Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Linqvistik tipologiya
111
Saitlə başlayan kök sözlərdə səs
dəyişmələri ilə yeni sözlərin yaranması
Saitlə başlayan kök sözlərdə fonetik söz yaradıcılığının iki 
tipini fərləndirmək olar. Birincisi, saitlə başlayan və sait dəyiş-
məsi ilə məna əlaqəsini saxlayan kök morfemlər, ikincisi, saitlə 
başlayan və əvvəlinə samit qoşulmaqla məna əlaqəsi yaradan 
kök morfemlər. Kök sözün əvvəlində samit səs iştirak etmirsə 
vaxtilə mövcud olmuş və ya potensial samitin funksiyası baş-
lanğıcdakı sait səsin üzərinə düşür. Məsələn, Azərbaycan dilində 
il - kökü ilə başlayan ildırım, ilxı, ilğım, en kökü ilə başlayan 
endirmək, eniş, ul kökü ilə başlayan ulduz, al kökü ilə başlayan 
alov, üz kökü ilə başlayan üzük, üzülmək, uc kökü ilə başlayan 
uca, ucuz kimi sözlərin əvvəlindən y samitinin ixtisar olunması 
şübhə yaratmır, çünki qohum dillərdə və ya lokal nitq arealların-
da həmin sözlərin əvvəli y samiti ilə ifadə olunan variantlarını 
aşkar etmək mümkündür. Həmin sözlərin əvvəlində potensial 
samit işlənməsə də sonrakı sait səs itmiş fonemin funksiyasını 
öz üzərinə götürür. Bu mənada, iş, it, iy, iz, əz, ət, əy, ər, ay, at, al, 
aş, aç, az, üz, üç, ün, un kimi əvvəli samitlə başlamayan sözlər-
də sait səs başlanğıc fonemin məna fərqləndiricilik funksiyasını 
yerinə yetirir. 
Azərbaycan dilində əvvəli saitlə başlayan bəzi kök sözlər də 
mövcuddur ki, onlarda başlanğıc saitin müvafiq keçidi sayəsin-
də bir-biri ilə ardıcıl məna əlaqəsini saxlayan müəyyən sözlərin 
yaranmasını müşahidə etmək olur. 
Səslərin a- u keçidi əsasında anmaq sözündən unamaq (xa-
tırlamaq), unutmaq; a-ü keçidi əsasında alışma (hissə-hissə kəs-
mək, doğramaq) sözündən ülüş (hissə, pay), ülgüc; a-ö keçidi 
əsasında ayıtmaq (demək, söyləmək), sözündən öyüd, öyünmək, 

---