Mühazir Arxitektura anlayışı. Fon Neyman prinsipləri. Ehm-lərin inkişаf tаriхi və nəsilləri

Mini  EHM  – ölçüləri  və  hesablama  məhsuldarlığı meynfrem kompüterlərə  
nəzərən kiçik  olan  kompüterlər  1965-1980-ci  illərdə  mini-EHM adlanırdı. Hal-
hazıda mini-EHM dedikdə fərdi kompüterlər nəzərdə tutulur. Fərdi kompüterlərin 
kütləvi istehsalına 1981-ci ildən başlanmışdır. 
Portativ kompüterlər 
adətən ofisdən kənar - evdə, təqdim etmə mərasimlərində və ya 
ezamiyyətlərdə işləməsi gərək olan müəssisə rəhbərlərinə, menecerlərə, alimlərə, 
jurnalistlərə lazımdır. Bu qurğular bir neçə saat ərzində akkumulyator batareyasının 
downloaded from KitabYurdu.org

12 
 
köməyilə işləyə bilir. Bu onların fərqləndirici xüsusiyyətidir. 
Portativ kompüterlərin əsas növləri aşağıdakılardır: 
• 
noutbuk (notebook); 
• 
ultrabuk (ultrabook); 
• 
netbuk (netbook); 
• 
planşet (tablet PC); 
• 
çib kompüteri (pocket PC); 
• 
kommunikatorlar və smartfonlar. 
Laptop (lap 
— diz və 
top 
— üst sözlərindən). Ölçülərinə görə adi portfelə yaxındır. Əsas 
xarakteristikalarına görə (sürət, yaddaş) təxminən stolüstü fərdi kompüterlərə uyğun 
gəlir. İndi bu növ kompüterlər öz yerlərini daha kiçik kompüterlərə verirlər. 
Notebook (bloknot). Ölçülərinə görə o, iri formatlı kitaba yaxındır. 2 kq-a yaxın 
çəkisi var. Portfel-diplomatın içinə yerləşir. Ofislə əlaqə üçün onu adətən modernlə 
komplektləşdirirlər. Noutbukları çox vaxt DVD-RW diski idarə edən qurğu ilə təchiz 
edirlər. 
Bir çox müasir noutbukların daxilində standart portlu bir-biri ilə əvəz edilə bilən 
bloklar vardır. Belə modullar çox müxtəlif funksiyalar üçün nəzərdə tutulur. Eyni bir 
porta ehtiyac olduqca kompakt-disklərin intiqalını, maqnit disklərində olan yaddaş 
qurğusunu, ehtiyat batareyasını və ya mobil vinçesteri qoşmaq olar. Noutbuk qidalanma 
gərginliyinin sıçrayışla dəyişmələrinə qarşı dayanıqlıdır. Hətta əgər o, enerjini adi 
elektrik şəbəkəsindən alırsa, sıçrayışla dəyişmə olduqda o, ani olaraq 
akkumulyatorlardan qidalanmağa keçir. 
Planşet kompüterlər (Tablet PC). Bu kompüterlərin meydana çıxması Bili 
Geytsin adı ilə bağlıdır: məhz Microsoft firmasının başçısı 2000-ci ilin yazında 
"gələcəyin kompüteri" konsepsiyasını elan etdi. 
downloaded from KitabYurdu.org

13 
 
Təsəvvürünüzə adi noutbuku gətirin və onu 2 hissəyə bölməklə sındırın: prosessor və 
digər daxili hissələri maye kristallı ekranın arxasında yerləşdirin, ekranın özünü isə 
barmağın toxunmağına həssas edin. Bunun sayəsində biz özümüzü bir dəfəlik həm 
klaviaturadan, həm də mausdan azad etmiş oluruq:  mətni xüsusi elektron qələmlə daxil 
etmək, işarələri isə barmağı toxunmaqla olar. TablePC-nin ekranı, cib kompüterində 
olduğu kimi, barmaqla toxunuşa həssasdır. 
Şübhəsiz ki, belə kompüterin hesablama gücü adi kompüterlər və noutbukla 
müqayisədə bir qədər az olacaqdır. 2001-ci ilin axırlarında nümayiş etdirilən TablePC-
nin prototipi 600 meqahers tezlikli prosessora, 128 Mb əməli yaddaşa və 10 Qb sərt 
diskə malik idi. Əlbbət ki, əksər hallarda bu cür kompüterin gücü mətni yazmaq, 
elektron poçtunu qəbul etmək, filmə baxmaq və ya sevimli musiqi qrupunun yeni 
albomuna qulaq asmaq kimi sadə məişət məsələlərini həll etmək üçün kifayət edir. 
Tutduğu yerə gəldikdə isə, TablePC adi kitabın tutduğu yer qədər yer tutur və bu 
zaman onun imkanları heç də adi kompüterin imkanlarından geri qalmır. Əgər enerji 
tələbatı kimi, əsas problem həll olunarsa, o zaman TablePC sadə noutbukların əlbəttə ki, 
üstələyəcəkdir. 
Eyni zamanda, əgər Bili Geytsin sözünə inansaq, TablePC-nin inqilablılığı onun 
kiçik ölçülərdə olmıası yox, kiçik kompüter ideologiyasında olmasıdır. Siz TablePC 
kompüterini nəinki adi qol saatı və ya mobil telefon kimi özünüzlə gəzdirə, həmçinin 
digər əşyalar kimi, həmin kompüterlə çox sadə bir tərzdə davrana bilərsiniz. TablePC 
kitab va dəftərləri, jurnal və qəzetləri, qeyd kitabçalarını və orqanayzerləri əvəz 
edəcəkdir. Gələcəkdə isə, mobil telefonla birləşərək, TablePC Vahid Rəqəm Rabitə 
Mərkəzinə (VRMM) çevriləcəkdir. 
Bizim həyatımıza "fərdi rəqəmsal köməkçinin" (FRK - ingilis dilindn PDA- 
Personal Digital Assistant) və ya "cib kompüterlərinin" daxil olması ilə 
miniatürləşdirmə üzrə daha bir rekord əldə edilmiş oldu. 
downloaded from KitabYurdu.org

14 
 
Palmtop 
(ovuc içi) ən kiçik müasir fərdi kompüterlərdir. Ovucda yerləşirlər. Enerjidən 
asılı olmayan elektron yaddaş onlarda maqnit disklərini əvəz edir. Disklərdə olan 
yaddaş qurğuları yoxdur - adi kompüterlərlə informasiya mübadiləsi rabitə xətləri ilə 
aparılır. Əgər Palmtopa onun daimi yaddaşına yazılan işçi proqramlar yığımı əlavə 
olunsa, onda 
PDA 
alınır. 
Portativ kompüterlərin imkanları daim genişlənir. Məsələn, 
ASUS p550 
müasir cib 
kompüteri 
(pocket PC) 
məsələlərin siyahısını tutmaq, audiofayllar daxil olmaqla qeydləri 
yadda saxlamaq, təqvimlə işləmək, elektron ünvanı oxumaq, PC, mobil telefonla 
sinxronlaşmaq üçün lazım olan hər şeyə malikdir. Bundan əlavə ASUS video və səs 
roliklərini oxutmaq, İnternetə daxil olmaq, sənədlərə və elektron cədvəllərinə baxmaq 
və onları redaktə etmək, faylları yadda saxlamaq, onlarda sözləri axtarmaq, şəkillərə 
baxmaq, ev mühasibatını aparmaq, oyun oynamaq, Acrobat Reader-in köməyilə 
elektron kitabları oxumaq, proqram təminatı ilə mükəmməl işləməyə imkan verir. 
Komminikatorlar. 
Bu qurğular da praktiki olaraq, adi PC-dən heç nə ilə fərqlənmirlər. 
Yalnız fərq ondan ibarətdir ki, burada daxildə quraşdırılmış GSM-modulu və adi mobil 
telefonla işləməyə oxşar iş görmək üçün əlavə işlənmiş xüsusi proqram təminatı vardır. 
Belə ki, "danışıq" funksiyaları kommunikator üçün ikinci yerdə durur. Əsas məsələ, 
əlavə modullardan istifadə etməməklə, mobil şəbəkə vasitəsilə GRPS protokolu ilə 
internetdə işləmək qabiliyyətidir. Ən geniş yayılmışı - Mobil Windows-2003 bazasında 
və PalmOS platformasında yaradılan kommunikatorlardır. 
Smartfonlar. 
Əgər kommunikatorlar adi PC-dən əmələ gəlmişlərsə, smartfonlar adi mobil 
telefonlardan yaranmışlar. Vaxt keçdikcə bu iki qurğu arasmdakı sərhəd yəqin ki, 
silinəcəkdir, lakin indi bunların bir-birindən fərqli olması çox aydın görünür. 
Kommunikatorlar - PC ilə mobil rabitə modulunun hibridindən ibarətdir. Smartfon isə - 
yalnz rabitə üçün yaradılan həddindən artıq ağıllı olan mobil qurğudur. Aparat cəhətdən 
onlar kommunikatorlara uduzurlar - buradakı prosessorun işləmə tezliyi zəifdir, daxildə 
quraşdırılmış yaddaşın tutumu da azdır. Bundan başqa, smartfonda, FRK-da mütləq 
vacib olan “əsas idarə qurğusu - stilus" yoxdur, çünki kiçicik ölçüdə ekran üçün sadəcə 
downloaded from KitabYurdu.org

15 
 
olaraq, buna ehtiyac yoxdur. Proqram təminatında da müəyyən fərqli cəhətlər vardır: 
"Windows"un növbəti təkmilləşdirməsi əsasında əldə edilmiş "Phone Edition" proqram 
təminatı çox da qenis tətbiq olunmur. Əksinə, "SymbianOS" xüsusi əməliyyat sistemi 
ilə idarə olunan qurğulara daha tez-tez, rast gəlmək mümkündür. 
Lakin bütün bunlara baxmayaraq, smartfonlar PC-ın bütün baza funksiyalarını yerinə 
yetirə bilir: burada brauzer, poçt kliyenti, elektron cədvəli və mətn redaktoru, 
planlaşdırıcı vardır.  
 
Mühazirə 3  
Registrlər və onların növləri 
Kompüterlərin  rəqəmsal  siqnalları  emal  edən  bütün  qurğuları  registrlər  adlanan 
bloklardan qurulur. 
Registrlər  sonlu  uzunluqda  maşın  sözlərini  müvəqqəti olaraq 
ö
zlərində saxlanmasını  və  köməkçi  sxemlər vasitəsi  ilə orada müəyyən çevirmələr 
aparılmasını təmin edən məntiq sxemləridir. 
Registr ədədin və ya əmrin qısa müddətli yadda saxlanması funksiyasını yerinə 
yetirir. Xüsusi elektron sxemləri bəzi registrlərin içindəkilərin üzərində bəzi 
manipulyasiyaları yerinə yetirə bilər. Məsələn, sonrakı istifadə üçün əmrin ayrı-ayrı 
hissələrini «kəsmək» və ya ədədlər üzərində müəyyən hesab əməllərini yerinə yetirmək 
və s. 
Registrin əsas elementi bir dənə ikilik ədədi (ikilik kodun bir mərtəbəsini) yadda 
saxlamaq qabiliyyətinə malik 
trigger
 adlanan elektron sxemidir. 
Registr ümumi idarəetmə sistemi vasitəsilə bir-biri ilə müəyyən qayda ilə birləşmiş 
triggerlərin yığımıdır. 
Registrlərdə yerinə
 yetirilən əməllər mikroəməl adlanır. Hər mikroəməl uyğun 
idarəedici siqnalın təsiri ilə icra olunur. Yerinə yetirilən əməliyyatların növünə görə bir-
birindən fərqlənən bir neçə registr növü mövcuddur. Bəzi mühüm registrlərin öz adları 
downloaded from KitabYurdu.org

16 
 
var, məsələn: 
•  cəmləyici 
– Hesab-Məntiq  Qurğusunun  hər əməlin yerinə yetirilməsində iştirak edən 
registri; 
•  əmrlər  sayğacı 
-  içindəkilər  növbəti  yerinə  yetirilən  əmrin  ünvanına  uyğun  gələn  İQ 
registri; ardıcıl yaddaş xanalarından proqramın avtomatik seçilib götürülməsi vəzifəsini 
yerinə yetirir; 
•  əmrlər  registri 
-  əmrin  yerinə  yetirilməsi  üçün  zəruri  olan  bir  müddət  ərzində  əmrin 
kodunu yadda saxlayan İQ registri. Onun mərtəbələrinin bir hissəsi 
əməliyyatın kodunu, 
digər 
hissəsi isə 
operandların ünvanlarının kodlarını 
yadda saxlamaq üçün istifadə olunur. 
Registr n-mərtəbəli  ikilik  sözlər üzırində məntiqi çevirmələri  yerinə  yetirən 
və  saxlayan  ardıcıl    rəqəmli    qurğudur.  Registr    ardıcıl  triggerlər  toplusudur 
(triggerlərin sayı sözün mərtəbə sayı ilə uyğundur). 
Onlarda əsasən aşağıdakı əməliyyatlar icra olunmalıdır: 
1) Registrin sıfır vəziyyətinə gətirilməsi (silinməsi) 
2) Sözün qəbul edilməsi (məs. başqa registrdən) 
3) Sözün digər sxemə ötürülməsi(məs.registrə) 
4) Düz kodun əks koda və əksinə çevrilməsi (invertor) 
5) Sözün sağa və ya sola müəyyən mərtəbələr qədər sürüşdürülməsi 
6) Ardıcıl kodun parallel və əksinə çevrilməsi 
7) Registrlərdə  mərtəbə-mərtəbə  dizyunksiya,  konyunksiya  və iki  moduluna 
görə ədədlərin toplanması əməllərinin yerinə  yetirilməsi. 
downloaded from KitabYurdu.org

17 
 
 
n-mərtəbəli ikilik sözün saxlanması registrinin sxemi 
S-registri  n  triggerdən  ibarətdir.  Registrin  vəziyyəti    triggerin    vəziyyəti    ilə 
təyin olunur. Parafaz kodda S
n
, S
n
,...,S
1, 
S
1 
çı
xış siqnalların yığımı ilə təsvir olunur. 
Giriş  siqnalların  toplusunun  köməyi  ilə  parafaz  kodda  x
n
,  x
n
,  ...,  x
1
,  x
1
  S 
registrində saxlanması üçün n-mərtəbəli ikilik söz verilə bilər 
X=x
n,
x
n-1
,...,x
1 
Ə
gər  girişə    x
i
    siqnalları    daxil    olursa    (0    və  ya  1  bərabər  olan),  onda  S 
registrin triggerləri x
i
 dəyişənlərin qiymətinin vəziyyəti ilə təyin olunur. Girişə yeni 
siqnalları  daxil  olana  qədər  registrin    triggerləri    S=X    qiymətini    saxlayır.    S
n 
registrində  hər i-elementi (trigger) S
i
  ikilik  dəyişənə uyğundur və  S  registrin  i- 
mərtəbəsidir.  Registrdə    mərtəbələrin  sayı  onun  uzunluğunu    müəyyən    edir.    S 
registrində n-yüksək mərtəbədir, 1 – kiçik. Registrin girişi  X
n 
–
 giriş şini  ilə, çıxışı 
isə  - çıxış şini  ilə  S
n
  adlandırılır. N-mərtəbəli  registrin  vəziyyəti n-mərtəbəli  ikilik 
sözü  ilə əks  olunur. N-mərtəbəli  S registrin  vəziyyətinin  sayı  2
n
  bərabərdir. Əgər 
registr ədədlərin  saxlanması üçün  istifadə olunursa, onda registrin hər  vəziyyətinə 
tam ədədlərdən biri 0...(2
n
-1) diapazonunda qoyula bilər. 
Registrin  vəziyyəti  ikilik  say  sistemində tam ədədlə  təsvir olunur (yazılışın 
qısadılması üçün  ikilik  ədədin  8  və  16  –  liq  formasından  istifadə  etmək  olar). 
Simvollar vasitəsilə ilə də yazıla bilər (256 simvoldan). 
Mürəkkəb  rəqəmli  qurğuların  hazırlanmasında  registrlərin rolu böyükdür. 
downloaded from KitabYurdu.org

18 
 
Registrin  əsas  xüsusiyyəti    –    strukturun    eyni    tipliyidir.    Elementlərin  
eyniliyi  registrlərin  hazırlanma,  nəzarət,  istismar  prosesini  sadələşdirməyə  imkan 
verir. 
Registrlərdə  yerinə  yetirilən  mikroəməllərin  tipindən asılı olaraq aşağıdakı 
tip  registrləri  mövcuddur:   
-informasiyanın  parallel  qəbulu  və ötürülməsi,  
-informasiyanın  ardıcıl  qəbulu və ötürülməsi,   
-informasiyanın ardıcıl  qəbulu  və parallel ötürülməsi,  
- informasiyanın parallel qəbulu və ardıcıl ötürülməsi. 
Giriş-çıxış  kanallarının  sayından  asılı  olaraq  registrlər  birfazlı (siqnallar  bir 
kanalla  ötürülür)    və  parafazlı (cütfazlı –    siqnallar    iki    kanalla  ötürülür).  Parafaz 
registrlər RS-triggerlər, birfazlı D-triggerlər üzərində qurulur. 
 Registrlər mərtəbələrinin sayı ilə və tezliyi ilə xarakterizə olunur. 
Yaddaş  registri.    Informasiyanın    parallel    qəbulu  və ötürülməsi  registrləri 
yaddaş registri  adlanır.  Yaddaş  registrlərin  elementi  kimi  birfazlı giriş siqnallı 
sinxronlu  D-triggerlər    istifadə    olunur    və  ya  parafaz  giriş    siqnallı    RS- 
triggerləri(şəkil 1). 
 
Şəkil 1 
RS-trigger ən sadə triggerdir və  adətən  Və  Ya-Deyil  və  Və-Deyil elementləri 
ü
zərində  qurulur.  RS–  triggerin  funksional  sxemi.  Triggerin  iki simmetrik (R və 
S)  girişi  və  iki  simmetrik  (Q  və Q-invers )  çıxışı  var.      Trigger  VƏ  YA  –DEYİL  
elementi 
ü
zərində 
qurulmuş 
asinxron triggerdir. 
downloaded from KitabYurdu.org

19 
 
Ə
gər    siqnal    S  -  girişinə    verilibsə,    onda    triggerin  çıxışı    həmişə  1  yadda 
saxlayır. Əgər 1-ə uyğun siqnal R -  girişinə verilibsə, onda çıxış 0 bərabərdir. 
Q=1, siqnal S-ə verilib, Q-dəyişmir. 
Q=0, siqnal S-ə verilib, Q=1. 
Q=1, siqnal R-ə verilib, Q=0. 
Q=0, siqnal R-ə verilib, Q- dəyişmir. 
    
R  və S girişlərinə    1  verilə bilməz. 
“0”
-ın  saxlanması  :  Tutaq  ki,  Q  çıxışda  –  0.  Bu  0  yuxarı  elementə(ventilə) 
ö
türülür,    inversiyalanır  (1  alınır)  və  bu  şəkildə    aşağı    ventilə ötürülür.  Bu  da 
ö
znövbəsində yenidən inversiyalanır (0 alınır)və Q çıxışda 0 alınır. 
“1”
-in  saxlanması :  Tutaq  ki,    S  girişinə    1    verilib.    Yuxarı    ventilə    ikinci 
siqnal  girir:  1-  S-dən,  0-  Q-dan.  VəYa  – Deyil  elementi  olduğu  üçün  çıxışda  0  olur. 
0aşağı    ventilə ötürülür,  orada  inversiyalanır(1  alınır)  və    Q  çıxışında  siqnal    1-ə 
bərabər olur. 
Registrin əvvəlcədən  “0” vəziyyətinə  sazlanması asinxron girişə “0sazlamaq”  
siqnalın    göndərilməsi    ilə    yerinə    yetirilir.    C    sinxronlaşmış  girişə  siqnal  daxil  
olduqdan  sonra  registrdə    informasiyanın    dəyişməsi    X    girişində    siqnalın 
dıyişməsi ilə müşaidə olunur. 
Sürüşdürmə    registri.  İnformasiyanın    ardıcıl    qəbulunu  və  ya  ötürülməsini 
yerinə yetirən registrlər sürüşdürmı registri adlanır. Sağa sürüşdürmə registrlərdə 
x
1 
daxil  olan  rəqəminin  birinci  mərtəbəsi  S
n
 registrinin sonunsu sol mərtəbəsinin 
girişinə  verilir  və  ilk  sinxronlaşdırıcı C siqnalının daxil olunduqda registrə  qəbul 
olur. 
Növbəti    sinxronlaşdırıcı    siqnalın    gəlişi    ilə    x
1
    qiyməti    S
n 
çı
xışından  S
n-
mərtəbəsinə daxil olunur. S
n
 mərtəbəyə x
2
 qəbul olunur. Hər bir takta qəbul olunan 
informasiya bir  mərtəbə sağa  sürüşdürülür.  N  sinxronlaşdırıcı siqnallardan sonra 
bütün registr mərtəbələri x ədəd ilə dolur və x
1 
ə
dədin birinci mərtəbəsi S
1 
çı
xışında 
ə
ks  olunacaq.  Sürüşdürmə  registrləri    D-triggerləri    və  RS-triggerləri  üzərində 
qurulur. 
downloaded from KitabYurdu.org

20 
 
Reversiv registrdə  sürüşdürmə  iki  istiqamətdə  yerinə  yetirilir. Reversiv 
registrləri stek registrlərin  qurulmasında istifadə etmər olar.  Stek  registrlərin  bir 
ü
mumi girişi və çıxışı mövcuddur. Birinci daxil olan axırıncı çıxır prinsipi ilə işləyir. 
Sürüşdürmə  registrləri    vurma    və    bölmə    sxemlərində  istifadə  olunur. 
Registrlərin  sayı  şox  olduqda  mürəkkəb  ardıcıl  rəqəmli  qurğularda  sözün  bir 
registrdən digərinə ötürülməsi ehtiyacı olur(xüsusi mikroəməllərin vasitəsilə yerinə 
yetirilir). 
Sözün  S    registrindən  R   registrinə ötürülməsi    aşağıdakı    mikroəməllə   R:=S 
ifadə olunur. Sözün ötürülməsi  həm birfaz  həm də parafaz kodda yerinə  yetirilir. 
Parafaz  ötürülmədə R:=S  mikroəməlin   idarəedici    siqnalın  təsiri   ilə   yerinə 
yetirilir.  Bu    siqnalla    R    registrin    triggeri    S    registrin    triggerinin    vəziyyətinə 
uyğunlaşır.  Bu zaman S registrin vəziyyəti dəyişmir. 
Birfazda ötürülmə iki takt ərzində yerinə yetirilir. Birinci taktda R registri 0 
vəziyyətinə gəritilir (R:=0). Bu siqnalla R registrinin bütün triggerləri 0 vəziyyətinə 
keçerilir.    Ikinci    taktda    R:=S    mikroəməli    yerinə    yetirilir.    Belə    sxemlərdə 
informasiyanın ötürülmə vaxtı artır. 
Bir  çox    vaxtda  informasiyanın  əks  kodda  bir  registrdən    digər  registrə 
ö
türülməsi   tələb  olunur.  R:=S  vahid  və  sıfır  çıxışları ötürülmə  sxeminə qoşularkən 
yerlərini  dəyişir  və  ya  S  registrin  sıfır  çıxışları  ötürülmə  sxemlərinə  qoşulur. 
Sürüşdürməni  yerinə  yetirən  və  parallel  kodu  ardıcıl  koda  və  əksinə  çevirən 
registrlər statik registrlər adlanır.  
Bir  sxem  şəklində    realizə  olunmuş  registrlər  universal    registrlərdir. 
Universal    registrlər    inteqral    mikrosxem  şəklində  istehsal  olunur.  İdarəedici 
siqnallardan asılı olaraq  belə registrlər yaddaş registrinin,  sürüşdürmə  registrinin, 
halqa registrinin rejimlərində və s. işləyə bilər. 
Mühazirə 
4  
IBM tipli fərdi kompüterlər. Ana modul. Portlar. 
 
Dünyanın  kompüter  parkının  böyük  əksəriyyətini  İBM  arxitekturalı  Fərdi 
Kompüterlər (Personal Computer –PC) təşkil edir. PC-lər Ana Modul və ya Əsas Modul 
downloaded from KitabYurdu.org

21 
 
(Mother  Board,  Main  Board)  elekrton-çap  lövhəsinin  bazasında  qurulur  (ədəbiyyatda 
ana-kard  terminindən  də  istifadə  olunur).  Kompüterin  bütün  qurğuları  bu  modulun 
üzərində  çəkilmiş  sistem  magistralı  (elektrik  siqnallarını  ötürmək  üçün  mis  kanallar) 
vasitəsilə bir-biri ilə informasiya mübadiləsinə qoşulur. Bunun üçün magistral üzərində 
müxtəlif  tip  portlar  yerləşdirilir.   Əsas  2  cür  portlardan  istifadə  olunur:  socket  (  ayaq-
deşik keçidli) və slot (müstəvi-yarıq keçidli).  
Ana modullar bir-birindən aşağıdakı əsas 2 parametrinə görə fərqləndirilir:  
1)  Birdəfəlik  (bir  maşın  taktında)  ötürülə  bilən  veriləndəki  ikilik  kodun 
mərtəbələrinin (bitlərin) sayı ( “0” və “1”-lərin sayı) – 8, 16, 32, 64 və s.  
2) Magistralda informasiyanın ötürülmə sürəti (bit/san) – nə qədər çox olarsa, o 
qədər yaxşı sayılır.  
Ana modul üzərindəki əsas portlar  aşağıdakılardır: 
 
 
1-Prosessor portu;
 
 
2 - Sistem m
əntiqini realizə edən mikrosxemlər (chipset);
 
 
3 - 
əməli yaddaş mikrosxemlərinin yerləşdirilməsi üçün slotlar;
 
 
4-
AGP şin interfeysi;
 
downloaded from KitabYurdu.org

22 
 
 
5-
PCI şin interfeysi;
 
 
6-S
ərt, CD və DVD tipli İnformasiya daşıyıcılarının ana kart ilə birləşdirilməsi üçün istifadə olunan interfeyslər:
 
 
7-Daxiletm
ə və xaricetmə portlarının yerləşdiyi blok;
 
 
8-Qida m
ənbəyinin birləşdirilməsi üçün istifadə olunan konnektor;
 
 
9-
Disk daşıyıcılarının birləşdirilməsi üçün istifadə olunan interfeys. 
Ana  modulda  mərkəzi  prosessor  ilə  bərabər  iki  ədəd  körpüdən  istifadə  olunur. 
Chipset mikrosxem topluğu (ing. chipset)— bir neçə mikrosxemdən ibarət olub mərkəzi 
prosessoru  operativ  yaddaş  qurğusu  və  periferik  qurğulann  kontrollefləri  ilə 
bağlanmasını təmin edir. Müasir sistem məntiqini təmin edən chipset, əsasən, «şimal» 
və «cənub» körpülərindən ibarətdir. 
• 
Şimal  körpü  (ing.  Northbridge),  MCH  (Memory  controller  hub),  sistem 
kontrolleri— mərkəzi prosessoru yüksək məhsuldarlığa sahib şinləri istifadə edən 
qurğulara  (RAM,  qrafik  kontroller)  birləşdirmək  üçün  istifadə  edilir.  Mərkəzi 
prosessoru sistem  kontrollerinə birləşdirmək üçün FSB (Front Side Bus (FSB) —
bu şin x86 dəstəkli mərkəzi prosessor ilə daxili qurğular arasında bağlantını təmin 
edir),  HyperTransport  (  əvvəllər  Lightning  Data  Transport  (LDT)  kimi  tanınılan 
iki  istiqamətli  yüksək  buraxma  qabiliyyətinə  və  kiçik  gecikməyə  malik  olan 
ardıcıl/paralel  kompyuter  şinidir.  HyperTransport  Technology  konsorsiumu 
tərəfindən 
hazırlanmışdır)  və  SCİ  (ing.  Scalable  Coherent  Interface 
(miqyaslaşdırılabilən uzlaşdınlmış qarşılıqlı əlaqə və ya interfeys) — komponentlər 
arasında  böyük  həcmdə  və  qısa  mesajların  ötürülməsini  təmin  edir.  Bu  mesajlar 
üçün  gecikmə  zamanı  həll  edici  rol  oynayır)  şinlərindən  istifadə  olunur.  Adətən, 
sistem kontrollerinə RAM bağlanır. Belə olan halda o həm də yaddaş kontrollerinə 
də  sahibdir.  Tətbiq  olunan  sistem  kontrollerindən  operativ  yaddaşının  maksimal 
həcmi həm də yaddaş şinin buraxma qabiliyyətindən asılıdır. Son zamanlar daxilə 
quraşdınlmış  RAM-  lardan  istifadə  edilməyə  başlanmışdır  (misal  üçün  daxilə 
quraşdınlmış  yaddaş  kontrollerin  AMD  K8  və  İntel  Core  İ7  tipli  prosessorlarda 
istifadə  edilmişdir). Bu  isə  öz  növbəsində  sistem  kontrollerinin  funksiyasının  işini 
downloaded from KitabYurdu.org

23 
 
asanlaşdırır  və  istilik  ayrilmalarının  miqdannı  azaldır.  Müasir  ana  kartlarda