Muhandislik geologik tadqiqotlar

giposentr 
deyilib, gipotsentrning - tik chiziq bo’ylab, 
yer yuzasidagi proektsiyasi - 
episentr
deb ataladi (13.1-rasm).
Zilzila o’chog’idagi yerning to’plangan ichki energiyasining sarf bo’lishda
atrofdagi tog’ jinslariga katta bosim ta’sir etadi. Shunda elastik muhitdagi kabi 
seysmik to’lqinlar hosil bo’ladi. To’lqinlar deformatsiyaga qarab, ko’ndalang, 
bo’ylama va yuzaki bo’lishi mumkin. Bo’ylama to’lqinlar (gorizontal) - yuqori 
tezlikka ega bo’lib, vayronalar hosil qiluvchi kuchga ega. Ko’ndalang to’lqinlar 
(tik) qatlam tekisligiga ko’ndalang ravishda hosil bo’ladi. Ko’ndalang to’lqinlar 
faqat qattiq muhitda, yo’nalishi esa bo’ylama to’lqinlar yo’nalishiga tik holatda 
bo’ladi. Yuzaki to’lqinlar faqat epitsentrda tarqaladi, katta kuchga ega bo’lmaydi 
va buzilishlarga olib kelmaydi. 
To’lqinlarning tarqalish tezligi tog’ jinslarining zichligiga bog’liq.
Masalan; granit, gneysda va shunga o’xshash jinslarda 5000-1000 km/s,
ohaktoshlarda 2000 - 5000 km/s, gillarda 1500-2000 km/s, qumda 500- 1100 
km/s, suvda 1500 km/s. Ko’ndalang to’lqinlar tezligi bo’ylama to’lqinlar tezligiga 
nisbatan - 1,7 marta kam. Zilzilalarning yer ichidagi o’chog’i yerning turli 
chuqurliklarida, 0 km dan 600-700 km gacha bo’lishi mumkin, ko’proq 20-50 km 
chuqurliklarda kuzatilgan. Zilzilaning eng chuqur o’chog’i Pomir va Afg’onistonda 
(300 km gacha) shuningdek Tinch okeani qirg’oqlarida kuzatilgan. Gipotsentrning 
yer ichidan chuqur joylashuvidan va ulardan chiqayotgan katta energiyadan hosil 
bo’ladigan to’lqinlar katta maydonlarda tarqalishi mumkin. Giposentrning uncha 
chuqur bo’lmagan va ayniqsa yuzadagilarda, episentrda tebranishlar anchagina 
kuchga ega bo’ladi, buzilishlarga sabab bo’ladi, lekin katta maydonlarga 
tarqalmaydi. Shunday qilib zilzila kuchi gipotsentr chuqurligiga va undan 
chiqayotgan energiyaga bog’liqdir. Kuchli zilzila ro’y berganda vulqonlar 

---

77 
«jonlanib» ketadi, yer yuzasi pasayishi, unda yoriqlar paydo bo’lishi, bino va 
inshootlarda darzlar hosil bo’lishi, qulab tushishi mumkin.
Ofat keltiruvchi zilzilalar minglab turar joylarni bo’zib tashlaydi, ko’p 
minglab kishilarning yostig’ini quritadi. Tarixda bunday dahshatli zilzilalar 
ko’plab ro’y bergan: Dastlabki bizga ma’lum bo’lgan zilzila Xitoyda, Miloddan 
avval VII asrda Syan’ shahrida ro’y bergan, Kal’kutta shahri butunlay vayron 
bo’lgan va 300 mingdan ortiq aholi halok bo’lgan. O’tgan XX - asrdagi ofatli 
zilzilalar quyidagilardir: 1923 yil sentyabr oyidagi Yaponiyada ro’y bergan zilzila 
oqibatida - Tokio va Iokogamu shaharlari butunlay vayron bo’lgan, minglab 
insonlar nobud bo’lgan. Oxirgi yillarda bo’lib o’tgan ofatli zilzilalarni aytib o’tish 
mumkin. Bular: Yugoslaviyaning, Skople shahridagi, Turkmanistonning Ashxobod 
shahridagi, Poytaxtimiz Toshkent shahridagi, yoki yaqin yillarda Meksika, Xitoy 
va Armeniyadagi zilzilalardir. Toshkent shahrida zilzila 1966 yil 26 aprelda, 8 balli 
kuch bilan 3-4 sekund muddatda bo’lib o’tdi. Epitsentr shahar markazida bo’lib, 
yer kimirlashi sezuvchi kuch bilan bir yildan ko’proq davom etdi. 1988 yil 
7dekabrdagi Armeniyaning Spitak va Leninakan shaharlarida ro’y bergan zilzila 
8-9 ballarga yetib borib, ko’plab insonlarning yostig’ini quritdi, katta iqtisodiy 
zarar yetkazdi. Har yili yer yuzida 100000 ko’proq zilzila ro’y berib, shulardan 
100 tasi kuchli bo’lib, qolganlarini odamlar sezmaydilar ham, ularni faqatgina 
sezgir seysmik asboblar bilan aniqlash mumkin. Zilzila kuchini aniqlash uchun 
seysmik shkalalar ishlatiladi. Ball shartli birlik hisoblanib, zilzilalarning kuchi
bo’yicha taqqoslash mumkin. Seysmik to’lqinlarning amplitudasi va davr
seysmograflar yordamida aniqlab olingach, quyidagi formula yordamida
tuproqning tebranish tezlanishi (
E
) ni aniqlab olishimiz mumkin.
2
2
4
Т
А
Е


(13.1) 
Bu yerda A - amplituda: mm T- seysmik to’lqinning tebranish davri, sek. 
Zilzilalarning intensivligi zilzila paytida, gipotsentrdagi ajralib chiqqan energiya-
ning miqdori bilan aniqlanadi. Zilzila energiyasi miqdorini, B.B.Galitsin 
formulasi bilan aniqlash mumkin: 

---

78 
Еq 

2
·
)
(
T
A
V


(
13.2
) 
Bu yerda: