MühaziRƏ 3 Əmək mühafizəsinin hüquqi və təşkilati məsələləri. Plan

İş vaxtı

İş vaxtının növləri və tənzimlənməsi qaydaları əmək məcəlləsinin IV bolməsində nəzərdə tutulmuşdur. Qanunvericiliyə uygun iş vaxtının növləri aşagıdakılardır: tam iş vaxtı, qısaldılmış iş vaxtı, natamam iş vaxtı.

Tam iş vaxtı – müddəti Əmək məcəlləsində nəzərdə tutulmuş həftəlik və gündəlik iş saatları ərzində işçilərin əmək funksiyasını yerinə yetirməsi üçün müəyyən edilmiş zamandır.

Gündəlik normal iş vaxtının müddəti 8 saatdan artıq ola bilməz. Normal iş vaxtına uygun olan həftəlik normal iş vaxtının müddəti 40 saatdan artıq müəyyən edilə bilməz.

Həftəlik iş vaxtının müəyyən edilməsi Əmək məcəlləsinin 90-cı maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Yəni bir qayda olaraq iki istirahət günü olan beş günlük iş həftəsi müəyyən edilir.

Əmək şəraitinin xarakterindən asılı olaraq işə götürən və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanı (Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti) həftəlik tam iş vaxtının müddəti çərçivəsində altı günlük iş həftəsi müəyyən edə bilər.

Altı günlük iş həftəsində həftəlik norma 40 saat olduqda gündəlik iş vaxtının müddəti 7 saatdan, həftəlik norma 36 saat olduqda gündəlik iş vaxtının müddəti 6 saatdan və həftəlik norma 24 saat olduqda isə iş vaxtının müddəti 4 saatdan çox ola bilməz.

Qısaldılmış iş vaxtı - Əmək məcəlləsinin 91-ci maddəsində oldugu kimi nəzərdə tutulmuşdur. İşçilərin ayrı-ayrı kateqoriyalarına, onların yaşı, səhhəti, əmək şəraiti, əmək funksiyasının xüsusiyyətləri və digər hallar nəzərə alınaraq əmək məsəlləsi ilə və müvafiq normativ hüquqi aktlarla, havelə əmək müqaviləsinin, kollektiv müqavilənin şərtləri ilə qısaldılmış iş vaxtı müəyyən edilə bilər.

Qısaldılmış iş vaxtının müddəti həftə ərzində 16 yaşadək işçilər üçün 24 saatdan, 16 yaşdan 18 yaşa dək işçilər üçün, həmçinin hamilə və yaş yarıma dək uşagı olan qadınlar üçün 36 saatdan artıq olmamalıdır.

Əmək şəraiti zərərli olan işlərdə çalışan işçilər üçün iş vaxtının qısadılmış müddəti əmək məcəlləsinin 92-ci, xüsusi xarakterli işlərdə çalışan işçilərin qısadılmış iş vaxtı isə 93-cü maddələrdə göstərilmişdir.

Yüksək həssaslıq, həyəcan, zehni, fiziki və əsəb gərginliyi, habelə insanın səhhətinə mənfi təsir göstərən digər amillər olan əmək şəraitli iş yerlərində (həkimlərə, müəllimlərə, elektrotexniki qurgularda, cihazlarda və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər iş yerlərində işləyənlərə) həftə ərzində 36 saatdan çox olmamaq şərti ilə qısadılmış iş vaxtı müəyyən edilmişdir. Həmin iş yerləri üzrə peşələrin, vəzifələrin siyahısı iş vaxtının konkret müddəti göstərilməklə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir.

Natamam iş vaxtı - Əmək məcəlləsinin 94-cü maddəsində göstərilmişdir. Burada əmək müqaviləsi baglanarkən, havelə əmək münasibətləri prosesində işci və işə götürənin qarşılıqlı razılıgı ilə natamam iş vaxtı müəyyən edilə bilər.

Natamam iş vaxtının müddəti və onun qüvvədə oldugu zamanın, ayın, ilin davamiyyəti tərəflərin razılıgı ilə müəyyən edilir. İşçilərin səhhəti və fizioloji vəziyyəti (hamilələik, əlillik) havelə xroniki xəstəliyi olan uşagının və digər ailə üzvünün səhətti müvafiq tibbi rəyə görə əmək funksiyasının natamam iş vaxtında yerinə yetirilməsini tələb edərsə, havelə 14 yaşına çatmamaış yaxud 16 yaşınadək əlil uşağı olan qadınlar ərizələri ilə işə götürən natamam iş vaxtı müəyyən etməlidir.

Natamam iş vaxtı əməyin ödənilməsi və ya əmək funksiyasının icrasına sərf olunan vaxta mütənasib, ya da tərəflərin qarşılıqlı razılıgı ilə müəyyən edilir.

Əgər işçinin gündəlik iş vaxtının ən azı yarısı gesə vaxtına (saat 22-dən səhər saat 6-dək) düşərsə, onda həmin iş vaxtının geçə vaxtına düşən hissəsi bir saat qısaldılır.

İş vaxtı qanunla müəyyən edilmiş elə bir vaxtdır ki, onun ərzində işçi müəssisənin daxili əmək intizamı qaydalarına uyğun ona tapşırılan işi yerinə yetirir. iş vaxtının nizama salınması iki başlıca məqsədi güdür: bir tərəfdən əməyin zəruri mühafizəsini ; digər tərəfdən ictimai, siyasi və mədəni həyatda tam dəyəri ilə iştirak etmək üçün zəhmətkeşlərin zəruri həcmdə əmək sərf etməsi təmin edilir.

Əmək məcəlləsinin 95-ci maddəsinə uyğun iş vaxtının rejimi qaydaları- gündəlik iş vaxtının müddəti, onun başlanması və qurtarması, işdə fasilələrin vaxtı və müddəti, sutkadakı növbələrin sayı, bir növbədən digər növbəyə keçirilmə, iş vaxtının cəmlənmiş uçotu, işlənmiş iş günlərinin istirahət günləri ilə əvəz ediməsi (əvəz günün verilməsi) qaydaları, habelə həftəlik iş günlərinin sayı, müəssisədaxili intizam qaydaları və ya əmək müqaviləsi, kollektiv müqavilə ilə müəyyən edilir.

İş vaxtının rejimi və onu müəyyən edən qaydalar Əmək məcəlləsi və digər normativ hüquqi aktlarla müəyyən edilmiş iş vaxtı müddətinə əməl olunmaqla işəgötürənin əmri ilə təsdiq edilir.. Bu qaydalarla işçilər hökmən tanış edilməlidirlər.Həmin qaydaların iş rejimini tənzimləyən əsas bölmələri böyüdülmüş şəkildə bütün işçilərin hər gün görə biləcəyi yerdən asılmalıdır.

İş vaxtından artıq işlərin son həddi Əmək məcəlləsinin 100-cü maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Hər bir işçi dalbadal gələn iki iş günü ərzində dörd saatdan, əmək şəraiti ağır və zərərli olan iş yerlərində isə iki saatdan çox iş vaxtından artıq işlərə cəlb edilə bilməz.

İş vaxtından artıq işlərə yol verilən müstəsna hallar əmək məcəlləsinin 101-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Həmin maddəyə uyğun iş vaxtından artıq işlərə yalnız aşağıdakı müstəsna hallarda yol verilir.

1. 
   dövlətin müdafiəsinin təmin oluması üçün, habelə təbii fəlakətin istehsal qəzasının qarşısını aımaq və ya onların nəticələrini aradan qaldırmaq üçün yerinə yetirilməsi zəruri olan ən vacib işlərin görülməsi;
   
2. 
   su,qaz və elektirik təchizatı, isitmə, kanalızasiya və digər kommunal müəssisələrində işlərin, xidmətlərin pozulmasına səbəb olan gözlənilməz hadisələrin nəticələrini aradan qaldırmaq üçün zəruri işlərin görülməsi təmin etmək üçün;
   
3. 
   başlanmış və istehsalın texniki şəraitinə görə iş günün sonunadək tamamlana bilməyən işlərin dayandırılması avadanlıqların, əmtəələrin qarşısıalınmaz korlanması, sıradan şıxması təhlükəsi zamanı işlərin tamamlanması zərurəti olduqda;
   
4. 
   işçilərin əksəriyyətinin işinin dayandırılmasına səbəb olan sıradan çıxan mexanizmlərin, qurğuların təmiri, bərpası ilə əlaqədar işlərin görülməsi zərurəti olduqda;
   
5. 
   əvəz edən işçinin işdə olmaması ilə əlaqədar fasilə verilməsinə yol vermək mümkün olmadıqda.
   

İşəgötürən iş vaxtından artıq işlərə işçilərin cəlb edilməsini doğuran səbəblərin vaxtında aradan qaldırılması üçün bütün zəruri tədbirləri görməyə borcludur.

İş vaxtından artıq işlərə aşağıdakıların cəlb edilməsi qadağandır: hamilə qadınlar və südəmər uşağı olan analar, habelə bir yaşınadək uşağı olan qadınlar; uşağı 18-dən aşağı olan şəxslər; qanunvericiliyə müvafiq surətdə işçilərin başqa kateqoriyaları.

Bir yaşından səkkiz yaşınadək uşağı olan qadınlar və əlillər (bu işlər tibbi tövsiyələrə görə onlara qadağan edilmədikdə) iş vaxtından artıq işlərə yalnız onların razılığı ilə cəlb edilə bilər.