Mühazir Arxitektura anlayışı. Fon Neyman prinsipləri. Ehm-lərin inkişаf tаriхi və nəsilləri

Şərtsiz keçid əmrləri 
Assembler  proqramında  qayıtma  nöqtəsini  qeyd  etmədən,  heç  bir  şərti 
yoxlamadan,  idarəni  proqramın  istənilən  sətrinə  göndərmək  üçün Jmp (JuMP 
unconditionally - şərtsiz keçid) şərtsiz keçid əmrindən istifadə olunur və ümumi şəkildə 
belə yazılır: 
Jmp [ modifikator ] keçid_ ünvanı 
Kvadrat  mötərizə  içərisindəki  parametr  məcburi  deyil  və  o,  yazılmaya  da  bilər. 
Məcburi olmayan modifikator haqqında yuxarıda məlumat verilmişdir. 
də göstərilməlidir: 
Şərti keçid əmrləri 
Şərti keçid əmrləri özündən əvvəlki əmrin yerinə yetirilməsinin nəticəsindən asılı 
olaraq  təşkil  olunur.  Assemblerdə  30-dan  çox  şərti  keçid  əmrlərindən  istifadə  olunur. 
Əmrin yazılışı aşağıdakı kimidir: 
JX < yaxın nişan > 
Burada X – 3 simvola qədər olub, şərti keçidin növünü göstərir. 
< yaxın nişan > - bir baytlıq sahə olub idarənin ötürüləcəyi əmrin, şərti keçid əmrindən -
128 127 baytlıq məsafədə yerləşdiyini göstərir. Burada « - » işarəsi idarənin ötürüləcəyi 
downloaded from KitabYurdu.org

120 
 
əmrin  şərti  keçid  əmrindən  əvvəl,  «  +  »  işarəsi  isə  əksinə  sonra  gəldiyini  təyin  edir. 
Əgər idarənin ötürüləcəyi əmr bu məsafədən kənarda yerləşərsə, onda şərtsiz keçid əmri 
vasitəsilə idarənin istənilən yerə keçidini təşkil etmək olar. İ80386 modifikasiyasından 
sonra  gələn  modifikasiyasıyalarda  bu  məhdudiyyət  aradan  götürülüb.  Bayraqların 
qiymətindən  asılı  olaraq  şərti  keçidlərin  təşkiliində  istifadə  olunan  əmrlərin  bir  qrupu 
aşağıdakı cədvəldə verilmişdir: 
 
Mühazirə 
18.  
Əməliyyat sistemləri. Fayl və kataloqlar. 
Hər  bir  proqram  işləyərkən  kompüterin  müxtəlif  resurslarına  müraciət  edir  (buraya 
CPU, fiziki yaddaş, daimi yaddaş, şəbəkə və s. resursları misal  göstərmək olar). Əgər 
kompüterdə  icra  olunan  proqramların  kompüterin  resurslarına  müraciətləri  nəzarətsiz 
olarsa, onda  qısa  bir  vaxtda  sistemdə  xaos  vəziyyəti  yaranar.  Bundan  əlavə,  istifadəçi 
proqramı  müraciət  etdiyi  qurğuların  (sərt  disk,  şəbəkə  kartı,  və  s.)  drayverlərini  də 
özündə saxlamalıdır. Müəyyən qrafikə əsasən, prosessor vaxtının icraolunan proqramlar 
arasında paylanma mexanizmi olmadığından, kompüterdə yalnız bir proqram icra oluna 
bilər. Bütün bu dediklərimiz problemləri, yəni kompüterin bütün avadanlıqlarının işini, 
onlara  edilən  müraciətlərin  sinxronlaşdırılmasını,  istifadəçi  proqramlarının  müraciət 
downloaded from KitabYurdu.org

121 
 
etdikləri yaddaş sahələrinə nəzarət və s. həll etmək üçün "Əməliyyat sistemi" adlanan 
xüsusi  proqram  kodlarından  istifadəyə  ehtiyac  yaranır.  Bütün  bu  işlərdən  əlavə, 
əməliyyat sistemi həm də bir sıra digər proqram kodları, o cümlədən, yeni proqramlar 
(istifadəçi, sistem) yarada bilmək üçün vacib olan kompilyator, assembler, linker, mətn 
redaktoru proqramlarına sahib olmalıdır. Bundan əlavə, hər bir əməliyyatlar sistemində 
bu  sistem  üçün  xarakterik  və  istifadəçilər  tərəfindən  çox  tez-tez  istifadə  olunan 
proqramlar - əmrlər və s. olmalıdır. 
EHM-in  işini  idarə  edən  bu  əsаs  sistem  prоqrаmы  оnun  əməliyyаt  sistemi 
adlanır.  İlk  əməliyyat  sistemi  kimi  1969-cu  ildə  yaradılmış  UNİX  sayılır.  Mцаsir 
əməliyyаt  sistemləri  bir  və  yа  bir  neчə  prоqrаm  yох,  yцзlərlə  prоqrаm 
fаyllаrыndаn ibаrət bюyцk pаketlərdir. Əməliyyаt sistemi (ƏS) kоmpцtein teхniki 
qurьulаrы  ilə  prоqrаmlаr  аrаsыndа  əlаqə  yаrаdыr  və  оnu  istifаdəчi  ilə 
infоrmаsiyа  mцbаdiləsi  цчцn  istismаrа hазыrlаyыr.  ƏS-lər əsаsən,  хаriъi yаddаş 
dаşыyыъыlаrыndа  -  məntiqi  disklərdə  (ƏS  yазыlmыş  məntiqi  disk  sistem  diski 
(bir  qayda  olaraq  HDD-də C:-diski) аdlаnыr  –  bооt  disk)  yerləşdirildiyinə  эюrə 
оnlаrа  Disk  Əməliyyаt  Sistemləri  də  deyilir.  ƏS-nin  prоqrаmlаrы  sistem  diskinin 
аvtоmаtik yцklənən bаşlаnьыъ sektоrundаn (bооt sektоr) yазыlыr və kоmpцter 
işə sаlыnаn kimi аvtоmаtik оlаrаq yerinə yetirilir.  
Əməliyyat sistemi üç əsas hissədən ibarətdir. Bunlar aşağıdakılardır: 
  Nüvə (kernel) 
  Qabıq ( shell) 
  Proqramlar 
Nüvə:  Nüvə  komputerə  müraciəti  nəzarət  edir,  komputerin  yaddaşını  idarə  edir, 
fayl  sisteminin  işinı  nəzarət  edir  və  istifadəçilər  arasında  kompüter  qaynaqlarının 
hissəsini təmin edir. 
Qabıq:  İstifadəçi  ilə  əməliyyat  sistemi  arasındakı  əlaqəni  qurur.  Qabıq  bir  əmr 
generatoru və analizatoru kimi də təyin oluna bilər. Verilən əmrləri oxuyur, şərh edir və 
digər  proqramları  işlədərək  nəticə  təmin  edə  biləcək  formaya  çevirir.  Əsas  vəzifəsi 
terminaldan  daxil  edilən  əmrləri  oxuyaraq  şərh  etməkdir.  Bu  halda,  istifadəçi  ilə  nüvə  
downloaded from KitabYurdu.org

122 
 
arasındakı ünsiyyət qabıq vasitəsi ilə təmin edilir.  
Fayllar:  Adi  fayllar,  silsilə  va  xüsusi    fayllar  şəklindədir.  Adi  fayllar  sadəcə  bir 
xarakterik  silsiləsi  olaraq  saxlana  bilər.  Fayldan  hər  hansı  bir  məlumatı  daha  sonra 
istifadə  etmək  üçün  yaddaşda  saxlamaq  məqsədiylə  istifadə  edilir.  Məsələn: 
simvolllardan  ibarət və  ya  ikilik  kodlardan  ibarət  proqramlar  kimi. İki  və  ya  daha  çox 
proqram eyni faylı oxuyub yaza bilər.  
İstifadəçilər: Sistem administratoru (superuser) və normal istifadəçilər olaraq iki 
sinfə  bölünür.  Sistem  administratoru  istifadəçilərin  sistemə  giriş  haqqlarını  təyin  edir. 
Sistemin idarəsi administratorun ixtiyarındadır.  
ƏS ən азы аşаьыdаkы 3 hissədən ibаrət оlmаlыdыr: 
- 
əmrlər interpretаtоru - prоqrаm "dilindən" mаşыn dilinə (ƏS-nin 
istifаdə etdiyi  2-lik kоdlаrа) tərъцməчi; 
- 
drаyverlər - kоmpцterə qоşulmuş mцхtəlif qurьulаrы idаrə etmək 
цчцn kiчik prоqrаmlаr; 
- 
interfeys  -  istifаdəчinin  kоmpцterlə  infоrmаsiyа  mцbаdiləsi 
аpаrmаq цчцn mцhit (istifаdəчinin işlədiyi ekrаndаkы təsvir); 
Mцхtəlif  аrхitekturаlы  kоmpцterlərdə  mцхtəlif  əməliyyаt  sistemlərindən 
istifаdə  оlunur  (чох  dа  uзаq  оlmаyаn  keчmişdə  mцхtəlif  tip  kоmpцterlərdə 
pqоqrаmlаşdыrmа dilləri də bir-birindən fərqlənirdi). 
Əməliyyаt  sistemləri,  birməqsədli  və  чохməqsədlыlərə  (bir-  və 
чохtаpşыrыqlы dа demək оlаr) bюlцnцr. Birtаpşыrыqlы əməliyyаt sistemi (DОS), 
eni  заmаn  məqаmыndа,  аnъаq  bir  tаpşыrыq  yerinə  yetirdiyi  hаldа, 
чохtаpşыrыqlы  ƏS  (Windows)  isə,  eyni  vaxtda  bir  neчə  prоsesi  idаrə  edərək, 
оnlаrыn аrаsыndа kоmpцterin resursunu bюlцşdцrцr. Prinsipъə, чохməqsədl ƏS-
nin  yerinə  yetirəъəyi  tаpşыrыqlаrыn  sаyы  məhdudsuз  оlаrаq,  prоsessоrun 
gücüündən və əməli yаddаşыn həъmindən аsыlыdыr. 
ƏS-ləri bir-birindən fərqləndirən başqa bir parametr 
istifаdəчilərin sаyыdыr.  
Əməliyyаt  sistemi  biristifаdəчi  (bir  kliyentin  хidmətini  təmin  edən)    və 
чохistifаdəчi (itifаdəчi qrupunun birэə işləməsi цчцn nəзərdə tutulmuşdur) цчцn 
downloaded from KitabYurdu.org

123 
 
оlа  bilər.  Birinъiyə  nцmunə  -  Windows  98/ME  оlduqdа,  ikinъiyə  isə  -  Windows 
NT/2000. Ev şərаitində, FK цчцn, təbii ki, biristifаdəчi цчцn ƏS yаrayыr. 
Başqa bir parametr
  –  mərtəbəlilikdir.  Prоsessоrdа  оlduьu  kimi  və ona bağlı 
olduğuna  görə
,  ƏS-ni  də  mərtəbəlilik  хаrаkteriзə  edir.  Windows  98/ME  ƏS-mi 
meydаnа  эəldikdə,  16-mərtəbəli  ƏS-ləri  (DОS,  Windows  3.1,  Windows  3.11) 
keчmişdə qаldы. Müasir ƏS-lər 32 və 64 mərtəbəli ƏS-lərdir. 
Bu эцn dцnyаnыn kоmpцter məkаnыnыn 90%-dən чохunu təşkil ЫBM tipli 
kоmpцterlərdə 
Miъrоsоft 
firmаsыnыn 
yаrаtdыьы 
Disk 
Əməliyyаt 
Sistemilərindən istifаdə оlunur. 
Оnlаrыn qыsа inkişаf tаriхi: 
-  1981-ъi  ildə  Miъrоsоft  firmаsы  MS  DОS  1.0  versiyаsыnы  yаrаdыr  və 
teзliklə о ЫBM tipli kоmpцterlərin əsаs sistem prоqrаmыnа чevrilir; 
-  1982-ъi  il    -  1.1  və  1.25  versiyаlаrы  yаrаdыlыr  -  əsаs  yenilik  320  Kbаyt 
yаddаşы оlаn чevik mаqnit (flоppy) disklərindən istifаdə; 
-  1983-ъц  il  -  2.0  versiyаsы  yаrаdыldы  -  yenilik  ЫBM  tipli  kоmpцterlərdə 
yeni  istifаdə  оlunmаьа  bаşlаyаn  sərt  mаqnit  disklərində  ("vinчester") 
istifаdə; 
- 1984- ъц il - 3.0 və 3.1 versiyаlаrыnыn istifаdəyə verilməsi - 10 Mbаytlыq 
sərt və 1.2 Mbаytlыq чevik mаqnit disklərindən istifаdə оlunmаqlа; 
- 1988-ъi il - 4.0  versiyаsы: yenilik - "siчаn" mаnipulyyаtоrunun işlədilməsi 
və qrаfiki iş reжiminin tətbiqi;   
- 1991-ъi il - 5.0 versiyаsы - multimediа ilə iş imkаnlаrы; 
-  1992-ъi  il  -  6.0  versiyаsы  юзц  ilə  bərəbər  Windows  3.1  юrtцk 
prоqаmыnы  dа  эətirir  və  bu  versiyаdаn  sоnrа  MS  DОS  юз  yerini  tədriъən 
WINDOWS əməliyyаt sisteminə verməyə bаşlаdы;  
MS DОS termini Micrоsоft Disk Оperаtinэ System sюзlərinin bаş hərflərindən 
(аbreviаturаsыndаn) эюtцrцlmцş və Micrоsоft firmаsы tərəfindən hазыrlаnmыş, 
disk  цзərində,  əməliyyаt  sistemi  deməkdir.  DОS  əməliyyаt  sistemi  аşаьыdаkы 
tərkib hissələrdən ibаrətdir. 
downloaded from KitabYurdu.org

124 
 
Эiriş-чыхыşыn  bаза  sistemi  (BЫОS)  –  Bаsыъ  Input  Оutput  Sistem-i 
kоmpцterin  dаimi  yаddаşыndа  (dаimi  yаddаş  qurьusundа,  DYQ)  yerləşir.  ƏS-nin 
bu  hissəsi  –  kоmpцterə  «tikilmişdir».  Bunun  təyinаtы,  эiriş-чыхыşы  həyаtа 
keчirməklə  əlаqədər,  ƏS-nin  sаdə  və  universаl  funksiyаlаrыnыn  yerinə 
yetirilməsindən  ibаrətdir.  Bununlа  belə,  BЫОS-da  əməliyyаt  sisteminin yerləşdiyi 
daşıyıcını
 чаьыrаn prоqrаm mюvъuddur.  
Əməliyyаt  sisteminin  yцkləyiъisi  –  чох  qыsа  prоqrаm  оlаrаq,  DОS 
əməliyyаt  sistemilə оlаn hər disketin  birinъi  sektоrundа  yerləşir. Bu  prоqrаmыn 
funksiyаsы  -  DОS-un  yцklənmə  prоsesini  tаmаmlаyаn  əməliyyаt  sisteminin  dаhа 
iki mоdulunun yаddаşа охunmаsыndаn ibаrətdir.  
Sərt  diskdə  (vinчesterdə)  əməliyyаt  sisteminin  yцkləyiъisi  iki  hissədən 
ibаrətdir. Bu,  оnunlа  əlаqədərdir  ki,  sərt  disk  neчə  bюlmələrə  (məntiqi disklərə) 
bюlцnə  bilər.  Yцkləyiъinin  birinъi  hissəsi,  sərt  diskin  birinъi  sektоrundа  оlаrаq, 
sərt  diskin  hаnsы  bюlməsindən  yцklənmənin  dаvаm  etdirilməsini  seчir. 
Yцkləyiъinin  ikinъi  hissəsi  isə,  bu  bюlmənin  ikinъə  sektоrundа  yerləşərək, 
yаddаşа DОS-un mоdullаrыnы kючцrərək, idаrəоlunmаnы оnlаrа юtцrцr. 
ЫО.SYS  və  MS-DОS.SYS  disk  fаyllаrы.  Bu  fаyllаr  diэər  аdlаrlа  dа 
аdlаndыrа bilər, məsələn, PЪ DОS цчцn ЫBMBЫО.ЪОM və ЫBMDОS.ЪОM və DR 
DОS  цчцn  isə,  -  DRBЫОS.SYS  və  DRDОS.SYS.  Belə  ki,  əməliliyyаt  sisteminin 
vаriаntыndаn  аsыlы  оlаrаq,  аdlаr  dəyişdirilir.  Bunlаr,  əməliyyаt  sisteminin 
yцkləyiъisi ilə yаddаşа yцklənirlər və kоmputer yаddаşыndа dаim оlаrаq qаlыrlаr. 
ЫО.SYS  fаylы,  DYQ-nun  tərkibində  yerləşən  BЫОS-un  əlаvəsi  kimi,  təsvir  оlunur. 
MS-DОS.SYS fаylы DОS-un yцksək təbəqəli əsаs хidmətlərini reаllаşdыrыr. 
Kоmаndаnlыq  edən  DОS  prоsessоru  istifаdəчi  tərəfindən  dахil  оlunаn 
əmrləri  emаl  edir.  Kоmаndаnlыq  edən  prоsessоr,  diskdə  mюvъud  оlаn  və 
əməliyyаt  sistemini  yцkləyən,  ЪОMMАND.  ЪОM  disk  fаylыndа  yerləşir. 
Istifаdəчinin  bəзi  əmrlərini,  məsələn,  Type,  Dir  və  yа  Ъоpy,  оmаndаnlыq  edən 
prоsessоr  юзц  yerinə  yetirir.  Istifаdəчinin  qаlаn  (хаriъi)  əmrlərinin  yerinə 
yetirilməsi  цчцn,  prоsessоr  diskdə  оlаn  uyьun  аdlа  prоqrаmы  ахtаrыr  və,  оnu 
downloaded from KitabYurdu.org

125 
 
tаpdыqdа,  yаddаşа  yцkləyir  və  idаrəetməni  оnа  юtцrцr.  Prоqrаmыn  işinin 
sоnundа  kоmаndаnlыq  edən  prоsessоr,  prоqrаmы  yаddаşdаn  ləьv  edir  və 
əmrlərin  yerinə  yetirilməsinə  hазыr  оlmаsы  bаrədə  məlumаtы  (DОS-nə  dəvət) 
чыхаrdыr. 
DОS-un хаriъi əmrləri. Bu prоqrаmlаr, аyrы-аyrы fаyllаr vidində əməliyyаt 
sistemilə  birэə  təъhiз  edilərək,  disketlərin  fоrmаtlаşdыrыlmаsы,  disklərin 
yохlаnmаsы və s. kimi хцsusiyyətli хidmətləri yerinə yetirir. 
Qurьulаrыn  drаyverləri  –  хцsusi  prоqrаmlаr  оlаrаq,  DОS-un  эiriş-чыхыş 
sistemini  tаmаmlаyыr  və  yeni  və  yа,  mюvъud  оlаn  qurьulаrыn,  qeyri  stаndаrt 
tətbiqinin  хidmətini  təmin  edirlər.  Məsələn,  drаyverlərin  kюməyilə,  kоmpцter 
yаddаşыnыn  hissəsi  оlаn,  «elektrоn  disklə»,  elə  diskin  юзцlə  işləməsi  kimi, 
mцmkцndцr.  Drаyverlər,  əməliyyаt  sisteminin  yцklənməsi  заmаnы,  kоmpцterin 
yаddаşыnа yцklənərək, оnlаrыn аdы, хцsusi ЪОNFIQ.SYS fаyldа qeyd оlunur. Belə 
sхem yeni qurьulаrыn əlаvə оlunmаsыnы yцnэцlləşdirir və bunu, DОS-un sistem 
fаyllаrыnыn  tохunmаmаsыnа  imkаn  verir.  Аutоeхeъ.bаt  -  sistem  yцklənəndəən 
sоnrа аvtоmаtik iъrа оlunmаlы prоqrаmlаr və təlimаtlаr аrdыъыllыьы yазыlmыş 
mətn fаylıdır.  
MS DOS - fayl və kataloqlar. 
Kataloq  yaddaşın  adlandırılmış  hissəsidir.  Daxilində  kataloq  və  fayllar  yerləşə 
bilər. Bir kataloq daxilində tipləri fərqli olan iki eyni adlı faylı yerləşdirmək olar. Lakin 
bir kataloq daxilində tipləri eyni olan və adı eyni olan iki fayl yerləşdirmək olmaz. 
 
Fayl yaddaşda öz növbəsində MS DOS – da kataloq, WINDOWS –da isə qovluq 
adlanan yaddaş hissəsində saxlanır. Onları da işarə etmək üçün qovluq adından istifadə 
olunur. Fayl adından olaraq burada ad genişlənməsi olmur. İxtiyari kataloqda  ixtiyari 
sayda fayl və ya başqa kataloq  ola bilər. Fayl və qovluqlarda öz növbəsində yaddaşda 
məntiqi  disk  adlanan  disklərdə  yerləşir.  Bu  diskləri  işarə  etmək  üçün  latın  əlifbasının 
böyük hərflərindən istifadə olunur. A, B, C, D, E, F, G... Z 
- 
A və B hərfləri floppy-disklər  üçün nəzərdə tutulur. 
- 
C və D  -  Sərt disk (HDD) üçün nəzərdə tutulur.  
downloaded from KitabYurdu.org

126 
 
- 
E diski CD ROM, DVD ROM üçün nəzərdə tutulur. 
- 
F, G… və s.  flash disklər  üçün nəzərdə tutulur. 
İxtiyari məntiqi disk baş kataloqla başlayır. Həmin kataloqun daxilində yerləşən 
fayl  və  kataloqlar  I  səviyyə  kataloqlar  adlanır.  I  Səviyyənin  daxilində  yerləşən  II 
səviyyə  kataloq  adlanır.  Buna  kataloq  ağacı  deyirlər.  Buna  görə  kompüterdə  fayl 
sisteminin iyerarxik struktura malik olduğu deyilir. 
Yaddaşda  olan  ixtiyari  faylın  yerləşmə  məkanını  göstərmək  üçün  fayla  yol 
anlayışından 
və 
ya 
faylın 
tam 
adından 
istifadə 
olunur. 
Məs: 
C:\testlər\informatika_testi.doc  yazılışı  nəyi  bildirir?  Burada  C  baş  kataloq,  testlər 
kataloq  (Windows  əməliyyat  sistemində  qovluq),  informatika_testi.doc  fayl  adını 
göstərir. Fayla tam yol ‘\’ işarəsi ilə bölünən kataloq ad ardıcıllığıdır.     
Sual işarəsi faylın adında faylın axtarışı zamanı ixtiyari simvolun yerini göstərir. 
Məs : A??.doc –yazdıqda birinci hərfi A olan 3 hərfli doc genişlənməli faylları ekrana 
çıxarır. 
*-  simvolu  fayl  adında  ixtiyari  sayda  və  ya  ixtiyari  simvolları  bildirir.    Məs  : 
*.doc  –doc  ad  genişlənmələri  olan  bütün  fayları  verəcək.  Ona  görə  ?  və  ya  *  -dan  ad 
genişlənmələrində işlənə bilməz. 
*.* - bütün fayllar deməkdir 
MS –DOS əməliyyat sisteminin əsas əmrləri. 
MSDOS  əməliyyat  sistemi  yükləndikdə  ekrana    aşağıdakı  formalı  əmr  sətri 
çıxarılır. 
C:\> ; A :\> 
1. copy con faylın adı –mətni  -F6  Enter mətn faylının yaradılması. 
2. del faylın adı. Enter –göstərilən adlı fayl yaddaşdan silinir. 
3. ren faylın adı 1 faylın adı 2 Enter –fayl adı. 1 –in adını fayl adı 2 –yə dəyişər. 
4.  copy  fayl  adı  1  fayl  adı  2  Enter  –fayl  adı  1  –in  təkrarını  alır,  fayl  adı  2  –adı  ilə 
yaddaşda saxlayır. 
5. move fayl adı kataloq adı Enter –fayl adı faylını, kataloq adı kataloquna göndərir. 
6. move kataloq adı 1 kataloq adı 2 Enter –fayl adı faylını, kataloq adı 2 –yə dəyişir. 
7. md (disk : yol) Enter –göstərilən yerdə kataloq yaradır. 
downloaded from KitabYurdu.org

127 
 
C:\K1\K2\ fayl 1.doc –Enter fayla yoldur. Faylın yerini göstərir. 
(disk :) –göstərilməyə də bilər. Bu zaman cari kataloqu göstərir. 
8. rd(disk : )yol  - Enter   göstərilən yerdəki boş kataloqu ləğv edir. 
9. cd( disk :) yol – Enter  cari kataloqu göstərilən yerdəki kataloqla əvəz edir. 
10. dir –cari kataloqun tərkibini göstərir. 
(dir(disk :) yol) belə də göstərilə bilər. 
11.date –maşındakı cari tarixi göstərir.        
12. time –maşında cari saatı göstərir. 
New time ilə yeniləmək olar. 
13. type fayl adı –göstərilən faylı açıb ekrana gətirir. 
14. copy  fayl adı prn 
Göstərilən faylı çap qurğusuna çapa göndərir. 
15. cd\  baş kataloqa keçidi təmin edir. 
16. cd.. bir üst kataloqa keçidi təmin edir 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. О.А.Аkulоv, N.B.Medvedev. Infоrmаtikа. Bазоvыy kurs. Mоskvа, 2007 
2.S.Simonoviч, Q.Evseev, A.Alekseev.Speцialьnaə informatika. Uчebnoe posobie. 
Moskva, AST Press, 2002 
3.Informatika. Baзovыy kurs: Uчebnik dlə vuзov. /Pod red.S.V.Simonoviчa. –SPb: 
Piter, 1999. – 648 s. 
4. Ə.Abbasov, M.Əlizadə və s. İnformatika və kompüterləşmənin əsasları. Dərslik. 
Bakı, 2006. 
 
Mühazirə 
19.  
Windows  əməliyyat sisteminin interfeysi, sistemə  
quraşdırılmış texnologiyalar. 
 
WINDOWS  kоmpцter  prоqrаmlаrыnы  keyfiyyətъə  yeni  mərhələyə 
qаldыrmыşdыr.  Bu  əməliyyаt  sistemi  1995-si  ildən  sоnrа  bir  neчə  dəfə 
təkmilləşdirilmişdir (yeni versiyаsы yаrаdыlmыşdыr) və ЫBM tipli kоmpцterlərin 
əsаs  sistem  prоqrаmыdыr  (bu  tipli  kоmpцterlər  isə  dцnyа  kоmpцter  pаrkыnыn 
downloaded from KitabYurdu.org

128 
 
bюyцk  əksəriyəətini  təşkil  edir).  Prоqrаm  mцhitlərinin  istifаdəчi  interfeysi 
(prоqrаmlа  iş  pənъərəsi)  аrtыq  хцsцsi  kаteqоriyа  istifаdəчilərin  bаşа  dцşə 
biləъəyi ъаnsыхыъы  kоdlаr və əmrlərdən - rənэbərənэ şəkillərdən ibаrət, аudiо 
və  videо  teхnоlоэiyаlаrы  юзцndə  ъəmləşdirən  dinаmik  multimediаyа  - 
чохistiqаmətli  mцhitlərə  keчmişdir.  Kоmpцter  isə  аrtыq  mцrəkkəb  riyазi 
məsələləri yerinə yetirən elektrоn qurьudаn, hаmыnыn istifаdə etməyi vаъib оlаn 
əsаs  infоrmаsiyа  mənbəyinə  və  demək  оlаr  ki,  hər  nюv  infоrmаsiyаlаrы  işləyə 
bilən  vаsitəyə  чevrilmişdir.  WINDOWS  əməliyyаt  sisteminin  istifаdəчi  interfeysi 
qrаfiki 
оlduьundаn 
ekrаnыn 
istənilən 
nюqtəsi 
işчidir 
və 
kursоr 
mаnipulyаtоrlаrыnыn  kюməyilə  аktivləşdirilə  bilir.  Аrtыq  əlifbаnы  (və  yахud 
prоqrаm mцhitinin dilini) belə bilməyən insаn «siчаn»ы stоlun цзərində hərəkət 
etdirməklə  «şəkillərlə»  istiqаmətlənərək  kоmpцterdə  mцəyyən  işləri  эюrə  bilər.  
WINDOWS  mцhiti  цчцn  yаrаdыlmыş,  "hər  işi  эюrə  bilən"  minlərlə  prоqrаm  bir-
birindən  fərqli  оlsа  dа,  оnlаrdа  istifаdə  оlunаn  vаsitələrin  чохu  eynidir  və  bu 
prоqrаmlаr bir-biri ilə sых inteqrаsiyаdа işləyə bilir. 
Hələ  1994-cц  ilin  payыzыndan  Misrosoft  firmasы  kompцter  bazarmda  yeni 
proqram  məhsulunun  satыşыna  başlayacaьmы  elan  etmişdi.  Doьrudan  da, 
deyыldiyi  kimi  oldu.  1995-ci  ilin  24  avqustdan  başlayaraq,  Misrosoft  firmasыnm 
yeni  proqramы  -  Windows'95  az  vaxt  iчərisində  bцtцn  dцnyada  geniş  yayыldы.  
Bəs bu  cцr populyarlыьыn s əbəbi nə idi?   Ən əsasы, burada  bir  nюv  MS-DOS və  
Windows    birləşdirilrniş  və  yeni  əməliyyat  sistemi  yaradыlmыşdы.  Beləliklə, 
istifadəчinin  canы  MS-DOS-un  yeknəsəq  əmrlərindən  qutarmыşdыr.  Lakin 
istismar  edildiyi  illər  ərzində  Windows'95  əməliyyat  sisteminin  bir  чox 
цstцnlцkləri  ilə  bərabər,  etibarlыlыq  və  davamlы  işləmək  cəhətdən  mцəyyən 
qцsurlarыnыn  olduьu  da  aşkara  чыxdы.  Bu  qцsurlarы  aradan  qaldыrmaq, 
əməliyyat sistemini yeni imkanlarla zənginləşdirmək və onun Ыnternet-də işləmə 
imkanlannы genişləndirmək məqsədilə 1998-ci ildə daha mцtərəqqi Windows'98 
əməliyyat sistemi yaradыldы. Sonrakы illərdə Windows Millenium (Me), Windows 
2OOO, WindowsXP, Windows 2OO3 Windows Vista, 
Windows 7
 kimi yeni əməliyyat 
downloaded from KitabYurdu.org

129 
 
sistemləri yaradыlmışdir.  Nisbətən «зəif» kоmpцterlər цчцn Windows XP bu эцnə 
kimi  ən  эeniş  yаyыlmыş  versiyа  sаyыlыr.  Bəlkə  də  buna  səbəb  yeni  əməliyyat 
sistemlərinin  kompцterdən  daha  чox  resurs  tələb  etməməsi,  əvəzində  isə  аdi 
istifadəчiyə  əlavə  imkanlar  verməsidir.  Kоmpцter  teхnikаsыnыn  sоn  illərdəki 
inkişаfы «зəif» kоmpцter аnlаyыşыnы demək оlаr ki, аrаdаn чыхаrdы.  Bц эцnцn 
kоmpцterləri  istənilən  bюyцklцkdə  prоqrаmы  yаddаşdа  sахlаmаьа  və  işlətməyə 
imkаn verən resurslаrа mаlikdir.   
Windows  7  XP  əməliyyat  sisteminə  nisbətən  kompüterin  daha  çox  resursunu  sərf 
edir.  7  əməliyyat  sisteminin  lokallaşdırılması  nəticəsində  Microsoft  məhsullarında 
istifadə  olunan  əmr  və  sözlərdən  ibarət  Azərbaycan  lügəti  (Glossary)  yaradılmış, 
interfeys  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edilmiş  (Language  interface  pack),  həmçinin 
Microsoft-un lokallaşdırılmış məhsullarında istifadəsi tövsiyə edilməyən söz və ifadələr 
siyahısı  yaradılıb  (Azeri  Policheck).  Lokallaşdırma  zamanı  Azərbaycan  dilinin  bütün 
qaydalarına riayət edilib. Görülmüş işlər nəticəsində Microsoft korporasiyası xüsusi dil 
paketini  -  Language  Interface  Pack  (LIP)  –  təqdim  edir.  Sözügedən  paketin  ingilis 
dilində  olan  əməliyyat  sisteminin  üstündən  yüklənməsi  Microsoft  Windows  7-ni 
Azərbaycan  interfeysilə  istifadə  etməyə  imkan  verir.  Dil  paketini  Microsoft-un  yerli 
nümayəndəliyinin saytından - www.microsoft.az yükləmək olar. 
Windows  əməliyyаt  sistemlərində  аşаьыdаkы  yeni  teхnоlоlэiyаlаr  tətbiq 
оlunmuşdur: 
WYSЫWYG teхnоlоэiyаsы. 
Mənаsы  –  «What  You  See  Ыs  What  You  Get»  –  Nəyi  эюrцrsən  оnu  аlыrsаn. 
Mоnitоrdа  neъə    эюrцrsənsə,  чаpdа  dа  о  ъцr  аlыrsаn.  Prоqrаmыn  istifаdəчi 
interfeysində  (Işчi  stоl)  yerləşdirilmiş  оbyektlərin  şəkilləri  (piktоqrаmlаrы)  оnun 
iъrа etdiyi işə mцvаfiq təsvirlər  
Menyu bəndlərini аktivləşdirmək цчцn klаviаtuturаdаn Windows dцyməsini 
bаsmаq  və  kursоru  dцymələrin  kюməyilə  mцхtəlif  isiqаmətlərdə  hərəkət 
etdirərək seчmək və Enter dцyməsini bаsmаqlа mцvаfiq prоqrаmы işlətmək оlаr. 
downloaded from KitabYurdu.org

130 
 
Və yа «siчаn»-ыn mаrkerini həmin menyulаrdа эəзdirməklə lазыm оlаn prоqrаm 
və yахud menyu bəndi seчilir, dцyməni sыхmаqlа bu bənd аktivləşdirilir.  
Оpen –  Stаrt  menyusunu  ачыr,  Eхplоrer  (Bələdчi)  –  kоmpцterin  yаddаşы 
ilə 
işlərin 
təşkili, 
Seаrsh(ахtаrmаq) 
– 
yаddаşdа 
lазыm 
оlаn 
fаyllаrыn(qоvluqlаrыn)  ахtаrыşы,  Ъheъk  by  DrWeb  –  mцvаfiq  аntivirus 
prоqrаmы  ilə  yаddаşыn  yохlаnmаsы.  Sоn  2  bənd  bu  menyunu  şəbəkədə  bцtцn 
istifаdəчilər  цчцn  ачmаq  və  bələdчilik  etmək  funksiyаlаrыnы  yerinə  yetirmək 
цчцndцr;  b  –  аktiv  işчi  stоlun  bоş  hissəsində  sаь  dцymənin  sыхыlmаsы  –  bu 
stоlun  pаrаmetrlərinin  təyin  оlunmаsы  və  dəyişdirilməsi  цчцn  оlаn  kоntekst 
menyunu  аktivləşdirir  (  цmumiyyətlə  istənilən  prоqrаm  mцhitinin  meny 
yазыlmыş  dцymələrindən  kənаr  bоş  yerdə  «siчаnыn»  sаь  dцyməsini  sыхmаqlа 
mцvаfiq kоntekst menyunu аktivləşdirmək оlаr). 
«Siчаn»-ыn sаь dцyməsinin (sюhbət əlbəttə sаь əl цчцn sазlаnmыş «siчаn»-
dаn  эedir)  sыхыlmаsы  ilə  menyulаrыn  kюməyilə  iş  stоlundа  оlаn  prоqrаm 
nişаnlаrыnы  (piktоqrаmlаrы)  niзаmlы  yerləşdirmək  –  mцхtəlif  pаrаmetrlərinə 
эюrə  dцзmək  оlаr,  mоnitоrun  və  ekrаn  təsvirin  prаmetrlərini  dəyişmək  və 
reжimlərini təyin etmək оlаr. WINDOWS prоqrаmlыrы mцhitlərində istənilən bоş 
ərазi,  heч  də  bоş  deyil.  Оnlаrы  siчаnыn  sаь  dцyməsi  ilə  yохlаsаq  mцtləq  hər 
hаnsы  bir  infоrmаsiyа  аlъаьыq.  Pоrоqrаmы  işə  sаlmаq  цчцn  оnun  nişаnыnыn 
цзərində  «siчаn»ыn  sоl  dцyməsini  sыхmаq  lазыmdыr.  Bu  prоqrаm  mцhitində 
viзuаl  оlаrаq  hər  bir  yаddаş  dаşыyыъыsыnыn  istifаdə  оlunmuş  və  азаd 
resurslаrыnы  эюrmək,  оnlаr  цзərində  mцхtəlif  prоfilаktik  əməliyyаtlаr  аpаrmаq 
və  оnlаrыn  mцhаfiзəsi  цчцn  mцхtəlif  vаsitələr  tətbiq  etmək  оlаr.  Ъоntrоl  Pаnel 
prоqrаmыnы  аktivləşdirməklə  isə  kоmpцterin  bцtцn  sistem  qurьulаrыnыn  və 
prоqrаm təminаtыnыn işini tənзimləmək оlаr.