isə saitlər dəyişir. Sözün sonundakı samit dəyişməsi isə 
dəyişən samitin affiksallıq funksiyasını təcəssüm etdirir.