Mühazirə 1 heyvanlarin sistematikasinin predmeti VƏ VƏZİFƏLƏRİ

SARKOMASTİQOFORLAR TİPİ – SARCOMASTIGOPHORA

Sarkomastiqoforlara hərəkəti və qidanın tutulmasını yerinə ye­­ti­rən yalan­çı ayaqları və qamçıları olan, sərbəst və parazit həyat tərzi keçirən birhü­cey­rəlilər daxildir. Bir sıra sarkodinlər qamçılar əmələ gətirir, bir çox qamçılılar isə ya­lançı ayaqlar əmələ gətirirlər. Buna görə sarkodinlərlə qamçılılar bir-bi­ri­nə ox­şar­dırlar və bir tipdə birləşirlər. Sarkomastiqoforlar tipinin 2 sinfi vardır: 1.Sarkodinlər (Sarcodina); 2.Qamçılılar (Mastigophora).

Sarkodinlər forma və quruluşlarına görə müxtəlif olub, 11000-dən çox nö­vü vardır. Bu sinfin nümayəndələrini səciyyələndirən əsas xüsusiy­yət onların xa­rici örtüyünün (pellikula) olmamasıdır. Bununla əlaqədar sarkodinlərdə bə­dən forması sabit olmayıb də­­yi­­şi­ləndir. Sarkodinlər sitoplazmatik çıxıntı (ayaq­lar) əmələ gətir­mək­lə hə­rəkət edirlər. Sarkodinlərin bədənləri sitoplazmadan, nü­və­dən və bir neçə orqanoidlərdən ibarətdir.

Sarkodinlərin bir çoxu üzvi və mineral tərkibli skeletə – qövqəyə malik­dir. Qövqə sitoplazmanın ifraz etdiyi şirədən əmələ gəlir və mühafizə funksi­ya­sı daşıyır.

Sarkodinlər olduqca müxtəlif həyat tərzi keçirirlər. Böyük əksəriyyəti dənizlərdə yaşayır, bir çox növləri şirinsu hövzələrində, bir qismi isə torpaqda yaşamağa uyğunlaşmışdır. Sarkodinlərin az da olsa parazit formaları vardır (1,3 %-ə qədər).

Sarkodinlər sinfi daxilində 3 yarımsinif müəyyən edilir: 1.Kökayaqlılar (Rhi­zopoda); 2.Şüalılar (Radiolaria); 3.Günəş­ki­mi­lər (He­lio­zoa).

Forma və quruluşlarına görə müxtəlif olan kökayaqlıları səciy­yə­ləndirən ümumi əlamət onların çılpaq olmaları və müvəqqəti pro­to­plazmatik çıxıntılar – yalançı ayaqlar əmələ gətirmələridir. Yalançı ayaqlar (psevdopodi) hərəkət or­qa­noididir. Psevdopodilər bədənin müx­təlif nahiyələrində əmələ gəlib, yox ola bilir.

Kökayaqlılar yarımsinfi 3 dəstəyə bölünür: 1.Amöblər (Amoebina); 2.Qöv­­­­­qəli amöblər (Testacea); 3.Foraminiferlər və ya dəlikdaşıyanlar (Forami­ni­fe­ra).

1.Amöblər dəstəsi (Amoebina). Amöblərin geniş yayılmış nö­­vü adi amöb­­­­­dür - Amoeba prote­us (şəkil 44). Proteus amöbünün yalançı ayaqları nis­bə­tən kökdür, uzundur və qurtaracağı kütdür. Yalançı ayaqların miqdarı müx­təlif sayda olur, hə­rəkətə və qidalan­maya xidmət edir.

Sitoplazmaya düşmüş qida həzm fermentləri ilə əhatə olu­nur və nəticədə en­do­plazmada həzm vakuolu əmələ gəlir. Həzm olunmayan qida hissəciyi bə­də­­nin hər han­sı bir yerindən xaricə atılır.

Yumulan və ya ifrazat va­kuolu qovuqşəkilli olub, ekto­plaz­manın altında yer­ləşmişdir və dövrü olaraq əmələ gəlir, yox olur.

Parazit amöblərdən dizen­te­riya amöbü (Entamoeba his­to­lytica) ilk dəfə 1875-ci ildə F.A.Leş tərəfindən Peterburq şə­hərində tapılmış və təsvir edil­miş­­dir. Parazitin törətdiyi xəs­tə­lik - dizenteriya xəstəliyi (amö­bi­az) adlanır.

QAMÇILILAR SİNFİ – FLAGELLATA&MASTIGOPHORA
Qamçılılar sinfinin 6000-dən çox nö­vü vardır. Sinfi səciyyələndirən əsas xü­­su­siyyət hərəkət orqanoidi vəzifəsini yeri­nə yetirən qam­­­çıların olmasıdır. Qam­­çı si­to­p­lazmanın nazik tükşəkilli çıxıntısı olub, növündən asılı olaraq bir və ya iki, bəzən də 4-8 və daha çox (hətta yüzlərlə) ola bilər. Sinfin az bir qis­mində (Rhizomas­ti­gida dəs­­təsi) müvəqqəti və ya daimi ya­lançı ayaqlar olur. Bu xüsu­siyyət ona əsas verir ki, sarkodinlərlə qamçılılar bir-birinə yaxın forma­lardır. Di­gər tərəfdən, qamçılı­larla bitkilər ara­sın­da ümumi əlamətlərin ol­­ma­sı faktı da var­dır. Qamçılıların bədəni müxtəlif forma­da, əsasən iyşəkilli, oval və ya şar­şəkilli olurlar. Bədəni sitoplazmadan, nüvədən və həyat proseslərində iştirak edən bir çox orqanoidlərdən ibarətdir. Sitoplazma iki hissədən ibarət olub, xa­ri­ci hissəsi ekto­plaz­ma, daxili hissəsi isə endoplazma ad­la­nır. Sarko­din­lərdən fərq­­li olaraq, qamçı­lı­ların bədən səthi ek­to­plazmanın qalınlaş­masından əmələ gə­lən pellikula ilə ör­tül­müşdür. Pellikula kifayət qədər möhkəm­dir və ona görə də qamçılılar sa­bit bədən formasına ma­likdir. Pellikula elastiki və ya zireh for­mada ola bilir. Şirin sularda ya­şayan qam­çılılarda xüsusi ifrazat or­qa­noidi – yu­mu­lan va­ku­ol olur. Yumulan va­ku­ol qovuq­şə­kil­li olub, rezervuarın ya­nın­da yerləş­miş­dir və daha mürəkkəb qurulu­şa ma­lik­dir.

Bədənin dal tərəfinə yaxın hissədə nüvə yerləşmişdir. Nüvə əsas or­qa­noid olub, kürəşəkilli formadadır, çoxalmada və bütün həyat proseslərində mü­hüm rol oynayır (şəkil 46).

Koloniya halında yaşayan qamçılıların praktiki əhəmiyyəti ilə yanaşı, onların nəzəri əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Xüsusilə çoxhüceyrəli heyvanla­rın əmələ gəlməsində keçid forma kimi onlar mühüm yer tuturlar. Eyni hücey­rə­lərdən təşkil olunmuş sadə quruluşlu qo­ni­um koloniyasında hüceyrələr ara­sında fərqli əlamətlər müşahidə edilməsə də ondan sonra gələn koloniyalarda fərdlərin artması ilə əla­qədar olaraq nəzərə çarpacaq fərqli əlamətlər meydana çıxır. Xüsusilə, volvoks koloniya­sındakı fərd­lər arasında olan müxtəliflik, cin­si hü­ceyrələr olan makroqamet və mikro­qa­met­lə­rin əmələ gəlməsi, koloniya üzvləri­nin bir-birilə sitoplazmatik çıxıntılar­la bir­ləşməsi, izoqam kopulyasiyanın ooqa­mi­ya ilə əvəz olunması və s. onların çoxhü­ceyrəli hey­van­lara başlanğıc verməsini sübut edən əsaslı əlamətlərdir.

Qamçılılar şirin su­­larda və dənizlərdə ge­­niş yayılmışlar. Bir çox növləri isə müx­təlif heyvanlarda və insan­larda parazitlik edərək ağır xəstəliklər törə­dirlər. Əlverişsiz şəraitdə bütün ibtidailər kimi sistalaşırlar.

Təsnifatı. Qamçı­­lılar sinfi iki ya­rım­sinfə bölünür: 1.Bitki qamçılılar (Phy­­­­to­mas­tigina); 2. Heyvani qamçı­lı­lar (Zoomas­tigi­na).

Fitomastiginlər – xlorofilə və digər piqmentlərə malik xroma­to­for­ları olan əsl bitki qamçılılarıdır. Bəzi rəngsiz formaları ilə yanaşı parazit növləri də var­dır. Autotrof və ya miksotrof yolla qidalanırlar, nadir hallarda holozoy qida­lanma da müşahidə edilir.

Bitki qamçılılardan fərqli olaraq heyvani qamçılılarda xromatoforlar olmur. Qamçılarının sayı 1-2 və onlarla ola bilər. Heyvani qamçılılar heterotrof orqa­nizmlərdir. Əksər növləri parazit həyat tərzi keçirərək, bitki, heyvan və in­sanlar arasında təhlükəli xəstəliklər törədirlər.

SPORLULAR TİPİ – SPOROZOA

Sporlular böyük bir qrup ibtidai heyvanlar olub, 3600-ə qədər növü var­dır. Sırf parazit həyat tərzi keçirərək, onurğasız və onurğalı heyvanların müx­təlif toxuma və orqanlarında yaşayırlar. Onların bəzi növləri isə insan və hey­van­­larda dərin parazitlik etməklə təhlükəli xəstəliklər törədirlər.

Parazitliklə əlaqədar olaraq sporluların bir çox orqanoidləri ixti­sar oluna­raq, kəs­kin şəkildə dəyişikliyə uğramışlar. Onlarda hə­rəkət or­qanoidləri, həzm va­ku­olu yoxdur. Sporluların qida­lan­ma­sı osmotik yolladır.

Sporlular üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri onlarda mü­rək­­kəb inkişaf mərhələsinin olması və spor əmələ gətirməsidir. Onlar spor mərhələsində fərd­lərinin sayını çox sürətlə artıra bilirlər. Spor xa­ricdən möhkəm örtüyə malik olub, onların yayılmasında mühüm rol oynayır. Sporun daxilində bir və ya bir ne­çə rüşeym olur.

Sporlular qeyri-cinsi və cinsi yolla, həmçinin onların növbə­ləş­mə­si ilə çoxalırlar.

Sporlular tipi 2 sinfə ayrılır: 1.Qreqarinlər – Gregarinina; 2.Kok­­sidi­ki­mi­lər –

Coccidiomorpha.

KOKSİDİKİMİLƏR SİNFİ — COCCIDIOMORPHA
Koksidikimilər – hüceyrədaxili parazitlər olub, qreqarin­lər­dən fərqli ola­raq onur­ğalı və onurğasız heyvanların orqan və toxuma­la­rın­da parazitlik edir­lər. Bun­ların əksəriyyətində cinsi və qeyri-cinsi ço­xalmanın növbələşməsi mü­şa­hi­də edilir.

Koksidikimilər sinfi 2 dəs­­təyə ayrılır: 1.Koksidilər (Cocci­diida); 2.Qan­sporlular (Haemo­spo­ridia).

QANSPORLULAR DƏSTƏSİ – HAEMOSPORIDIA
Qansporlular 100-ə qədər növü birləşdirib, məməlilərin, quşla­rın və sürü­nən­lərin hüceyrədaxili parazitləridir.

Koksidilərlə qansporluların qohumluq əlaqələri olduğunu ilk də­fə 1887-ci ildə İ.İ.Meçnikov qeyd etmişdir. Onlar arasında başlıca fərq qansporlularda hərə­kətli amöbvari şizontların olması və sporların olmamasıdır.

Digər sroplularda olduğu kimi, qansporlularda da hüceyrə xaricdən üç­qatlı membranla örtülüdür. Apikompleksin hüceyrənin ön qütbündə yerləşməsi əsas təsnifat əlaməti hesab olunur. Apikompleksin əsas orqanoidləri konoid və mik­ro­­borulardır. Konoid və mikroborular polyar həlqədən başlayır və hücey­rə­nin arxa qütbünə qədər uzanır. Mikroboruların sayı hüceyrənin hərəkət aktiv­li­­yin­­dən asılı olaraq dəyişir və sporluların növlərinin təyin olunmasında nəzərə alı­nır. Hüceyrənin apikal qurtaracağında polyar həlqədən sapşəkilli mikro­nem­lər və butulkaşəkilli roptrilərin axarları keçir. Bu orqanoidlərin ifraz etdiyi fer­ment­lərin parazitin sahib orqanizminə daxil olmasına xidmət etməsi güman edi­lir. Mikroporlar (məsamələr) parazitin sahib orqanizmindən osmotik yolla qi­da qəbul etməsini təmin edir (şəkil 48).

Qansporlular içərisində Plasmodium cinsindən olan sporlu­lar da­ha bö­yük prak­tiki əhəmiyyət kəsb edərək, insanlarda mal­yariya xəs­təliyini törədir. Mal­ya­riya plazmodisinin 4 növü məlum­dur: Plas­modium vivax, P.malariae, P.fal­­ci­parum, P.ovale. P.vivax – üç­günlük isitmə xəstəliyini törədir, hər 48 saat­­dan bir titrətmə baş verir. P.ma­lariae – 72 saatdan bir titrətmə verən dörd­günlük isit­mə xəstəliyini tö­rə­dir. P.falciparum – malyariyanın daha ağır forma­sı olan tro­pik mal­ya­riya xəstəliyini törədərək, qeyri-mün­təzəm (24-48 s) və uzun sürən titrətmə verir. P.ovale – Afrika və Asiyada yayılaraq 48 saatdan bir tit­rətmə ilə nəticələnən malya­riyanın törədicisidir.

İNFUZORLAR TİPİ – CILIOPHORA&INFUSORIA
Başqa ibtidai heyvanlara nisbətən infuzorlar tipinin nümayən­dələri daha mü­rəkkəb quruluşa malikdirlər. İnfuzorların bədəni pelli­kula ilə örtülüdür. Pel­li­­kulanın olması ilə əlaqədar olaraq onların nis­bə­tən sabit bədən forması vardır. İnfu­zorlar üçün səciyyəvi xüsu­siy­yət­lərdən biri onlarda kirpiklərin olmasıdır. Bir qrup infuzorlarda kir­piklər çox sıx, bir qismində kirpiklər bədənin müəyyən nahiyəsində yerləşmiş olur. Sorucu infuzorlarda isə kirpiklər ancaq inkişafın ilk mərhələsində olur və sonradan itirlər. Kirpiklər yaxşı inkişaf etmiş hərəkət orqa­noidləridir. Digər tərəfdən, onlar həmçinin qidanın tutul­masında da iştirak edirlər. İnfuzorlar üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri də onlarda iki tip nüvə aparatının olmasıdır. Nüvələrdən biri nisbətən iri olub makronukleus, digəri isə kiçik olub mikronukleus adlanır. Növlərindən asılı olaraq infuzorların bö­yük və kiçik nüvələri bir neçə ədəd ola bilir. Mikronukleus cinsi (generativ) nüvə adlanır və cinsi çoxalma prosesində əsas rol oynayır. Makronukleus isə so­matik (vegetativ) nüvə adlanaraq cinsi çoxalmadan başqa infuzorun bütün hə­yat prosesində iştirak edir.

İnfuzorlar tipinin 6000-dən çox növü vardır. Onlar dəniz və şi­rin su höv­zə­lərində, nəm torpaqda, bəzi növləri isə insan və hey­van­ların bədənində yaşa­mağa uyğunlaşmışdır.

Parazit formalardan balıqlarda Trichodina cinsinin növləri, insanlarda isə Balantidium coli növü ge­niş yayılmışdır. Ophryosco­lecidae fəsiləsinə mənsub olan növlər göv­şəyən heyvanların mədəsində yaşamağa uyğunlaşmışdır.
(Suctoria).

KİRPİKLİ İNFUZORLAR SİNFİ – CILIATA
Kirpikli infuzorların bədəni bütün ömrü boyu kirpiklərlə örtülü olur. Hə­yat tərzi və qidalanmaları çox müxtəlifdir.

İnfuzorlar müxtəlif bədən formasına malikdirlər. Əksər infuzor­ların bə­də­ni üzmə həyat tərzi ilə əlaqədar uzunsovdur. Buna adi tər­lik (Paramecium cau­datum) misal ola bilər. İnfuzorların öl­çü­ləri də müxtəlifdir, hətta 2 mm-ə qədər uzunluqda olan iri növləri də vardır (Spirostomum).

İnfuzorların bədəninin üzəri möhkəm, nazik pellikula ilə örtülü­dür. Pelli­kula mürəkkəb quruluşludur, şəffafdır və həmçinin elastiki­dir. Elastiklik­dən asılı olaraq infuzorlar bədənlərini müəyyən dərəcə­də dəyişə bilirlər. Boruşəkilli bədənə malik olan stentor infuzoru kürə­şə­killi forma ala bilir.

Kirpiklər mənşə etibarilə qamçılıların qamçısına oxşar olub, qısa olmaları ilə on­dan fərqlənir. Kirpiklərin sayı təqribən 10000-dən 15000-ə qədərdir və hə­rə­kət orqanoididir. Kirpiklər sitoplazmada yer­lə­şən bazal danəciyindən baş­lanır və ritmik hərəkət edirlər.

Kirpikli infuzorların sito­plaz­ması nəzərə çarpacaq dərə­cə­də iki hissəyə ayrı­lır. Onlar­dan biri nisbətən açıq və möh­kəm olan xarici his­sə - ektoplaz­ma, di­gəri isə nisbətən duru və də­nəvər olan daxili his­sə - endo­plazmadır. Ekto­plaz­ma mürək­kəb quruluşlu olub, bir çox orqa­noidlərin əmələ gəlməsində rol oy­nayır. İnfuzorların üzərini ör­tən pellikula, kirpiklər və bazal danəciyi ekto­plazmanın məhsuludur. Ektoplazmada pelli­kulaya perpendikul­yar yerləşən tri­xo­­sist­lər də vardır. Trixosist­lər uzunsov formada olub, infu­zor qıcıqlan­dı­rıl­dıq­da sapşəkilli formada açılaraq müdafiə və hücum orqanoidi və­­­zi­fəsini görür. Açıl­mış trixosistlər korlanır və yenisi ilə əvəz olu­nur­lar. Trixosistlər qanuna­uy­ğun şəkildə kirpiklərin arasında yerləşir və on­ların da sayı kirpiklər kimi çox­­dur (şəkil 50).

Həzm orqanoidləri sitostom adlanan ağızla başlanır. Əksər infu­zor­larda sito­stom peristom adlanan ağızətrafı çökəklikdə yerləşir. Bak­teriyalarla qida­lanan bir çox infuzorlarda peristom spiral şəklində yerləşən membranel­lərlə (daha uzun kirpiklərlə) əhatə olunmuşdur. Kir­piklərin və membranellərin titrək hərəkəti suda cərəyan yaradaraq qi­danı ağıza doğru hərəkət etdirir.

Hüceyrə ağzından daxilə sitofarinks adlanan udlağabənzər ka­nal açılır. İn­­fuzor qidalanarkən qida peristom hissədən sitostoma, ora­dan sitofarinksə, ora­­dan da endoplazmaya düşür.

Qida daxilə düşdük­dən sonra həzm vakuolu əmələ gəlir. Endoplazmaya dü­şən qidanın miq­darından asılı olaraq bir o qə­dər də həzm vakuolu əmələ gəlir.

Vakuolda qidanın həzm olun­­­ması sitoplazmanın ifraz etdiyi xü­su­si fer­ment­lər vasitəsilə olur. Həzm olun­ma­yan hissəciklər bədənin müəyyən his­sə­sində pellikulada yerləşən si­to­prokt adlanan xüsusi dəlik vasi­tə­silə xa­ricə atılır. Bu dəliyi ancaq lazım­sız hissəciklər xaric olarkən gör­mək olar.

İnfuzorlarda ifrazat məhsul­la­­rını xaric etməyə xidmət edən bir, iki və ya bir neçə yumulan va­ku­­ollar vardır. Yumulan vakuolla­rın ət­ra­fında ulduzşəkilli gə­ti­rici ka­nalcıqlar vardır. Bu kanalcıqlar bə­dən­də olan lazımsız maddələri top­la­yır və yumulan vakuola verir­lər. İfrazat vakuolları növ­bə ilə yumulub açıla­raq bədən­də olan lazımsız maddələri xaric edirlər.

İnfuzorların mühüm orqano­id­lərindən biri nüvədir. Nü­və­­lərin sayı ayrı-ayrı növ­lərdə müx­­təlifdir. Tərlikdə bir makro­nuk­­le­us və bir mikronukleus, P.au­­­re­lia növündə isə iki mikronukleus var­dır. Makronukleus vegetativ nüvə, mikro­nukleus isə cinsi və ya gene­ra­tiv nüvə olub, bütün kirpikli infuzorlar üçün xa­rakterikdir.

ÇOXHÜCEYRƏLİLƏR YARIMALƏMİ – METAZOA
Birhüceyrəlilərdən fərqli olaraq çoxhüceyrəlilərdə hüceyrələr çoxqatlıdır. Xa­rici qatda yerləşən hüceyrələr bütöv lövhəşəkilli ötrük əmələ gətirərək hey­vanın bədənini xarici mühitdən təcrid edir, çoxhüceyrəli quruluşa malik hey­vanlarda orqanizmdaxili mühitin yaranmasına şərait yaradır. Bu təcrid çox­hü­ceyrəli heyvanlarda ayrı-ayrı sistemlərin yaranmasına səbəb olur. Təkamül pro­sesində bədən örtüyü təkmilləşmiş, heyvanın daxili mühitinin davamlılığının saxlanmasına xidmət etmişdir. Çoxhüceyrəli orqanizm üçün vacib olan bütün or­qanlar və orqanlar sistemi həmin daxili mühit şəraitində inkişaf etmiş və tə­ka­­mül prosesində yüksək ixtisaslaşmış əlamətlər qazanmışdır.

Çoxhüceyrəlilərin mənşəyi və təkamülü barədə bir çox mülahizələr mövcuddur.

Çoxhüceyrəlilərdə bədən çoxsaylı hüceyrələrdən ibarət olur, lakin ibti­dailərin koloniyalarında da (Eudorina, Volvox və s.) çoxhüceyrəlilik müşahidə olunur. Bu koloniyalarda cinsi hüceyrələrdən başqa digər hüceyrələr az və ya çox dərəcədə bir-birinə oxşardır. Çoxhüceyrəlilərin orqanizmində isə hücey­rələr həm quruluş, həm də funksiya etibarilə müxtəlif istiqamətlərdə diferen­sa­siya et­miş, orqanizmin hissələri olmaqla müstəqilliyini itirmişdir. Çoxhü­cey­rə­lilərin xara­kterik xüsusiyyəti onların həyat tsiklində mürəkkəb fərdi inkişafın olma­sıdır. İbtidailərdə ontogenez hüceyrə səviyyəsində baş verir, kirpik apa­ra­tı, qida­nın tutulmasına kömək edən orqanoidlər, hərəkət orqanoidləri bu inkişa­fın məhsuludur.

Çoxhüceyrəlilərin birhüceyrəlilərdən əmələ gəlməsi barədə mülahizələr qə­bul edilsə də, bu prosesin hansı yolla getməsi mübahisəlidir. Müxtəlif qrup­lara mən­sub olan bir çox ibtidailərdə çoxhüceyrəli quruluş qazanmaq meyli mü­şa­hidə olunur. Bu xüsusiyyət şüalılarda, opalinlərdə özünü büruzə verir. İn­fu­zor­larda nüvə dualizmini çoxhüceyrəliliyə meyl kimi qəbul etmək müm­kün­dür. Mik­­so­sporidilərdə müxtəlif hüceyrə törəmələrinin əmələ gəlməsinə həqiqi çox­hüceyrəliliyin başlanğıcı kimi baxmaq olar.

Somatik və cinsi hüceyrələrdən ibarət koloniyalara əsaslanan Hekkel (1874) qastreya nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyəyə əsasən çoxhü­cey­rə­li­lərin uzaq əcdadı ibtidailərin kürəşəkilli koloniyaları olmuşdur. Hekkel onto­ge­nezdə rüşeym qatının (entoderma) daxilə çökməsi (invaginasiya) nəticə­sində iki­qatlı mərhələnin (qastrula) əmələ gəlməsini təsdiq edən embriolo­gi­yanın məlu­matlarına əsaslanmışdır. Filogenezdə kürəşəkilli blastulaya bənzər orqa­nizmin bir qatı daxilə çökmüş, ağız dəliyi vasitəsilə xaricə açılan ilk ba­ğır­saq boş­luğu əmələ gəlmişdir. Belə quruluşu olan ikiqatlı orqanizm qamçıla­rın kö­mə­yilə suda üzmüş, cinsi yolla çoxalmış və bütün çoxhüceyrəlilərin əc­dadı olmuşdur. Qastreya nəzəriyyəsi ikiqatlı çoxhüceyrəli hidraya aid edilə bilər.

Çoxhüceyrəlilərin təkamülündə əhəmiyyətli yer tutan nəzəriyyə Meçni­ko­vun faqositella nəzəriyyəsidir. İbtidai çoxhüceyrəlilərin ontogenezini öyrə­nərkən Meçnikov onların entodermasının daxilə çökməsi yolu ilə deyil, ayrı-ayrı hüceyrələrin blastula boşluğuna köçməsi yolu ilə baş verdiyini müəyyən etmişdir. Burada onlar əvvəlcə yumşaq, sonra isə sıx daxili qatın başlanğıcını əmələ gətirir, bu sıx hüceyrə qatından bağırsaq boşluğu və ilk ağız əmələ gəlir. Sıx entoderma başlanğıcı olan mərhələ süngərlərin və bağırsaqboşluqluların inkişafında mövcuddur. Meçnikova görə də çoxhüceyrəlilər koloniya halında yaşayan qamçılılardan əmələ gəlmişdir, lakin filogenezdə daxili rüşeym qatının əmələ gəlməsi daxilə çökmə yolu ilə deyil, koloniya boşluğuna çökmüş hücey­rələr tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu proses hüceyrədaxili həzmlə əlaqədar olmuş və daxili hüceyrə təbəqəsi Meçnikov tərəfindən faqositoblast adlan­dı­rıl­mışdır. Meçnikovun bu nəzəriyyəsi faqositella adlandırılır.

VII mühazirə

BAĞIRSAQBOŞLUQLULAR TİPİ – COELENTERATA&CNIDARIA
Bağırsaqboşluqlular tipinə aid olan heyvanlar sadə quruluşlu çoxhücey­rə­lilərdir. Bağır­saqboşluqlular ikili təbiətə malik hey­vanlardır. Vaxtilə Aristotel də göstər­miş­dir ki, bağırsaqboşluqluların qi­dalanması, xarici qıcıqlara cavab ver­məsi heyva­ni xüsusiyyət, sadə qu­ruluşlu olmaqla, substrata yapışaraq otu­raq həyat tərzi keçir­məsi isə bitkiyə oxşarlıq əlamətidir. Bağırsaqboşluqluların ək­sə­riyyəti ra­di­­al və ya şüalı simmetriyalı quruluşa malikdir. Yüksək inkişaf et­miş formalar­da (mərcan polip­lə­rində) ikiyansimmetriya və ya bilaterial sim­met­­­ri­ya da müşahidə olunur.

Bağırsaqboşluqluların bədəni iki qatdan ibarətdir. Xarici qatı ek­to­derma, daxili isə entoderma adlanır, hər iki qatın arasında bağır­saq­boşluqluların inki­şaf səviy­yəsindən asılı olaraq, nazik elastiki löv­hə­cik – bazal membranı (hidra­larda, də­niz hidroid poliplərində) və ya mezoqley (hidromeduzalarda, ssifome­duzalar­da, mərcan poliplərin­də) inkişaf etmişdir.

Bağırsaqboşluqlular sadə quruluşlu olsalar da onlarda çox müx­tə­lif­lik mü­şa­hidə olunur. Bu müxtəliflik əsasən mü­rək­kəb koloniyanın əmələ gəlməsi və bir-birinə oxşamayan polip və me­duza formalarının olması ilə əlaqədardır (şə­kil 52). Polip formalar kisəşəkilli olub, oturaq həyat tərzi keçirir. Meduza isə çətir və ya dairəşəkillidir və aktiv üzmək qabiliyyətinə malikdir.

Bağırsaqboşluqlular üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdən biri onlar­da dalayı­cı hü­ceyrələrin olmasıdır. Bu hüceyrələr bağırsaqboşluqlula­rın müdafiə olun­ma­­sında və şikarların tutulmasında iştirak edir.

Bu tipə aid olan heyvanlarda bir boşluq vardır ki, buna qastral boş­luq de­yi­lir. Bu boşluğun olmasına görə də onlara bağırsaqboşluq­lu­lar adı verilmiş­dir.

Bağırsaqboşluqluların həzm sistemi sadə quruluşlu olub, ağız ad­lanan də­liklə başlanır. Ağız qastral boşluğa açılır. Qida qastral boş­luq­da həzm olunur. Bu­­nunla yanaşı bağırsaqboşluqlularda hüceyrəda­xi­li də həzm baş ve­rir. Qastral boş­luq­­da həzm olunmayan qida hissəcikləri və ifrazat məhsulları da ağız də­liyi vasitəsilə xaric olunur. Hidroidlərdən fərqli olaraq meduzalarda me­zoqleyin yax­şı inkişaf etməsilə əlaqədar boşluqda həlqəvi və radial kanallar sistemi var­dır. Ona görə də bu boşluq qas­­­tro­vas­kulyar boşluq adlanır.

Süngərlərdən fərqli olaraq bağırsaqboşluqlularda sinir hüceyrə­lə­­ri vardır. Sa­­də quruluşlu formalarda sinir hüceyrələri diffuz xarak­ter­lidir, meduzalarda isə sinir hüceyrələri müəyyən yerlərdə toplana­raq daha mürəkkəb quruluşlu olur.

Cinsi çoxalmasına görə bağırsaq­boşluqluların əksəriyyəti müx­tə­lifcinsli, bir qismi də hermafroditdir. Hidroidlər kimi sadə quru­luş­lu formalarda cinsi məh­­sullar ektodermada, ssifoidlər, mərcan polip­lə­ri kimi daha yüksək quru­luş­lu formalarda isə entodermada inkişaf et­mişdir.

Bağırsaqboşluqluların 9000-ə qədər növü vardır. Onlar 3 sinfə ayrılırlar:

1. Hidroidlər— Hydrozoa

2. Ssifoidlər—Scyphozoa

3. Mərcan polipləri—Anthozoa

Bağırsaqboşluqluların 9000-ə qədər növü vardır. Onlar 3 sinfə ayrılırlar:

1. Hidroidlər— Hydrozoa

2. Ssifoidlər—Scyphozoa

3. Mərcan polipləri—Anthozoa

İLKAĞIZLILAR – PROTOSTOMIA

YASTI QURDLAR TİPİ – PLATHELMINTHES
Helmintologiya ən qədim tarixə malik elm sahələrindən biridir. Bu elm ba­rədə ilk məlumatlar b.e.ə. VI əsrə təsadüf edir. Məşhur Ebers papirusunda (b.e.ə. VI əsr) insanın parazit qurdları – xüsusən askarid və teniyalar barədə məlu­­matlar mövcuddur. Papirusda insanın qurd xəstəliklərinin müalicəsi və qurdların insan orqanizmində məhv edilməsi yolları da göstərilir.

Helmintologiya terminini elmə ilk dəfə Hippokrat (b.e.ə. 460-370) daxil etmiş, uşaqlarda askaridoz, tenioz və exinokokkoz əlamətlərini təsvir etmişdir. Lakin Hippokrat qurdlar və həşəratların sürfələrini ayırd edə bilməmişdir. Aris­to­telin sistematikasında da helmintologiya adı altında parazit qurdlar və həşərat sürfələri birləşdirilmişdir.

Helmintologiya zooloji sistematikada bir elm kimi: 1)XVII əsrin orta­larından XVIII əsrin ortalarına qədər - Françesko Redidən (1626-1698) K.Lin­ne­yə qədər inkişaf dövrünə; 2)XVIII əsrin ortalarından XIX əsrin ortalarına qə­dər - K.Linneydən Steyenstrup və Kyuxenmeysterə qədərki dövr; 3)XIX əs­rin ortalarından XX əsrə qədərki dövr – eksperimental istiqamət dövrü; 4)XX əsr­dən başlayan helmintologiyanın çiçəklənməsi dövrlərinə bölünür.

Helmintlərin öz-özünə əmələ gələn ət qurdları olması barədə təsəvvürlər hələ Aristotel dövründən məlumdur. F.Redi “Canlı heyvanların daxilində yaşa­yan heyvanlar üzərində müşahidələr” (1684) adlı əsərində helmintlərin biolo­giyası və onların sahibləri olan müxtəlif onurğalı heyvanlar barədə öz müşa­hidələrini təsvir etmişdir. O, digenetik sorucuların sürfə mərhələlərini izləmiş, ilk dəfə insan askaridinin cinsi yolla mayalanmış yumurtadan inkişaf etdiyini qeyd etmişdir.

K.Linney qurdları Vermes sinfində birləşdirmiş, parazit qurdların sərbəst yaşaya bilməsi fikrini səhv olaraq təsdiq etmişdir. Bu dövrdə Karl Asmund Rudolfi (1771-1832) Nematoda, Acanthocephala, Trematoda, Cestoidea sinif­lərinə daxil olan qurdları təsvir etmiş, trematodların hermafrodit orqanizmlər olduğunu ilk dəfə elmə daxil etmişdir (hermafrodit termini Rudolfiyə məxsus­dur). Bu tədqiqatlara görə Rudolfi “helmintologiyanın atası” adlandırılmışdır.

Helmintologiyanın inkişaf tarixində Steyenstrupun (1842) helmintlərin inki­şafında generasiya prosesinin olduğunu, serkarinin sərbəst yaşayan bir or­qa­nizm deyil, trematodların qeyri-cinsi çoxalma mərhələsindən əmələ gələn sür­fə mərhələsi olduğunu sübut etməsi böyük dönüş yaratmışdır.

1852-ci ildə Kyuxenmeyster teniidlərin inkişaf dövriyyəsi barədə təc­rü­bələr aparmış, Cysticercus fasiolaria ilə yoluxmuş siçan və siçovulların qara­ci­yərini pişiklərə yedizdirmiş, nəticədə pişiyin bağırsağında cinsi yetkin mərhə­ləyə çatmış Hydatigera taeniaeformis sestodunu tapmışdır. Kyuxen­mey­ster qoyun beyin qurdunun Multiceps multiceps cinsi yetkin mərhələsini də təcrübə ilə əldə etmişdir.

1861-ci ildə Leykart öküz soliterinin Taeniarhynchus saginatus insan or­qa­­nizmindən xaric olunmuş buğumları ilə cavan buzovları yoluxdurmuş, bu­zov­­ların finna ilə yoluxmasını təcrübə ilə təsdiq etmişdir.

Helmintologiyanın müasir tədqiqatları qurdların Vermes tipində birləş­di­ril­məsini məqsədəuyğun hesab etmir, bu tipdə müxtəlif taksonomik əlamətlərə malik qurdlar birləşdirildiyi üçün Skryabin və Şults (1929, 1931, 1940) bu tipi süni tərtib olunmuş tip hesab edirlər. V.N.Beklemişyev (1944) “Onurğasızların müqa­yisəli anatomiyası” əsərində qurdların morfoloji və filogenetik əlaqələrini tədqiq edərək, helmintoloji sistematikada müasir tipləri qeyd etmişdir.

Vermes tipinin müasir müstəqil tiplərə - Plathelminthes, Nemathelmin­thes, Nemertini, Annelida bölünməsi sahəsində Skryabin, Şults, Paromonov, Do­gel və s. alimlərin böyük xidmətləri olmuşdur.

Yastı qurdlar tipinə daxil olan orqanizmlərin bədəni yarpaqşəkilli və ya­xud lentşəkilli olub, adətən, dorzoventral (bel və qarın) istiqamətdə yastılaş­mış­dır. Bunlar ikiyansimmetriyalı quruluşa malikdirlər. Yastı qurdlar sadə qu­ru­luşlu, üçqatlı heyvanlardır. Yastı qurd­la­rda ektoderma və entoderma qatla­rı ilə yanaşı mezoderma qatı da in­ki­şaf etmişdir.

Bədən ölçüləri bir neçə mm-dən bir neçə metrə çatır. Bəzi növ­­lər­də or­qan­lar qanunauyğun şəkildə təkrar olunur. Bu da bədənin bu­ğum­lu olmasına sə­bəb olmuşdur.

Yastı qurdların bədəni üst hissədən dəri-əzələ kisəsi ilə örtül­müş­dür. Də­ri-əzələ kisəsi çoxqatlı və mürəkkəb quruluşlu epiteli və onun altında yerləşən əzə­­lə liflərindən təşkil olunmuşdur. Dəri-əzələ kisə­sində əzələlərin yığılması nə­ti­cəsində qurdvari hərəkət əmələ gə­lir. Parazit formalarda bədən xaricdən möh­kəm kutikula ilə örtül­müş­dür.

Yastı qurdlarda bədən boşluğu yoxdur. Daxili orqanların arası pa­ren­xima adlanan mezoderma mənşəli toxuma ilə dolmuşdur. Ona görə də yastı qurdları çox vaxt parenximatoz qurdlar adlandırırlar.

Həzm orqanları iki şöbədən - ektodermal mənşəli ön bağırsaq ad­lanan ud­­laq­dan və entodermal orta bağırsaqdan ibarətdir. Orta ba­ğırsaq əksər halda şaxə­lənərək kor qurtaracaqla nəhayətlənir. Onlarda dal bağırsaq və anal dəliyi yoxdur. Bir çox parazit formalarda (lent­­şəkilli qurdlarda) həzm sistemi tama­milə reduksiya olunmuşdur.

Yastı qurdlarda bağırsaqboşluqlulardan fərqli olaraq, ilk dəfə ifrazat sistemi əmələ gəlmişdir.

Bütün yastı qurdlarda qan-damar və tənəffüs sistemi olmur. Tənəf­füs pro­­sesi bədən səthi vasitəsilədir. Parazit formalarda isə tənəf­füs anaerob olur. Sinir sistemləri baş hissədə yerləşən cüt sinir dü­yünlərindən və onlardan uza­nan çox­lu uzununa sinir sütunlarından iba­rətdir. Onlardan da qarın və yan sü­tun­lar adla­nan iki sinir sütunu da­ha yaxşı inkişaf etmişdir.

Cinsi orqanlar sistemi mürəkkəb quruluşlu olub, nadir hal müs­təs­na ol­maqla hermafroditdirlər. Cinsi sistem cinsi vəzlərin, cinsi ka­nal­ların, cütləşmə or­qanı­nın, ümumiyyətlə cinsi aparatın mürəkkəb­liyi ilə xarakterizə olunur.

Yastı qurdlar tipi 4 sinfə bölünür: 1.Kirpikli qurdlar və ya turbel­larilər (Tur­bell­aria); 2.Digenetik sorucular (Trematoda, Digenea); 3.Mo­nogenetik sorucular (Monogenea); 4.Lentşəkilli qurdlar (Cestoidea).

Kirpikli qurdlar dəniz və şirin sularda sərbəst həyat tərzi keçirirlər. Digər sinif­lərin nümayəndələri parazit formalardır. Parazitlik edən yastı qurdların quruluşunda və biologiyasında həyat şəraitindən asılı olaraq müxtəlif xüsusiy­yətlər əmələ gəlmişdir.

Yastı qurdları təyin etmək üçün təyinetmə cədvəllərindən istifadə olunur. Bu cədvəllər ümumi qayda üzrə tezis və antitezis əsasında tərtib olunur. Axta­rılan əlamətlər birinci bəndin göstəricilərinə uyğun gəlirsə, antitezisdə göstə­rilən əlamətə əks olmalıdır, bu üsulla təyin olunan növ düzgün hesab olunur. Məsələn, yastı qurdları təyin edərkən cədvəldə aşağıdakı göstəricilər olmalıdır:

1(2) Bədən yarpaq şəklindədir.

2(1) Bədən lent şəklindədir.

Təyinetmə cədvəllərində yastı qurdlar üçün xarakterik olan xüsusiyyətlər öz əksini tapmalıdır: ağız və qarın sormaclarının quruluşu, yerləşmə vəziyyəti, həzm sisteminin quruluş tipi (qapalı və ya açıq) bağırsaq şaxələri və cinsi orqanların quruluşu, cinsi vəzilərin quruluş xüsusiyyətləri, cinsi dəliyin ağız və qarın sormaclarına nisbətən yerləşməsi və s.

KİRPİKLİ QURDLAR VƏ YA TURBELLARİLƏR SİNFİ – TURBELLARIA

Kirpikli qurdlar və ya turbellarilər yastı qurdların əsas siniflə­rin­dən olub, 3000-ə qədər növü vardır. Onlar dəniz və okeanlarda, şi­rin su hövzələrində yaşayırlar. Kirpikli qurdların əksəriyyəti dib (ben­tos) həyat tərzi keçirir. Bu­nunla yanaşı rütubətli torpaqda, tökül­müş yarpaqların altında yaşayan formaları da vardır. Kirpikli qurdla­rın böyük əksəriyyəti yırtıcıdır, az bir qismi isə para­zitliyə uyğun­laş­mış­dır.

Kirpikli qurdların bədəni, adətən yarpaqşəkilli formadadır və uzu­nuna is­ti­­qamətdə dartılmışdır. Əksəriyyətinin bədəni hamar olub, əlavə çıxıntısı yox­dur. Bəzi növlərdə bədənin ön hissəsində iki çıxın­tı olur. Kirpikli qurdlar ölçü­lə­rinə görə kiçik orqanizmlərdir. Onlar bir neçə mm, bəzən də bir neçə sm-ə qədər olurlar. Bununla belə onların iri formaları da vardır. Ən iri formaların­dan biri Polyco­tylus Baykal gölündə yaşa­yır və uzunluğu 30 sm-dir. Tro­­pik zonada torpaqda yaşa­yan bəzi formaları 50-60 sm uzunluqda olur.

Kirpikli qurdların bədə­ni­nin üzəri birqatlı kirpikli epi­te­li ilə ör­tül­müşdür. Epitelinin altında çoxlu miq­darda selikli, yapış­qan­lı və zü­la­li maddələr ifraz edən vəz­lər var­dır. Bu vəzlərin axa­rı bə­dən sət­hi­nə açılır və müxtəlif funk­si­yalar daşıyır. Selikli vəz­­lərin if­raz etdiyi mad­dələr turbellarinin sürüşməsinə şə­­rait yaradır. Yapış­qan­lı vəzlə­rin ifraz etdiyi sapşəkilli maddə vasitəsilə hey­van sualtı əşyalara ya­pışır. Zü­lali vəzlər müdafiəyə xidmət edən zəhərli mad­dələr əmələ gə­tirirlər. Epiteli rabdit adlanan uzun çubuqşəkilli hüceyrələrə ma­lik­dir. Qı­cıqlanma zamanı rabditlər hüceyrədən xaricə atılaraq, zəhərli mad­də­lər ifraz edərək müdafiə və hücum funksiyası yerinə yetirirlər. Ona gö­rə də, bir çox turbellarilər digər heyvanlar tərəfindən yeyilmirlər.

Epitelinin altında nazik bazal pərdəsi ilə ayrılan əzələ lifləri yer­ləşmişdir. Epitelinin altında həlqəvi və ya eninə əzələ lifləri yer­lə­şir. Əzə­lələr dəri epi­te­lisi ilə birləşərək dəri-əzələ kisəsini əmələ gətirir­lər.

Yastı qurdlarda olduğu kimi, turbellarilərdə də daxili orqanların arası pa­renxima ilə dolmuşdur. Parenxima mezoderma mənşəli birləş­di­rici toxuma­dan əmələ gəlmişdir. Parenxima hüceyrələrinin arasında çox­lu miqdarda əzələ lifləri, vəzli hüceyrələr və rabditlər yerləş­miş­dir.

Bağırsaqboşluqlularda və daraqlılarda olduğu ki­mi, kir­pikli qurdlarda da həzm siste­mi qapalıdır. Qida ağız dəliyindən da­xil olur və həzm olunmayan his­­sə­ciklər ağız dəliyi va­­sitəsilə xaricə atılır. Əksəriyyə­ti­nin bağırsağı iki his­sə­dən – ekto­der­mal ön (udlaq) və entodermal orta ba­ğırsaqdan ibarətdir. Ağız də­li­­yi, adə­tən qarın tərəfdə, bəzən bədə­nin ön və yaxud arxa tərəfinə

ya­xın yer­ləşir.

Bir qisim turbellarilərdə udlaq olmur, ya da çox qısalmış sadə bo­ru şək­lindədir. Bu qurdlarda həzmə xid­mət edən hüceyrələr paren­xi­ma­da yerləşir və orta bağırsaq olmur. Belə sadə həzm sistemi də­nizlərdə yaşayan və bağır­saq­sızlar (Acoela) dəs­təsində birləşən ibti­dai turbella­ri­lərə xasdır.

Digər turbellarilərdə udlaq güclü əzələlərlə təchiz olunub, xa­ri­­cə çıxmaq qa­biliyyətinə malikdir. Be­lə udlaq tutucu və ya sorucu apa­rat rolunu oynayır.

Orta bağırsaq müxtəlif quru­luş­da ola bilir. Bir qisim turbellari­lər­də orta ba­ğırsaq şaxələnmir, kisə şəklindədir. Belə quruluş əsasən ki­çik turbellarilərdə müşahidə olunur. İri ölçülü turbellarilərdə orta ba­ğırsaq az və ya çox şa­­­xə­lə­nərək, müxtəlif istiqamətlər­də özündən şaxələr verir: şaxələr­dən biri bədənin ön tərə­finə doğru, digər şaxələr müxtəlif istiqa­mət­lər­də uzanır. Bu quruluş də­nizlərdə yaşayan bağırsağıçoxşaxə­lilər (Po­­­­lycladida) dəstəsinə aid olan turbel­la­rilərə xasdır.

Nəhayət, bağırsağıüçşaxəlilər (Tricladida) yarımdəstəsinə aid olan tur­bella­rilər­də udlaq birbaşa üç şaxəli orta bağırsağa açılır: şaxə­lər­dən biri önə, ikisi isə arxaya doğru uzanır. Bu şaxələr də öz növ­bə­sində şaxələnir. Bu ya­rım­dəstə­yə əsasən şirin sularda yaşayan turbel­la­rilər daxildir.

Orta bağırsağın belə şaxələnməsi turbellarilərdə qan-damar sis­teminin olmaması ilə izah olunur. Orta bağırsaq təkcə həzmdə iştirak et­­mir, qidalı maddələrin bü­tün bədənə yayılmasında da rol oynayır. Qidanın bir hissəsi bağırsaqda, bir hissəsi isə faqo­sitar funksiya daşıyan hüceyrələrdə həzm olu­nur. Beləliklə, kir­pikli qurd­larda da ba­ğır­saqboşluqlularda olduğu kimi, hücey­rə­da­xi­li həzm baş verir.

Bütün yastı qurdlarda olduğu kimi, tur­bellarilərdə də dal bağır­saq və anal dəli­yi yoxdur.

İfrazat sistemi protonefridial tipdədir. İlk dəfə if­ra­zat orqanları turbel­la­rilərdə müşahidə olunur. İfrazat sistemi güclü şa­xələnmiş kanallardan ibarətdir. Nisbətən nazik kanalcıqlar kor qur­ta­racaqlı terminal adlanan hücey­rə­lərlə, əsas kanallar isə ifrazat dəli­yi ilə nəhayətlənir. Terminal hüceyrələr armudşəkil­li for­­mada olub, ulduz­şə­kil­li çıxıntılara ma­likdir və parenximada yerləşir. Hücey­rə­nin daxili boşluğunda uzun kir­pikciklər vardır. Bu kirpiklərin hərəkəti alovun tit­rəməsini xatırladır və ona görə də «kir­pikli alov» adlanır. Termina­l hüceyrə­lər vasitə­si­lə bədəndə olan ifrazat məhsulları top­la­nır, kiçik kanalcıqlardan iri şa­­xələrə, daha sonra əsas kanallara verilərək, xüsu­si də­lik vasitəsilə xaric edilir.

Yastı qurdlarda müşahidə edilən bu tip ifrazat sistemi pro­to­nefridial tipli ifrazat adlanır.

Müxtəlif turbellarilərdə ifrazat orqanları eyni dərəcədə inkişaf etmə­miş­dir. Dənizlərdə yaşayan bir çox turbellarilərdə (bağır­sağıçox­şa­xəlilər və bağır­saq­sız­lar) yaşayış mühitindən asılı olaraq, ifrazat or­qanları zəif inkişaf etmiş­dir.

Sadə quruluşlu formalarda sinir sistemi diffuz xa­rak­terli, nisbətən inkişaf etmiş formalarda isə sinir düyünləri və onlar­dan uzanan sinir sütunlarından ibarətdir.

Kirpikli qurdla­rın cinsi orqanları mürək­kəb qu­ruluş­lu olub, əksəriyyəti her­ma­­fro­dit­dir. Cinsi orqanlar qonada­la­rın sayına, qu­rulu­şuna və bir sıra əlavə törə­mələrinə görə fərq­li­dir. Erkək cinsi vəzilər – to­xum­luqlar – tək, cüt və ya­xud çox­lu miqdarda ola bilir (şəkil 64). Di­­şi cinsi orqanlar – yumurtalıqlar – adə­tən cüt, bəzən tək və çoxlu miqdarda olur. Daha primitiv quruluşlu tur­bella­rilərdə yu­mur­talıqlar sadə quruluşludur. Belə sadə yu­mur­talıqlar az miqdarda yumurta sarı­sı­na və qabıq maddəsinə malikdir. Belə yumurtaları entolesital yu­mur­talar adlandırır­lar. Nisbətən yüksək inki­şaf etmiş turbella­rilərdə yu­mur­ta­lıqlar böyük və kiçik şöbəyə ayrıl­mış­dır. Yumurtalıqların bö­yük şöbəsi sarılıq hüceyrələrini, kiçik şö­bəsi isə yumurta hüceyrə­lə­rini qida ilə təmin edir. Bu şöbələr son­radan cüt yumurtalıqlara və sa­rılıqlara çevrilirlər. Əmələ gələn yu­mur­­ta hüceyrələri yu­mur­ta sarı­sın­dan məhrum olur. Mayalan­madan sonra sarı­lıq hüceyrələri ilə əha­tə olunaraq ətrafında ümumi qişa for­ma­laşır. Belə yumur­taları ektole­si­tal yu­mur­talar adlandırırlar.

Toxumluq boruları və yumurta boruları adətən cüt olur, sonra­dan birlə­şərək tək boru əmələ gətirirlər. Bu borular erkək və dişi cin­si dəlik vasitəsilə bir­başa xaricə və ya qarın tərəfdə yerləşən ümumi klo­a­kaya açıla bilir.

DİGENETİK SORUCULAR SİNFİ – TREMATODA&DIGENEA

Digenetik sorucular sinfinə 4900-a qədər növ daxildir. Digene­tik soru­cu­ların hamısı sırf daxili parazitlər (endoparazitlər) olub, insan və heyvanların da­xili orqanlarında parazitlik edirlər.

Digenetik sorucular bir çox əlamətlərinə görə kirpikli qurdlara oxşasalar da parazit həyat tərzi ilə əlaqədar olaraq, bir çox dəyişikliyə uğramışlar. On­la­rın yetkin formalarında kirpik, göz ixtisar olunmuş­dur. Digər tərəfdən, digene­tik sorucularda sahibin bədəninə yapışma­ğa xidmət edən ağız və qarın sormac­ları əmələ gəlmişdir. Digenetik so­rucuların bədəninin üzəri tequment adlanan sito­plazmatik örtüklə örtülmüşdür.

Trematodların bədən ölçüləri müxtəlif olub, bir neçə mm-dən 4-5 sm-ə qə­­dər, bəziləri də 8 sm uzunluqda olur. Bədənləri yarpaq və lansetşə­kil­li for­mada olub, dorzoventral istiqamətdə yastılaş­mışdır (şəkil 65).

Turbellarilərdən fərqli olaraq, kirpik örtüyü yalnız sürfə mərhələsində olur, yetkin halda kirpik örtüyü olmur. Bədən tequmentlə ör­tülmüşdür və üzəri kuti­kulyar çıxıntı və qarmaqcıqlarla təchiz olunmuş­dur.

Digenetik sorucularda sa­hi­bin bədəninə yapışmağa xid­mət edən ağız və qarın sormac­ları əmələ gəlmişdir. Ağız sor­ma­cı bədənin ön hissəsində olub, orta hissəsində ağız dəliyi yerləşmişdir. Bu sormac həzm sistemi ilə əlaqəlidir. Qarın sor­macı qarın nahiyədə, qaraciyər sorucusunda ağızdan bir qədər aralı yer­ləşmişdir. Bu sormac həzm sis­temi ilə əlaqəli olma­yıb, ancaq sahibin bədə­nindən yapışmağa xid­mət edir. Yapış­ma orqanları bəzən daha güclü in­kişaf edir. Balıqların mədə­sin­də, molyuskların ürəkətrafı boş­luğunda parazit­lik edən As­pi­­dogaster cinsindən olan sorucu­larda qarın sormacı mürəkkəb quru­lu­şa ma­lik olub, çox güclü inkişaf etmişdir.

Digenetik sorucuların dəri-əzələ kisəsi turbellarilərdə olduğu kimidir. Əsas fərq sorucuların dəri örtüyündədir. Elektron mikroskopu ilə müəyyən olun­­­muşdur ki, trematodların və sestodların bədəni te­qumentlə örtülüdür. Te­qu­ment iki qatdan ibarətdir. Xarici qat sıx plaz­­matik membranla ayrılır. Mem­branın altındakı sitoplazma çoxlu kiçik vakuollardan, mitoxondrilərdən ibarət­dir. Kutikulyar çıxıntılar da bu qatda yerləşmişdir. Bu qatın altındakı bazal mem­­­branı xarici qatla daxili qatı bir-birindən ayırır. Bazal membranının altında turbellarilərdə olduğu kimi həlqəvi, köndələn və uzununa əzələ qatı yer­ləş­miş­dir.

Həzm sistemi. Bədənin ön hissəsində ağız sormacının ortasında ağız də­li­yi yerləşir. Ağızdan sonra (qaraciyər sorucusunda) kiçik udlaqönü boşluq, son­ra əzə­ləvi udlaq yerləşir (şəkil 66). Sormac, udlaqönü boşluq və udlaq soru­cular üçün xa­rak­terik olan sorucu aparatı təşkil edir.

Entodermal orta bağırsaq adətən iki şaxəyə ayrılır, bütün bədən boyu uza­­­na­raq kor qurtarır. Qaraciyər sorucusunda bu şaxələr də öz növ­bə­sində güc­lü şa­xə­lənir. Digər sorucularda şaxələnmə dərəcəsi heyvanın ölçü­sün­dən asılı olaraq müxtəlifdir.

İfrazat sistemi protonefridial tipdədir. İfrazat sisteminin əsa­sını bədən bo­­­yu uzanan əsas ka­­nal təşkil edir. Bədənin kənarlarından əsas kanala doğru «kir­­pik­li alov» adlanan hüceyrələrdən başlanan çoxlu miq­darda şaxələnmiş top­­la­yı­cı kanalçıqlar uzanır və ifrazat məhsul­la­rını toplayaraq ümumi ifrazat ka­­na­lına verirlər. Ümumi kanal bədənin dal tərəfində yerləşən ifrazat dəliyi ilə xa­ric­lə əlaqələnir.

Bütün yastı qurdlarda olduğu kimi, sorucularda da tənəffüs və qan-da­mar sistemi yoxdur.

Turbellarilərə nisbətən trematod­la­rın sinir sistemi zəif inkişaf etmişdir. Sinir sistemi bir cüt sinir dü­yünündən ibarət olub, udlağın yanında yerləşir. Sinir düyünləri birlə­şə­rək udlaqətrafı sinir həlqəsini əmələ gətirir və onlardan üç cüt sinir sütunları uzanır: qarın, bel və yan sinir sütunları. Sinir sütunları bir-biri ilə sinir telləri (komissurlar) vasitəsilə birləşir. Qarın sinir sütunu nisbətən yaxşı inkişaf etmişdir.

Hiss orqanları. Endoparazitlərin həyat şəraiti onların görmə orqanlarının re­duk­si­yasına səbəb olmuşdur. Ona görə bütün digenetik sorucularda yetkin mər­hələdə gözlər olmur. Hiss or­qan­ları dəridə olan toxunma hiss orqanlarıdır. Başqa hiss orqanları yox­­dur.

Cinsi orqanlar sistemi mürəkkəb quruluşlu olub, növlərindən ası­lı olaraq müxtəlifdir. Əksəriyyəti hermafroditdir.

Erkək cinsi orqanlar sisteminin əsa­sını bir cüt toxumluq təşkil edir. Qa­­ra­ci­yər sorucusunda toxumluq güclü şaxə­lən­­mişdir. Hər bir to­xumluqdan to­xum borusu uzanır. Hər iki toxum borusu bir­lə­şərək toxumxaricedici kanala ke­çir və o da cinsi əlaqə orqanı olan sirrusla nəha­yətlənir (şəkil 66).

Dişi cinsi orqanlar sistemi tək yumurtalıqdan ibarətdir. Yumur­ta­lıq­dan çıxan yumurta borusu kisəcik şəkilli ootipə açılır. Qaraciyər so­ru­cusunda və bə­zi sorucularda ootip olmur. Yumurta borusunun ge­niş­lənmiş hissəsi olan oo­tipə sarılıqların axarları açılır. Sarılıqlar bə­­dənin hər iki yan hissəsində yer­ləşir və kiçik qovuqcuqlar şəklində olub follikullar adlanır. Sarılıqlarda qidalı sa­rılıq hüceyrələri hazır­la­nır. Sarılıq hüceyrələri hər iki sarılıqdan kiçik ka­nal­cıqlarla axaraq iri sarılıq kanalına, onlar da birləşərək tək sarılıq kanalı vasitəsilə ootipə düşür. Ootip Melis cisimciyi adlanan çoxlu vəzli hüceyrələrlə əhatə olun­muş­dur. Melis çisimciyi maye ifraz edir və o da buraya tökülür. Oo­tip­dən boru şək­lində balalıq başlanır. Qarın sormacının yaxınlığın­da ba­lalıq na­zilir və dişi cin­si dəlik va­si­təsilə cinsi kloakaya açılır. Bun­dan baş­qa, ootip­dən bədənin bel tə­rə­finə doğru bir kanal uzanır ki, o da dəlik vasitəsilə xa­ricə açı­lır. Laurer kanalı adlanan bu ka­nal vasitə­silə artıq sarılıq hüceyrələri xa­ri­cə çıxarılır.

Digenetik sorucuların inkişafı çox mürəkkəb olub, metamor­foz­la və sahib də­yişməklə başa çatır. Onların inkişafında əsas sahiblə yanaşı, aralıq sahib də işti­rak edir. Bəzilərinin inkişafında isə iki ara­lıq sahib olur.

LENTŞƏKİLLİ QURDLAR SİNFİ – CESTOIDEA
Lentşəkilli qurdlar endoparazitlər olub, adətən insan və hey­van­ların ba­ğır­sa­ğında yaşayır. Lentşəkilli qurdların bədəni bel və qa­rın tərəfdən yastı­laş­mış for­madadır. Bədən boşluğu parenxima ilə do­ludur. Bədən ölçüləri müxtəlif uzunluqda olub, 1 mm-dən 10-15 metrə qədərdir. Əksər hallar­da bədən nəzərə çarpacaq dərəcədə fərq­lənən skoleks adlanan başcıqdan, boyuncuqdan, proq­lotidlər adla­nan buğumlu hissədən ibarətdir. Növlərindən asılı olaraq başcıqda sa­hibin bədənindən yapışmağa xidmət edən müxtəlif orqanlar – sormac­lar, yapış­mağa xidmət edən əzələli yarıq (botridilər), qarmaq­cıqlar in­ki­şaf etmişdir (şəkil 69). Başdan sonra boyuncuq hissə yerləşmişdir. Bu orqan cavan proq­lo­tidlərin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır. Bü­tün proqlotidlər birlikdə strobila adlanır. Proqlotidlərin də miqdarı növ­lərin müxtəlifliyindən asılı olaraq ya çox (3-4 min), ya da az (2-3 ədəd) olur. Boyun­cuq hissəyə yaxın olan bu­ğum­lar cavan, mayalan­mış yumurtaları olan arxada yerləşən buğumlar isə yet­kin buğumlar adlanır. Yetkin bu­ğumlar qoparaq bağırsağa və oradan da nəcislə birlikdə xarici mü­hi­tə düşür.

Lentşəkilli qurdların da bədəni digenetik sorucularda və mo­no­ge­netik soru­cularda olduğu kimi tequmentlə örtülmüşdür. Onlar­da tipik dəri-əzələ ki­sə­si vardır. Tequment xaricdən tük­şə­killi çıxıntılarla (mikro­tri­xilər) örtülmüş­dür. Tequ­mentin xarici qatın­da mitoxondrilər və müxtəlif törə­mələr yerləşir. Te­­qu­mentin xarici və daxili qatı bir-birindən bazal membranı ilə ay­rılır. Bu qat­­lar bazal membranında yerləşən hüceyrələr və sitoplazma­tik bağlar vasitə­si­lə əla­qələnir. Ba­zal membranın al­tın­da həlqəvi və uzununa əzələ qat­la­rı yerlə­şir. Bü­tün bunlar dəri-əzə­­lə kisəsini əmələ gəti­rir. Bir qədər də­­rində pa­ren­xi­ma­da uzununa, eni­nə və ya dorso­ven­tral əzələlər yer­lə­şir.

Xüsusi həzm sistemi yox­­dur və qida­lan­ması dif­fuz xarakterli olub, bütün bədən səthi vasitə­si­lə­dir. Be­lə hesab edilir ki, sahibin ba­­­ğır­sa­ğında həzm olun­muş qi­dalar tequmentin xa­ri­ci qatındakı mikro­tri­xi­lər və va­kuollar vasitəsilə sito­p­­laz­matik törəmələrə keçir, ora­dan isə parenximaya da­xil olur. Sahibin bağırsağın­da­kı həzm fermentləri parazit qurdlara təsir gös­­tərmir. Mü­əyyən olun­muş­dur ki, bağırsaq parazitlərinin ifraz et­dik­­ləri xüsusi maddə­lər ferment­ləri neytrallaşdırır.

Qan-da­mar və tənəffüs sis­temi də yoxdur. Tənəffüsləri de­mək olar ki, ana­­e­robdur. Bütün en­doparazitlər kimi, lentşəkilli qurd­lar da sa­hibin orqaniz­mində oksi­gen­siz mühitdə yaşayırlar. Anaerob tənəf­füs qlikogenin parça­lan­ma­sı he­sa­bına baş verir. Parazit qurdla­rın qida­lan­ması nəticəsində onların bə­də­nin­də top­lanan qlikogen fer­ment­lərin tə­siri ilə karbon qazına, hidrogenə və tur­şulara parçalanır. Müxtəlif qurd­larda müxtəlif tur­şu­lara (süd turşusu, vale­rian tur­şusu və s.) ayrı­lır. Bu turşular zəhərlidir və sahibə çox güclü zəhərləyici təsir göstə­rir.

İfrazat sistemi protonefridial tipdə qurulmuşdur. Parenximada sə­pələn­miş terminal hüceyrələrdən başlanan nazik kanallar qurdun bel hissəsində bə­dən­­boyu uzanan iki ifrazat kanalına birləşir. Bə­dənin ön hissəsində bu kanallar qarın tərəfə keçib yenidən öndən ar­xa­ya doğru bədənboyu uzanır. Qarın ifrazat kanalları bütün buğumlar­da eninə kanallar vasitəsilə bir-birilə bir­lə­şir. Sonuncu buğumda birləşən kanallar sidik kisəsini əmələ gətirir. Sidik kisəsi ifrazat də­li­yi ilə nəhayətlənir. Sonuncu buğum qırılıb düşdükdən sonra ifra­zat dəliyi ilə xa­­riclə əlaqələnir. Bəzi sestodlarda ifrazat sistemi fərqli olub, bədənin sonunda yerləşən ifrazat dəliyi ilə xaricə açılır.

Si­nir sistemi baş tərəfdə olan bir cüt sinir düyünündən və bədən boyu uza­­nan müxtəlif miqdarda, adətən 6-12 sinir sütunlarından iba­rətdir. Monie­zi­ya­larda bir cüt baş sinir düyünü komissurlar va­sitəsilə birləşib əsas sinir həlqəsini əmələ gətirir. Baş hissədə sor­macların aşağı hissəsində ikinci sinir həlqəsi yerləşir. Ondan çıxan si­nir­lər skoleksin yapışma orqanlarını sinir­lən­dirir. Hər iki sinir həlqəsi dörd ədəd nazik sinirlə bir-birilə əlaqələnir. Əsas si­nir həlqə­sin­dən 6 sinir sütunu uzanır və həlqəvi komissurlar vasitəsilə bir-birilə birləşir. Bunlardan yan sinir sütunları daha yaxşı inkişaf etmişdir.

Hiss or­qan­ları funksiyasını bədənin üzərində olan hiss si­nir hü­cey­­rə­lə­ri ye­rinə yetirir. Görmə orqanları yoxdur.

Cinsi orqanla­rı­nın qurulu­şu­na gö­rə demək olar ki, lentşəkilli qurdların hamısı her­ma­froditdir. Cinsi orqanlar mürəkkəb quruluşlu olub, əsasən hər bu­ğumda təkrar olunur. Bəzi sestodlarda hermafrodit cinsi aparat tək olur. Erkək cinsi orqanlar yüzlərlə kiçik qovuqşəkilli toxum­luq­dan, toxum kana­lın­dan, cüt­ləşmə orqanı olan sirrusdan, toxumçıxa­rıcı kanaldan və baş­qa orqanlardan iba­rətdir. Dişi cinsi orqanları iki­pər­li yu­mur­talıq­dan, yumurta borusundan, oo­tipdən, sarılıqdan, bala­lıq yolundan, ba­la­lıqdan, toxumqəbuledicidən və s. iba­rətdir.

VIII mühazirə

NEMATODLAR VƏ YA XÜSUSİ DƏYİRMİ

QURDLAR SİNFİ – NEMATODES
Nematodlar sinfi dəyirmi qurdların əsas sinfi olub, növ tərkibi­nə görə zən­­gin­dir. Onların 20000 növü təsvir edilmişdir. Bəzi hesab­la­ma­la­ra görə növ­ləri­nin sayı 500000-ə, hətta 1 milyona qədərdir. Ne­ma­todların 80 %-i demək olar ki, el­mə məlum deyildir.

Nematodların bədəni uzunsov formada olub, sapşəkilli, iyşəki­l­li­dir və adə­­tən, hər iki tərəfdən sivriləşmişdir. Bədən ölçüləri bir mm-dən kiçik olmaqla yanaşı bir neçə metrə qədər olur. Sərbəst ya­şa­yan formalar adətən kiçik olub, 1 mm-ə qədər, bəziləri isə 5 sm ölçü­də olur. Parazit növlərin də kiçik formaları var­­dır. Bununla belə on­la­rın ölçüləri əksər halda 20-40 sm, bəzi hallarda da 2-8 m uzunluqda olur. Bədənin üzəri möhkəm və elastiki kutikula ilə örtülmüşdür.

Ağız bədənin ön hissəsinin mərkəzində yerləşmişdir və növlə­rin­dən asılı olaraq altıya qədər dodaq adlanan fırla əhatə olunmuşdur. Bə­dənin qarın nahi­yə­­si­nin dal qurtaracaq tərəfinə yaxın yerdə anus dəliyi yerləşmişdir. Anus dəli­yindən dalda qalan hissə quyruq adlanır.

Dəri-əzələ kisəsi kutikula, hipoderma və bir­qat­lı uzununa əzələlərdən iba­­rətdir. Həm sərbəst yaşayan, həm də pa­ra­zit nematodlarda kutikula yaxşı in­ki­­şaf etmişdir. Kutikulanın altında hipoderma yerləşmişdir. Əksər ne­matod­lar­da hipoderma iri epiteli hüceyrələrindən ibarətdir. Hipo­der­manın daxili səthin­də hi­po­­derma valları adlanan qalınlaşmış dörd val (əzələ zolağı) əmələ gəlir. Bu vallar bə­dən boyu uzanır və onlar­dan ikisi yanlarda, biri bel, biri isə qa­rın tə­rəfdə yer­ləşir. Yan vallarla ifrazat kanalı, bel və qarın valları ilə əsas si­nir sütun­ları keçir (şəkil 74).

Nematodlarda bədən boşluğu ilk boşluq olub pro­toselom (psevdosel) ad­lanır və boşluğun xüsusi divarı yoxdur.

Həzm sistemi ön, orta və dal bağırsaqdan ibarət ol­maqla üç hissədən iba­rətdir. Bədənin ön ucunda yerlə­şən ağız dəli­yi adətən 6 ədəd dodaqla (aska­rid­də 3 ədəd) əhatə olun­muş­dur. Ağız dəliyi ektodermal udlağa açılır. Bir çox ne­ma­todlarda ud­lağın ön tərəfi xitin dişciklərlə təchiz olunmuşdur. Ud­lağın dal his­səsi soğanaq və ya bulbus adlanan şişkinlik əmələ gətirir.

Udlaq entodermal orta bağırsağa açılır. Orta bağırsağın divarı bir­qatlı epi­te­lidən təşkil olunub, əzələ liflərinə malik deyildir. Yastı qurd­lardan fərqli ola­raq, nema­todlarda həzm hüceyrədaxili olmur. Qi­da­nın həzmi orta ba­ğır­saq­da ge­dir. Orta bağırsaq təd­ri­cən ek­to­der­mal dal bağırsağa keçir və o da yarıq­şə­killi anus dəliyi ilə nə­ha­­yət­lə­nir.

Ne­matod­lar­da proto­nef­ridilər olmur, ifra­zat funk­siyasını dəri vəziləri ye­­ri­nə yetirir. Aska­rid­də yan vallarda dal qurtaracağı qapalı olan iki ifrazat ka­nalı uzan­mışdır. Bu kanallar bədənin ön hissəsinə yaxın qarın tərə­fə əyilərək, bir­ləşib tək kanal əmələ gətirir. Bu kanal qarın tərəfdə if­ra­zat dəliyi ilə xaricə açılır. Sərbəst yaşayan nematodlarda ifrazat funk­siyasını ter­minal hüceyrələr və dəri vəziləri yerinə yetirir.

Bədən boşluğunda olan iri faqosi­tar hüceyrələr də ifrazat funksiyasını ye­rinə yetirir.

Nematodlarda sinir sistemi hipodermada yerləş­miş­­dir. Sinir sis­temi ud­la­ğı əhatə edən sinir həlqəsindən və onun ət­ra­fında toplanan sinir hüceyrə­lə­rindən ibarətdir. Sinir həl­qə­sindən önə doğru 6, arxaya doğru bir neçə sinir sü­tunu (askariddə 6 ədəd) uzanır. Sinir sütunlarından hipodermanın qarın valında yer­lə­şən qarın si­nir sütunu daha yaxşı inkişaf etmişdir.

Udlaqətrafı sinir həl­qəsi, onun ətrafındakı sinir düyünləri və qarın sinir sütu­nu nematodların mər­kəzi si­nir sistemini əmələ gətirir. Hipodermada qa­rın sinir sütu­nun­dan baş­qa, bel, iki yan və iki – subventral və subdorsal sinir sü­tun­ları da var­dır.

Sərbəst yaşayan ne­­ma­todlarda hiss orqanları nis­bə­tən yaxşı in­ki­şaf et­mişdir. Onlarda lamisə or­qan­ları və ya tanqore­sep­torlar, kimyə­vi hiss or­qanı və ya hemoreseptorlar, bə­­zilərin­də işı­ğı hiss edən fotoreseptorlar müşahi­də olunur.

Lamisə orqanları ağız dəliyinin ya­­­xınlığında baş his­sə­də yerlə­şir. Ne­ma­todla­rın baş hissəsi quruluşuna görə çox müxtəlifdir. Dodaqlar üzə­rində sormaclar və ya papillalar inkişaf edir. Papillalar sinir­lərlə təchiz olun­du­ğu­na görə lamisə orqanı kimi əhəmiyyət kəsb edirlər.

Nematodlarda kimyəvi hiss orqan­ları (hemoreseptorlar) başın yan tərəf­lə­rin­də və ya yan dodaqlarda yerləşir. Ne­matodlarda hemo­re­sep­torlar amfidlər ad­­la­nır. Amfidlər müx­təlif formada olur: cibşə­kil­li, spiralvari, girdə, yarıq­şəkil­li, dəlik şək­lin­də və s. Bu hiss orqan­ları er­kək fərdlərdə daha güclü inkişaf et­miş­dir. Bitki­ ne­matodlarında amfidlər dodaqlarda yerləşir.

Fazmidlər və ya quyruq vəziləri – bəzi nematodların quyruğu­nun yanla­rın­da yerləşən çox kiçik birhüceyrəli orqandır. Erkək fərd­lər­də fazmidlər daha yaxşı inkişaf etmiş­dir.

Cinsi sistemi. Nematodlar müxtəlifcinslidirlər, her­ma­frodit for­ma­la­rı na­dir halda olur, cinsi dimorfizm kəs­kin nəzərə çarpır. Erkək fərdlər kiçik ölçülü olub, bədənin dal his­səsi bir qədər qıvrılır (askarid), bir qisim nematodlarda isə bədənin qur­taracağında dəri büküş və ya bursa adlanan cütləşmə orqanı vardır.

Cinsi orqanları sadə quruluşlu olub, uzun boruşəkillidir. Aska­rid­də dişi cinsi or­qanlar cütdür. Onlar sapşəkilli nazik yumurtalıqla başlayıb, bir qədər enli yu­mur­ta borularına keçir. Hər bir yumurta bo­rusu genişlənərək, balalığa ke­çir. Bala­lıq­lar da birləşərək balalıq yo­lu­na açılır. Balalıq yolu toxum qəbul etməyə və yu­mur­taların çıxarıl­masına xidmət edir. Kopulyasiya zamanı qəbul olunmuş toxum­lar balalıqda toplanır.

Nematodlarda erkək cinsi orqanlar adətən tək, bəzən cüt olur. Aska­rid­də er­kək cinsi orqan tək borudan ibarət olub, nazik ucunda toxumluq, ondan son­ra to­xum borusu və daha sonra toxumçıxarıcı ka­nal yerləşmişdir. Toxumçı­xa­rıcı kanal cinsi dəliklə dal bağırsağa açı­lır. Dal bağırsağın qurtaracağı kloaka əmələ gətirir. Cütləşmə orqanı kloakada yerləşir. Cütləşmə aparatı kloakanın yan cibciklərindən əmə­lə gələn iki ədəd uzun çıxıntıdan – spikuldan ibarətdir. Cin­si apa­rata həmçi­nin bir çox əlavə törəmələr, o cümlədən bursa da daxildir.

Nematodların spermatozoidləri bütün digər hey­van­ların toxum hüceyrələ­rin­dən fərqli olaraq, amöb­şəkillidir. Spermatozoidlər amöb kimi hərəkət edir­lər.

Nematodları həyat tərzinə görə üç qrupa böl­mək olar:

1.Sərbəst yaşayan formalar. Bu formalar su hövzələrində, nəm torpaq­larda yaşayır və

çürümüş üzvi maddələrlə, başqa orqa­nizm­lərlə qidalanırlar.

2.Bitki nematodları. Bu qrup formalar ya bü­tövlükdə, ya da inki­şa­fının müəy­yən mərhələsində bitkilərin kökündə, gövdəsində, çiçə­yin­də yaşayır.

3.İnsan və heyvanların parazitləri. Bu qru­pa aid olanlar insan və heyvanların bədə­ninin müx­tə­lif orqanlarında yaşayırlar.
HƏLQƏVİ QURDLAR TİPİ – ANNELIDA
Həlqəvi qurdlar bütün qurdlar qrupunun ən yüksək inkişaf etmiş for­ma­la­rı olub, ali qurdlar adlanırlar. Bədən öl­çü­ləri 0,5 mm-dən 2-3 m-ə qədər uzun­luqda olur. On­lar dənizlərdə, şirin sularda, tor­paqda yayılaraq 9000-dən çox nö­­vü vardır.

Həlqəvi qurdların xarici quruluşunda əsas əla­mət bədəni­nin buğumlu və ya metamerli olmasıdır. Bədən az və ya çox miqdarda bu­ğumlar­dan ibarətdir. Bu buğumluluq, həmçinin, daxi­li hissədə də vardır ki, o da arakəs­mə­lər (dis­sepi­mentlər) adlanır. Bə­zi formalarda xarici bu­ğum­luluq daxili arakəs­mə­lərə uyğun gəldiyi halda, bəzi formalarda bu qanunauyğunluq pozulur. Bə­də­nin bu­ğumları bir çox formalarda quruluş­la­rına görə bir-birinə oxşardır və ona gö­rə də bu homonom buğumluluq adlanır.

Həlqəvi qurdların bədənində bir-birindən fərqlənən üç hissəni ayır­­maq müm­­kündür. Onlardan biri prostomimum adlanan baş, ikin­ci­si buğumlu göv­də, üçün­cü piqidium adlanan dal (anal) hissədir.

Həlqəvi qurdlarda dəri-əzələ kisəsi yaxşı inkişaf etmişdir. Dəri-əzələ kisəsi ku­tikula, epiteli, uzununa və həlqəvi əzələlərdən təşkil olun­muşdur. Həlqəvi qurd­­ları səciyyələndirən xüsusiyyətlərdən biri də on­larda selom adlanan ikinci bə­dən boşluğunun olmasıdır. Boşluq da ara­kəsməli olub, buğumludur. Bununla ya­na­şı baş və dal tərəfdə olan bəzi buğumlar müstəsna olmaqla hər bir buğu­mun da selomik kisəsi vardır. Həlqəvi qurdların bədən boşluğu digər qurd­lar­dan fərqli olaraq xüsusi divara malikdir.

Həzm sistemi bədənin ön hissəsinin qarın tərəfində yerləşən ağız dəliyi ilə baş­lanır. Ağız dəliyi udlağa, udlaq orta bağırsağa, o da dal ba­ğır­sağa açılır. Dal ba­ğır­sağın sonunda anus dəliyi yer­ləş­mişdir. Həzm sisteminin divarı mürək­kəb quru­luş­ludur və orada həzm vəziləri, əzələlər və s. yaxşı inkişaf etmişdir. Ba­ğır­saq qan-da­mar sistemi ilə əlaqəlidir. Bəzi formaların orta bağırsağında dərin çı­xıntılar - «tif­lozol» vardır ki, onlar bağırsağın səthini geniş­ləndi­rə­rək həzmə kömək edir.

İfrazat sistemi metanefridilərdən ibarətdir. Metanefridilər me­­tamer quru­luş­lu olub, hər bir buğumda yerləşmişdir.

Tənəffüsü bədən səthi vasitəsilədir. Bir çox növlərində, xüsusilə də­niz­də yaşayan formalarda şaxəli çıxıntılar vardır ki, onlar qəlsəmə funksiyasını ye­rinə yetirir.

Həlqəvi qurdlarda yaxşı inkişaf etmiş qapalı qan-damar sistemi vardır. Qan-da­mar sisteminə əsas iki damar – bel və qarın damarları daxil­dir. Bel qan-damarı ba­ğırsağın üstündə, qarın damarı isə altında yerləş­miş­dir. Hər iki da­marlar bir-birilə daha kiçik həlqəvi damarlarla bir­ləş­mişdir.

Sinir sistemi baş hissənin bel tərəfində yerləşən cüt udlaqüstü si­nir dü­yünün­dən, udlaqətrafı sinir həlqəsindən və qarın sinir zənci­rindən ibarətdir. Qarın sinir zənciri hər bir buğumda təkrar olunan si­nir düyün­lərindən əmələ gəl­mişdir. Həlqəvi qurd­larda hiss orqanları nisbətən yaxşı in­ki­şaf etmişdir. Hiss hüceyrə­ləri bütün bədən səthində yerləşmişdir. Onlarda iybilmə, bir ço­xun­da isə müvazinət orqanı olan statosist, bir və ya iki cüt göz də olur.

Həlqəvi qurdlar qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalırlar. Qeyri-cinsi ço­xal­ma­sında bədən bir neçə hissəyə parçalanır və onla­rın hər biri inkişaf edərək baş və quyruq hissələrini bərpa edir. Cinsi çoxalma­larına görə həm ayrıcinsli, həm də hermafrodit olurlar.

Həlqəvi qurdlar bir neçə sinfə ayrılır. Əsas sinifləri aşağıdakı­lardır:

1. Çoxqıllı həlqəvi qurdlar—Polychaeta

2. Exiuridlər—Echiurida

3. Azqıllı həlqəvi qurdlar—Olygochaeta

4. Zəlilər—Hirudinea

Həlqəvi qurdlar da digər heyvan qrupları kimi təyinetmə cədvəllərinə əsa­sən tezis və antitezis əsasında təyin olunur. Məsələn: bədən qurdvari­dir, bu­ğum­ludur, buğumlar əsasən homonomdur. Bədən üzərində az və çox miqdarda qıllar ola bilər (qılları olmayan növlər də mövcuddur).