Mühazir Arxitektura anlayışı. Fon Neyman prinsipləri. Ehm-lərin inkişаf tаriхi və nəsilləri

Drаэ аnd Drоp teхnоlоэiyаsы. 
Mənаsы  «Dаrt  аpаr  və  tullа»  deməkdir.  Bu  teхnоlоэiyа  qrаfiki  istifаdəчi 
inerfeysinin əsаsыnы təşkil edir və Vektоr tipli qrаfikаnыn elementlərinə əsаslаnыr.  
Prоqrаmыn  qrаfiki  ekrаnыndа  эюrцnən  istənilən  оbyekti  istənilən  bаşqа  yerə 
downloaded from KitabYurdu.org

131 
 
«siчаn»-ыn kюməyilə tutub sцrцşdцrmək və kючцrmək оlаr. Əməliyyаt sisteminin 
əsаs  elementi  оlаn  pənъərələrin  юlчцlərin  dəyişmək,  оnlаrы  «юtrmək»  və 
«bаьlаmаq» оlаr; 
Pluэ аnd Plаy teхnоlоэiyаsы.  
Mənаsы  –  «Tаp  və  işlət»  –  EHM-in  intellektuаllаşdыrыlmаsы  istiqаmətində 
yаrаdыlmыş  və  tətbiq  оlunаn  ilk  teхnоlоэiyаdыr.  Bu  teхnоlоэiyа  аşаьаdаkы 
istiqаmələri əhаtə edir:  
-  Kоmpцterə  qоşulmuş  hər  hаnsы  bir  qurьunun  аvtоmаtik  оlаrаq 
аşkаrlаnmаsы  və  оnun  idаrə  оlunmаsы  цчцn  mцvаfiq  prоqrаmыn-drаyverin 
ахtаrыlmаsы;  
-  Kоmpцterin  yаddаşыndа  yerləşdirilmiş  fаyllаrыn  (sistem  belə  fаyllаrыn 
qаrşыsыnа оnun iъrаsыnы təmin edən prоqrаmыn işаrəsini qоyur) fоrmаtlаrыnыn 
аvtоmаtik  tаnыnmаsы  və  оnlаrыn  yаrаdыldыьы  prоqrаm  mцhitinin  аvtоmаtik 
təyin оlunmаsы. Məs. .dоъ эenişlənməsi оlаn fаylы Bələdчi prоqrаmы mцhitindən 
аktivləşdirməklə  Word prоqrаmы  mцhitnə  аvtоmаtik  dахil  оlmаq  оlаr (bu  заmаn 
istifаdəчi  Word  redаktоrunun  hаrdа  yerləşdiyini  bilməyə  bilər).  Əэər  fаylыn 
fоrmаtы sistem tərəfindən аvtоmаtik tаnыnmыrsа (yəni bu fаylыn yаrаdыldыьы və 
yа оnu işlədən prоqrаm sistemə instаlyаsiyа оlumаyыbsа) sistem «əllə» iş reжiminə 
keчir. Bu заmаn sistemə fаylыn yаrаdыldыьы mцniti «эюstərmək» lазыmdыr; 
WINDOWS  ЫBM  tipli  kоmpцterlərin  əsаs  əməliyyаt  sistemidir  və  оnun  bцtцn 
versiyаlаrыnыn  istifаdəчi  interfeysləri  bir-birinə  охşаyыr.  Prоqrаmыn  hər  hаnsы  bir 
versiyаsыndа prаktiiki işi mənimsəməklə qаlаn versiyаlаrы аsаnlыqlа юyrənmək оlаr. 
Windows 7
-nin  ən  ъiddi  yeniləşməsindən  biri  –  səs  əmrlərinin  tаnыnmаsы 
və verilənlərin səslə dахil оlunmаsыdır. Ən əsаsы isə, Windows-un tаnыnmыş 32-
bitli  vаriаntыndаn  bаşqа,  Miъrоsоft,  yeni  64-bitli  prоsessоrlа  təmin  оlunmuş 
serverlərə  qurаşdыrmаq  məqsədilə  mцаsirləşmiş  64-bitli  vаriаntыnы 
hазыrlаmыşdыr.  Windows ХP  –  interfeysi  tаmаm  yeniləşdirilə  bilən,  Miъrоsоft 
sisteminin  birinъi  əməliyyаt  sistemidir.  Indi  sаdə  ekrаn  «mюvзulаrыn»  yerinə 
downloaded from KitabYurdu.org

132 
 
оlаn dəyişdirilən «dərilərin» (skins) kюməyilə, юзцnцn ƏS-nin хаriъi эюrцnцşцnц 
tаmаmilə dəyişə bilər (şəkil 1).  
 
Şəkil 1. Windows 7-nin «Işъi Mаsаsыnыn» хаriъi эюrцnцşц. 
Yeni  «mюvзulаrdan»  istifadə  edərək  Işъi  Mаsаnыn  цзərində  оlаn  şəkili, 
yазыların  şriftini  mаusun  kursоrunun  fоrmаsыnы,  həttа,  qоvluqlаrыn,  köməkçi 
pаnellərin  və  чыхаn  menyulаrыn  görünüşünü  dəyişmək  оlаr.  Bu  teхnоlоэiyаnыn 
цstцnlцklərini  və  чаtыşmаmазlыqlаrыnы  аrtыq,  Windows  -yə  dахil  оlunmuş 
Windows 
Mediа  Plаyer-də  mцşаidə  etmək  оlаr.  Idаrəetmə  Pаneli  əsaslı  
dəyişdirilərək,  аrtыq,  utilitlərin  piktoqramları  səliqəli  qruplаrlа  pаylаnmыşdыr 
(şəkil 2). 
downloaded from KitabYurdu.org

133 
 
 
Şəkil 2. Windows - 7-nin «Idаrəetmə Pаnelinin» хаriъi эюrцnцşц. 
Windows əməliyyаt sisteminin əsas proqramları 
 
  Windows  əməliyyаt  sistemi  mühitində  bu  mühitdə  işin  təşkili  üçün  xüsusi 
proqramlar 
yaradılmışdir. 
Ə
S-nin 
müxtəlif 
versiyaları  üçün  bu  proqramlar  da  müxtəlif  ola 
bilər.  Bİz  burada  Windows  XP  ƏS-nin  standart 
proqramları  ilə  tanış  olacağıq.  Bu  proqramlar 
Accessories  (Yardimçilar)  adlanan  qovluqda 
yerləşdirilmişdir. Bura aiddir: 
 
-  Accessibility-  müxtəlif  sistem  yardımçıları 
toplanmış qovluq; 
 
- Communications- şəbəkələrə xidmət utilitləri 
toplanmış qovluq 
 
- Entertaintment-multimedia xidmət vasitələri toplanmış qovluq 
 
- System Tools – Sistemə xidmət vasitələri toplanmış qovluq 
 
- Address Book – Məlumat kitabçası 
 
-Calculator - kalkulyator 
 
- CommandPrompt-MS DOS rejiminə keçid 
 
- Notepad – sistem mətn redaktoru 
downloaded from KitabYurdu.org

134 
 
 
- Paint-sadə qrafiki redaktor 
 
-WordPad - sadə qrafiki mətn redaktoru 
               
Windows Əməliyyat Sisteminin standart proqramları 
Start (Stаrt) → Proqrams (Prоqrаmmы) → Accessor.(Stаndаrtnыe): 
Paint  qrafik  redaktoru;  WordPad;  Ünvan  kitabçası;  Bloknot;  Kalkulyator; 
Windows Explorer. 
Əyləncə prqramları 
Start (Stаrt) → Proqrams (Prоqrаmmы) → Accessor.(Stаndаrtnыe) → Rазvleчenie: 
 
Windows Media Player; 
 
Səsin ucalığı; 
 
Səsyazma. 
Kompüter oyunları 
Kompüter  oyunları  kompyuter  qurğularını  test  etmək  qçqn  ən  yaxşı  üsuldur.  Bu 
proqramlar  yüsək  sürət,  daha  çox  yaddaş  və  yaxşı  qrafika  tələb  etdiklərindən 
kompyuterin yaxşı işləməyən sistemini təyin etmək olur. 
PAINT qrafik redaktoru 
Sadə  rəsm  redaktoru  olub,  rastr  tipli  şəkillərin  çəkilməsi  və  redaktəsi  üçün 
nəzərdə  tutulmuşdur.  Proqramın  pəncərəsi  aşağıdakı  elementlərə  malikdir:  sərlövhə 
sətri, menyu sətri, alətlər paneli, rənglər paneli, rəsm sahəsi, vəziyyət sətri. 
Çəkilmiş şəkli yadda saxlamaq üçün: 
Fayl  (Fаyl)  →  Save  (Sохrаnitь)  →  [Save  as]  pəncərəsində  faylın  adı,  tipi, 
saxlanacağı yer təyin edilir → Save (Sохrаnitь). 
downloaded from KitabYurdu.org

135 
 
Kalkulyator 
Adi kalkulyatorlar kimi işləyir. Hesab əməllərini yerinə yetirmək üçün istifadə edilir. 
Kalkulyatorun görünüşü iki cür ola bilər: adi və mühəndis. 
 
Hex – ədədi 16-lıq say sistemində təsvir edir; 
 
Dec – ədədi 10-luq say sistemində təsvir edir; 
 
Oct – ədədi 8-lik say sistemində təsvir edir; 
 
Bin – ədədi 2-lik say sistemində
 
Yaddaşın mцhаfiзəsi. Fаyllаr qоvluqlаrа bюlцndцkdən sоnrа bu qоvluqlаrыn 
hər biri цчцn оndаn istifаdə qаydаlаrыnы təyin etmək lазыmdыr. Hər bir qоvluq 
mцhаfiзə оlunа bilər. Şəbəkəyə qоşulmuş sistemdə isə kənаr kоmpцterdən hаnsы 
qоvluqlаrа  ачmаq,  оnlаrdа  оlаn  fаyllаrы  kючцrmək  və  dəyişmək  səlаhiyyətləri, 
şəbəkənin цmumi  чаp  resurslаrыndаn istifаdə imkаnlаrы və  s.  əvvəlъədən  təyin 
оlunmаlыdыr. Pаrоllаrыn təyin edilməsi заmаnы isə оnu kifаyət qədər mцrəkkəb 
(7 simvоldаn dаhа uзun) seчmək lазыmdыr. 
Windows  nə  qədər  mцkəmməl  bir  prоqrаm  оlsа  dа,  vахt  keчdikъə  оnun  dа 
чаtыşmаyаn  və  yа зəif  ъəhətləri юзцnц  biruзə  verməyə  bаşlаyыr. Windows –un 
dаhа  etibаrlы  fəаliyyət  эюstərməsi  цчцn  о  hərtərəfli  mцhаfiзə  оlunmаlы  və  о 
vахtаşыrы  yeniləşmələr  sistemə  əlаvə  оlunmаlыdыr.  Bu  işləri  mərkəзləşdirmək 
цчцn  Windows  –un  Mцhаfiзə  mərkəзi  (Seъurity  Ъenter)  prоqrаmыndаn  istfаdə 
оlunаrsа,  işin  keyfiyyətinə  аrхаyыn  оlmаq  оlаr  (sistemin  sоn  versiyаlаrыnыn 
stаndаrt pаketinə bu prоqrаm dахildir). 
Windows  Seъurity  Ъenter  аvtоmаtik  оlаrаq  sistemlə  bir  yerdə  yцklənir  və 
оnun  stаrt  pаrаmetrlərini  təyin  etməklə  mцhаfiзə  və  yeniləşmələr  хidmətini  bu 
prоqrаmа tаpşыrmаq оlаr.  
Firewаll  (hərfi  tərъцməsi  «оddаn  qоruyаn  hаsаr»).  Bu    prоqrаm  sistemin 
şəbəkədахili аrзuоlunmаyаn mцdахilələrdən qоrunmаsыnы təmin edir, viruslаrы 
şəbəkədən  kоmpцterə  burахmыr  və  s.  bаşqа  mцhаfiзə  işlərini  аvtоmаtik  оlаrаq 
эюrцr  (bunun  цчцn  əlbəttə  о  аktiv  оlmаlыdыr  –  ОN  reжimi).  Bu  prоqrаmыn 
downloaded from KitabYurdu.org

136 
 
аntivirus  prоqrаmlаrыndаn  цstцnlцyц  оndаdыr  ki,  аntivirus  yаlnыз  viruslаrыn 
qаrşыsыnы  аlыr  (mцqаyisə  цчцn  demək  оlаr:  evin  əsаs  qаpыsыndаn  эələn 
зiyаnkаrыn  qаrşыsыnы  аlыr),  Firewаll  isə  аntivirus  funksiyаlаrыndыn  əlаvə 
оlаrаq  kоmpцteri  şəbəkə  vаsitəsilə  qeyri-qаnuni  (və  yа  аrзuоlunmаз  hesаb 
etdiyiniз)  dахil  оlmаq  istəyən  əlаvə  prоqrаmlаrdаn,  resurs  «оьru»lаrыndаn 
(Trоyа  аtlаrы),  tərbiyəsiз  blоklаrdаn  və  reklаmаlаrdаn,  lазыmsыз  sаydыьыnыз 
bцtцn  infоrmаsiyаlаrdаn  qоruyur  (həm  də  pənъərədən  və  аrха  qаpыlаrы 
qоruyur), sistemi эərəksiз fаyllаrlа dоldurmur. 
Microsoft” şirkəti geniş  testləşdirmə  üçün  təqdim  etdiyi  “Windows  10”  əməliyyat 
sisteminin  son  versiyasını  rəsmi  olaraq  2015-ci  ildə  təqdim  edəcək.  “Windows  10” 
istənilən  qurğuya  -  “Xbox”,  kompüter,  telefon,  planşet  və  ya  digər  qadcetlərə 
uyğunlaşdırılıb.  Geniş  çeşidli  qurğularda,  o  cümlədən  internetə  qoşulmuş  əşyalarda, 
korporativ məlumat emalı mərkəzlərində əməliyyat sistemindən istifadə etmək mümkün 
olacaq. 
“Microsoft”  bütün  bu  qurğular  üçün  vahid  işləmə  platforması  və  vahid  əlavələr 
dükanı  yaradır.  “Windows  10”,  korporativ  informasiya  və  identifikasiya 
təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsi  üzrə   yaxşılaşdırılmış  servisləri  daxil  etməklə,  biznes 
qurumlarına  korporativ  istifadəçilərə  əlavə  mühafizə  proqramlarının  istifadəsini 
azaltmağa imkan verir. 
Yeni versiyanın əsas üstünlüklərindən biri təkmilləşdirilmiş istifadəçi identifikasiya 
sistemidir  və  nəticə  olaraq  sistemin  sındırılması  qeyri-mümkündür  və  o,  oğurluq 
hallarının fişinq hücumlarının qarşısını alır. 
“Windows  10”  eyni  zamanda,  konteynerlərdən  istifadə  etməklə  hətta  məlumatlar 
“bulud”da saxlanılmadıqda belə mühafizəni təmin edir. 
Əməliyyat sisteminin ilkin versiyası idarəetmədə daha çevik və rahatdır. Əməliyyat 
sistemi daha geniş “Start” menyusuna, universal əlavələr pəncərələrinə, yaxşılaşdırılmış 
“Snap” funksiyasına, yeni məqsədlərin idarə edilməsi düyməsi bütün aktiv əlavələri və 
faylları görməyə və onlara sürətli çıxış və s. imkanlar verir.  
 
ƏDƏBİYYAT 
downloaded from KitabYurdu.org

137 
 
 
1. О.А.Аkulоv, N.B.Medvedev. Infоrmаtikа. Bазоvыy kurs. Mоskvа, 2007 
2.S.Simonoviч, Q.Evseev, A.Alekseev.Speцialьnaə informatika. Uчebnoe posobie. 
Moskva, AST Press, 2002 
3. Ə.Abbasov, M.Əlizadə və s. İnformatika və kompüterləşmənin əsasları. Dərslik. 
Bakı, 2006. 
4. 
İnternet
 
 
 
Mühazirə 
20.  
Windows-un standart və xidməti proqramları. Windows əməliyyat sistemində 
qurğu və proqramların sazlanması. 
 
Fayl – informasiyanın diskdə tutduğu yerdir.  İki cür fayllar olur: 
1.Sistem  faylları  –  dəyişməyən  fayllar,  yalnız  əlavələrin  və  əməliyyat 
sistemlərinin versiyaları digərlərilə əvəz olunduqda dəyişilirlər (.sys).  
2.İnformasiya faylları – dəyişilməyə məruz qalan fayllar, məsələn:  
-mətn redaktorlarında yaradılan fayllar (.doc, .txt),  
-verilənlər bazasının faylları (.mdb),  
-elektron cədvəllərinin faylları (*.xls),  
-mediya-fayllar (səs faylları: wav, mp3, midi, au, video-fayllar: avi, mov),  
-qrafik fayllar (.jpg, .gif, .bmp, .tif, .png),  
-prezentasiyalar (.ppt, .pps),  
-Intertet Explorer-fayllar (.htm, .html),  
-konfiqurasiya  faylları  (sistem  reestr,  DHCP,  WINS,  DNS  və  Active  Directory 
verilənləri).  
Göründüyü  kimi  hər  bir  fayl  yarandığı  proqramdan  asılı  olaraq  xüsusi  formata 
(genişlənməyə)  malikdir.  Hər  bir  fayl  bir-birindən  nöqtə  ilə  ayrılan  iki  hissəli  ada 
malikdir. Xüsusi ad və genişləndirmə. Xüsusi ad 1-dən 255-ə qədər, genişləndirmə isə 
1-dən 4-ə qədər simvollardan ibarət ola bilər. 
Hər  bir  faylın  öz  unikal  adı  və  ünvanı  vardır.  Ünvan  faylın  harada  yerləşdiyini 
göstərir. Adətən eyni  məqsədli faylları qovluqlarda quruplaşdırırlar. Bu istifadəçiyə bu 
və  ya  digər  faylı  tez  axtarıb-tapmağa  imkan  verir.  Demək  olar  ki,  bütün  əməliyyat 
downloaded from KitabYurdu.org

138 
 
sistemləri faylların axtarışı ilə məşğul olan xüsusi proqrama malikdir. Disketlər, bərk və 
kompakt disklər cığırlara və sektorlara bölünmüşdür. Ən birinci cığır və ya 0-cı cığır – 
yükləmə  sektoru  (Boot  Record)  sistem  xarakterli  olub,  onda  diskin  formatı  haqqında 
əməliyyat informasiya yerləşir. Ondan sonra fayılların yerləşmə cədvəli (FAT-cədvəli) 
yerləşir. Bu cədvəldə diskdəki faylların ünvanları yerləşir. Əgər diskdən hər hansı fayl 
istifadə  üçün  çağırılsa,  bu  zaman  bu  cədvəldən  həmin  faylın  yerləşdiyi  cığır  və  sektor 
müəyyən olunur. Bundan sonra maqnit başlıq həmin yerdən faylı oxuyur, prosessor isə 
onu operativ yaddaşa göndərir.  
Fayl  və  qovluqlar üzərində  əməliyyatları Windowsda  bir neçə müxtəlif  üsullarla 
aparmaq olar.  Hərə özünə əlverişli üsulu seçir. 
Qovluq  (Folders)  –  Ekranda  qovluq  şəklində  işarə  ilə  göstərilən,  istifadəçinin 
qrafik interfeysində proqram və fayllar üçün konteynerdir. Qovluq diskdəki proqram və 
sənədləri  qaydaya  salmaq  üçün  istifadə  olunur  və  ona  fayllar  və  digər  qovluqlar  daxil 
edilir. 
İşçi masada (Rаbочiy stоl) yerləşən əsas qovluqlar aşağıdakılardır. 
 «Mоy  kоmpьюter»  qovluğu  –  kompüterin  istənilən  xarici  yaddaş  qurğusunda 
(ROM, floppi-disk, CD-disk, DVD-disk) yerləşən bütün proqram və qovluqlara baxmaq 
olar.  Qovluğun  üzərində  mousun  sağ  düyməsini  basdıqda  açılan  kontekst  menyudakı 
siyahıdan  [Svоystvо]  seçilməklə  kompüterin  xüsusiyyətinə  (hansı  ƏS  yüklənib,  ƏYQ-
nun (RAM) həcmi, prosessorun sürəti və s. haqqında məlumat) baxmaq olar. 
«Mоi  dоkumentы»  qovluğu  –  içərisində  sənədlərin,  şəkillərin  və  tez  müraciət 
tələb olunan  faylların  saxlanması  rahat olan  qovluqdur. Ofis  proqramları, WordPad və 
ya Paint kimi proqramlar, öz fayllarını avtomatik olaraq «Mоi dоkumentы» qovluğunda 
saxlayırlar.  
«Kоrзinа»  –  Windows  ƏS-də  silinmiş  faylların  saxlandığı  xüsusi  qovluqdur. 
Səbətdən  istifadə  etməklə  silinmiş  faylları  bərpa  etmək  və  ya  diskin  içindəkiləri 
silməklə orada “boş yaddaş” yaratmaq mümkündür. 
Son  istifadə  edilən  faylarin  siyahisina  baxmaq  və  silmək  üçün  aşağıdakı 
əməliyyatları yerinə yetirmək lazımdır. 
downloaded from KitabYurdu.org

139 
 
Pusk (Start) → Dоkumentы → Açılan siyahıda hər hansı adın üzərində kontekst 
menyu  açılır  →  Udаlitь.  Siyahının  tamam  silinməsi  üçün:  Əsas  panelin  üzərində 
kontekst menyu açılır → Svоystvа → Menю «Pusk» → Nаstrоitь → Очistitь. 
İnformasiyanı  kompüterdə  axtarmaq  üçün  aşağıdakı  əməliyyatları  yerinə 
yetirmək lazımdır: 
Pusk  (Start)  →  Nаyti  →  Fаylы  i  pаpki…  →  açılan  «Reзultаtы  pоiskа» 
pəncərəsində «Fаylы i pаpki» bəndi seçilibsə, boş sahədə faylın/qovluğun tam adı və ya 
adın bir hissəsi (ad a hərfi ilə başlayırsa a*) daxil edilir → Nаyti. Faylları formatlarına 
(tiplərinə)  görə  də  tapmaq  mümkündür:  *.doc,  *.txt,  *.xls,  *.jpg,  *.gif,  *.bmp,  *.ppt, 
*.html və s. 
Disklərin yoxlanılması  
Komputerin  normal  işlənməsi  üçün  ona  mütəmadi  olaraq  müəyyən  xidmətlər 
göstərmək lazımdır. Disklərdə korlanmış sektorların aşkar olunması və fayl sistemində 
ola  biləcək  səhvlərin  üzə  çıxarılması  üçün  disklərin  yoxlanılması,  faylların  disklərdə 
optimal  yerləşdirilməsi  üçün  disklərin  defraqmentləşdirilməsi,  mütamadi  olaraq 
disklərin  lazımsız  fayllardan    təmizlənməsi  və  mühüm  proqram  və  faylların  ehtiyat 
kopyalarının yaradılması belə xidmətlərdəndir. 
Disklərdə korlanmış sektorların və fayl sistemində səhvlərin olması iş prosesində 
ciddi  problemlər  yaradır.  Belə  hallarda  faylları  nə  açmaq,  nə  də  saxlamaq  mümkün 
olmur.  Hətta  böyük  həcmli  faylların  korlanma  ehtimalı  artır.  Belə  hallar  adətən 
komputerin  yenidən  yüklənməsinə  səbəb  olan  elektrik  sıçrayışları  və  ya  komputerin 
düzgün söndürülməməsində baş verir. 
Disk  səhvlərini  iki  qrupa  bölmək  olar:    Diskin  səthinin  fiziki  qüsurları  və  disk 
sahəsinin bölüşdürülməsi ilə bağlı olan fayl sisteminin səhvləri.  
Windows  XP  sistemi  iş  prosesində  üzə  çıxan  səhvlərin  əksəriyyətini  xüsusi 
yoxlama  proqramından  utilitdən  istifadə  etməklə  aradan  qaldırmağa  imkan  verir.  Bu 
diskləri yoxlamaq üçün nəzərdə tutulan chdsk.exe proqramıdır. 
Diski  yoxlayan  proqramın  funksiyası  disklərin  səthini  tesdən  keçirmək  fayl  və 
qovluqları  yoxlamaq,  həmçinin  fayl  sisteminin  səhvlərini  avtomatiq  olaraq  düzəltmək 
və  diskdə  korlanmış  sektorları  bərpa  etməkdən  ibarətdir.  Bəzi  hallarda  bu  proqram 
downloaded from KitabYurdu.org

140 
 
(məsələn,  sistemlə  iş  prosesini  normal  başa  çatdırmadan  komputeri  söndürərkən, 
komputeri  məcburiyyət  qarşısında  qalaraq  yenidən  yükləyərkən)  avtomatik  icra  olunur 
və  diskdə  yoxlama  prosesi  aparır.  İstənilən  vaxt  diski  yoxlamaq  üçün  chdsk.exe 
proqramı işə salmaq olar. Bunun üçün aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilir. 
Mоy  kоmpьюter-in  və  ya  Windows  Prоvоdnik-in  pəncərəsində  yoxlanan  diskin 
kontekst  menyusu  açılır  və  oradan  Svоystvа  əmri  seçilir.  Bu  zaman  ekrana  Svоystvа: 
Lоkаlьnыy  disk  (S:)  pəncərəsi  açılır.  Buradan  servis  səhifəsinə  keçirik  və    Vыpоlnitь 
prоverku  düyməsini  sıxırıq.  Ekrana  Prоverkа  diskа  -  Lоkаlьnыy  disk  (S:)  pəncərəsi 
açılır. Açılan pəncərədə iki parametr əks olunmuşdur. 
1.  Аvtоmаtiчeskie  isprаvlətь  sistemnыe  оşibki  (Sistem  səhvlərini  avtomatik 
düzəltmək)  parametri  seçildikdə  fayl  sistemindəki  səhvlər  avtomatik  olaraq 
Windows tərəfindən aradan qaldırılır. 
2. Prоverətь i vоsstаnаvlivаt pоvreжdennыe sektоrа ( Zədələnmiş  
sektorları  yoxlamaq  və  bərpa  etmək)  parametri  seçildikdə  isə  diskdə  ətraflı  yoxlama 
aparılır,  zədələnmiş  sektorlar  aşkar  edilir  və  həmin  yerdəki  hələ  tamam  korlanmamış 
informasiya bərpa edilir.  
Disklərin defraqmentasiyası  
Məlumdur ki, təzəcə formatlandırılmış diskə fayllar yazılarkən proses çox sürətlə 
gedir.  Lakin  zaman  keçdikcə  kompüterin  sürətinin  zəiflədiyi  hiss  olunur.  Disk 
formatlaşdırılarkən hər birinin həcmi 512 bayt olan sektorlara bölünür. Fayl sistemi disk 
sektorlarını  müəyyən  bloklarda  birləşdirir.  Bu  bloklar  klasterlər  adlanır.  Hər  klaster 
yalnız bir fayla aiddir. Bir klasterə 2 fayl yazmaq olmaz. 
 
 Fayllar  yeni  formatlaşdırılmış  sərt  diskə  (Hard  disc)  yerləşdirilərkən    Windows 
sistemi  onlar  üçün  bir  birinin  ardınca  nömrələnmiş  klasterlər  ardıcıllığı  ayırır.  Lakin 
vaxt  keçdikcə  bərk  diskdə  ayrılmış  klasterlərin  ardıcıllığı  pozulur.  Belə  ki,  diskdə 
mövcud olan fayla yeni verilənlər əlavə edildikdə həmin fayl üçün əlavə klaster ayrılır 
və  bu  yeni  klaster  tamamilə  aralı  (diskin  başqa  yerinə)  düşür.  Beləliklə,  bir  fayl 
yaddaşın  ayrı-ayrı  hissələrində  fraqmentlər  şəklində  yerləşmiş  olur.  Digər  tərəfdən 
fayllar  ləğv  olunduqca  ardıcıl  klasterlərdə  boş  hissələr  qalır  və  sonralar  diskə  yeni 
fayllar  yazılarkən  həmin  pərakəndə  boş  yerlərə  hissə-hissə  (framentlərlə)  yazılıb 
downloaded from KitabYurdu.org

141 
 
saxlanılır. Eyni zamanda faylların ləğv olunması və yenilərin yaradılması prosesi davam 
etdikcə  fayllar  diskin  müxtəlif  boş  yerlərində  kiçik  hissələrə  (fraqmentlərə)  bölünərək 
saxlanılır. Bu proses fraqmentləşdirmə adlanır. Odur ki, istifadəçi hər dəfə faylı açarkən 
və  diskdə  saxlayarkən  xeyli  gözləməli  olur.  Çünki  vinçestrin  maqnit  başlığı  diskin 
müxtəlif yerlərinə yerdəyişmələr edərək çoxlu sayda klasterlərə baxmalı olur. 
 
Beləliklə,  komputerdə  uzun  müddət  işləyərkən  ayrı-ayrı  faylların  (və  deməli, 
onların fraqmentlərinin) ləğv olunması nəticəsinə diskin fraqment sahələri çoxalırki, bu 
da  kompüterin  işinin  yavaşımasına səbəb  olur.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu halda  fayl 
korlanmasına  da  oxunma  və  yazılma  əməliyyatlarının  sürəti  ciddi  şəkildə  azalır.  Bu 
problemin  həlli  üçün  sistemdə  xüsusi  vasitədən,  disklərin  defraqmentləşdirmə  - 
defraqmentasiya  əməliyyatından  istifadə  olunur.  Bu  əməliyyat  prosesində  ayrı-  ayrı 
fraqmentlər  elə  birləşdirilir  ki,  nəticədə  fayl  hissə-  hissə  deyil,  yenidən  kəsilməz  disk 
oblastında yerləşdirilir. 
 
Disklərin  defraqmentləşdirilməsi  üçün  Windows  XP  sistemində  xüsusi  utilit  – 
Defrаqmentацiə    proqramı  nəzərdə  tutulur.  Defraqmentasiya  proqramını  işə  salmaq 
üçün aşağıdakı addımlar icra olunur: 
1.  Mоy  kоmpьюter  və  ya  Windows  Explorer  pəncərəsində  istənilən  diskin  kontekst 
menyusu açılır və bu menyunun Svоystvа əmri seçilir. 
 2.  Bu  halda  açılan  eyni  adlı  dialoq  pəncərəsinin  Servis  səhifəsində  Vыpоlnitь 
defrаqmentацiю düyməsi basılır. 
 
Disklərin təmizlənməsi  
 Uzun  müddət  kompüterlə  işləyərkən  müxtəlif  fayl  obyektlərinin  ardıcıl  olaraq 
saxlanması nəticəsində diskin tamamilə doldurulması və bu diskdə boş yerin qalmaması 
təhlükəsi  yarana  bilər.  Bu  zaman  əməliyyat  sistemi  məlumat  verir  ki,  diskdə  boş  yer 
yoxdur.  Belə  hallarda  sistemdə  istifadə  olunmayan  lazımsız  proqram  və  faylları  əl  ilə 
ləğv  edərək  diskdə  müəyyən  sahəni  təmizləmək  olar.  Bununla  yanaşı  diskləri  ən  sadə 
üsulla təmizləmək üçün sistemdə xüsusi utilitdən istifadə edilir- Очistkа diskа. Bu halda 
ekranda  Очistkа  diskа      adlı  dialoq  pəncərəsi  açılır.  Bu  dialoq  pəncərəsində 
təmizlənmək üçün nəzərdə tutulan disk seçilir və OK düyməsi basılır. Nəticədə proqram 
downloaded from KitabYurdu.org

142 
 
sistemi  təhlil  edərək  növbəti  dialoq  pəncərəsində  müəyyən  həcmdə  disk  sahəsini 
boşalda biləcək faylların siyahısını əks etdirir. 
 
Diskin formatlandırılmasi
 
Diskin  formatlandırılmasi  diskin  yazı  və  oxuma  üçün  hazırlanması  deməkdir. 
«Mоi 
dоkumentы» 
qovluğu  açılır,  disk  göstərilir  →  kontekst  menyuda 
«Fоrmаtirоvаtь…» → «Fоrmаt Disk…» dialoq pəncərəsi açılır → Nачаtь (Start).
 
Formatlandırılma    zamanı  diskdəki  bütün  informasiyalar  silinir,  disk  cığır  və 
sektorlara  ayrılır.  Dialoq  pəncərəsində  formatlaşmanın  bir  neçə  üsulundan  istifadə 
etmək mümkündür:
 
«Bыstrоe»  –  diskdə  bütün  informasiya  silinir,  yalnız  bir  dəfə  format  olunmuş 
disklər üçün nəzərdə tutulur;  
«Ispоlьзоvаtь sжаtie» – NTFS ilə dəstəklənir;  
«Sозdаnie заqruзочnоqо diskа» – MS-DOS sistemi diskdəki bütün informasiyanı 
silir və oraya sistem fayllarını əlavə edir.