Mübariz yusifov linqviSTİk tipologiYA

Samitlə başlayan köklərdə səs dəyişməsi ilə
yeni sözlərin yaranmasi
Azərbaycan dilində dilarxası və dilortası samitlərin söz əv-
vəlindəki dəyişməsi yolu ilə aşağıdakı kimi sözlərin formalaş-
masını nümunə göstərmək olar:
Söz əvvəlində q-x səslərinin dəyişməsi ilə xart, xart, qır 
kökündən qırtlaq, qırıq, qırıltı, çırıltı sözləri yaranmışdır. Xır 
kökündən isə xırt, xırıltı, xarıltı kimi sözlər düzəlmişdir. Qır kö-
kündən həmçinin qırıq, qırış, qırışdamaq (əzmək) kimi sözlər 
yaranmışdır. Buna müvafiq olaraq Azərbaycan dilində q-x keçi-
di əsasında xırda, xışda, xırışda kimi sözlər formalaşmışdır.
Q-x keçirdi ilə qot kökündən qotma (bir qucaq ot) xot 
kökündən xotma (ot topası) kimi sözlər yaranmışdır.
K-g samitlərinin keçidi əsasında kir kökündən kirtik (iş-
lənmiş sabun qalığı, qırıq), kirkirə (dən üyütmək üçün məişət 
əşyası), gir sözündən isə gird (bir əşyanın dəyirmi bölünməsi, 
gird yarı), girdə (yumru) kimi sözlər yaranmışdır. Bunları ümu-

---

Mübariz Yusifov
110
miləşdirən anlayış kəsiklik, yumruluq, dəyirmilik mənasındadır. 
Həmin keçid əsasında köy və göy sözləri də yaranmış dır.
Nəzərə aldıqda ki, göy sözünün tarixi mənbələrdə kök vari-
antı var, onda kök və göy sözlərinin əlamətinin k-g səs dəyişmə-
si olduğunu qəbul etmək olar.
Kök sözündən hündürlük, dəyirmilik anlayışını bildirən 
kökə, köklük, göy (gök) kökündən isə göy (səma) kimi sözlər 
yaranmışdır.
Q-k keçidindən yaranan qun-kün köklərindən qunc (kənar, 
qıraq), qundaq (bələk, bürülü əşya) kündə (yumur-lanmış xəmir) 
və künc (guşə) kimi sözlər əmələ gəlmişdir.
Q-k keçidi əsasında yaranan sözlərə qul-köl kökləri əsasın-
da formalaşmış aşağıdakı kimi sözləri də aid etmək olar: qul 
(hüquqsuz insan) kölə (əsir kişi), qula (xəbərçi), qulluqçu (xid-
mət edən işçi) kölgə (əşyanın əks olunması). 
Dil- diş samitlərinin t-d, t-ç, t-ş, d-s, d-y, d-ç, ç-s, c-s, d-s, 
s-y, s-h, q-s, ğ-s, d-ş keçidləri üzrə də müəyyən sözlər yaranmış-
dır. Onlardan aşağıdakıları nümunə göstərmək olar:
Tiş-diş köklərindən tişəmək (dəyirmanın daşını diş-diş et-
mək), tişək (dəyirmanın daşını un üyütməyə hazırlamaq), diş-
lə (arabanın çıxıntı hissəsi), dişləmək (dişlə qoparmaq); tala 
(qarət)-dala (dalamaq), tağar (ölçü) – dağar(cıq) (un, taxıl saxla-
nan dəri), tovar (yük)- dovar( qoyun); tik (ucalt)-dik (hündür), ta-
lan (etmək) çalmaq (oğurlamaq, qarət etmək); tilov (balıq tutmaq 
aləti)-cilov (atın başına keçirilən yüyən), taq(qıltı)- şıq(qıltı); dürt-
sürt; dumbuz-yumruq; dumbuz-çumbuz (bir bel ağzı nəmli yum-
ruvari torpaq); dev(ir), çev(ir); dön(dər)- çov(ğun); cər(gə)- sır(a); 
cır(ıq)- sır(ıq); dır(naq)- çır(maq); cır(ıq)- yır(tıq); çox-yox(lamaq; 
çal(xala)-sil(kələ), sıx(maq)-zıx(çalamaq), diş-şiş və s.
Dodaq samitlərinin r-f, b-v, m-v keçidlərinə uyğun olaraq 
aşağıdakı kimi sözlər düzəlmişdir: pır(ıldamaq)-fır(ıldamaq), 
bur(maq)-vur(maq), mır(ılda)-vır(ılda) və s.

---