Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987

§ 8. COGRAFI MÜHIT. TƏBII EHTIYYATLAR.  

 

P L A N 

 

 

1.Cografi  və süni mühit  

2.Təbii ehtiyatların növləri və təbii kadastr 

3.Torpaq ehtiyatları  

I4. Insanın  təbii mühitlə əlaqəsi. 

 

 

Yer  planetinin  inkişaf  tarixində  ən  böyük  hadisə  yer  izərində  insanın 

yaranışıdır.  Orta  və  son  paleolit  dövründə  (100  min  əvvəl)  ilk  ictimai-iqtisadi 

formasiya - ilk ictima quruluş meydana gəldi.  

 

İnsan  təbiətin  bir  hissəsi  olduğu  üçün  ondan  asılıdır.  Təbii 

qanunauyğunluqlar  ictimai  quruluşla  hesablaşmayır.  Təbiət  qanunlarını  insan  nə 

məhv  edə  bilər  nə  də  dəyişə  bilər,  yalnız  onlardan  istifadə  etməyi,  o  qanunları 

yaxşı və pis istiqamətə yönəltməyi bacarar.  

 

Müasir dövrdə insan 2 qarşılıqlı əlaqəli mühitdə mövcuddur: təbii (coğrafi) 

və    süni  (texnogen).  İnsanı  əhatə  edən,  onun  həyat  və  fəaliyyəti  ilə  sıx  təmasda 

olan  təbiətin  hissəsinə  (yerin  dərinliyi,  yerüstü  və  yeraltı  sular,  hava  məkanı, 

torpaq,  bitkilər,  heyvanlar)  coğrafi  mühit  deyilir.  Coğrafi  mühitin  bütün  təbii 

elementləri və onun landşaftları insan tərəfindən dəyişilməsinə baxmayaraq həmişə 

özüinkişaf  xüsusiyyətini  saxlayır.  Coğrafi  mühitin  texnogen  elementləri  haqqında 

(zavod,  yol  və  s.)  bunu  demək  olmaz,  çünki  bu  elementləri  yaxşı  vəziyyətdə 

saxlamasalar, dağılar.  

 

Coğrafi  mühit  cəmiyyətin  inkişafının  daimi  və  vacib  şərtlərindəndir,  onun 

maddi  bazasıdır.  Təbiətin  insanın  təsərrüfat  fəaliyyətinə  təsirini  nəzərə  almaq 

lazımdır.  Ərazinin  kənd  təsərrüfatı  üçün  mənimsənilməsində  təbii-ərazi 

xüsusiyyətlərinə  və  landşaft  fərqlərinə  xüsusi  fikir  verilməlidir.  Bununla  yanaşı 

insan özü də coğrafi mühitə aktiv təsir edir və bu təsir cəmiyyətin quruluşundan, 

onun iqtisadi inkişafından asılıdır.  

downloaded from KitabYurdu.org

---

 

Təbii ehtiyatların növü və təbii kadastr. Təbii ehtiyatların müxtəlif təsnifatı 

mövcuddur.  Onları  təbii  qruplarına  və  dirçəlməyə  (təkrarlanma)  görə 

təsnifatlandırmaq  vacibdir.  Təkrarlanmaya  görə  təbii  resursları  təkrarlaşmayan 

(dirçəlməyən),  tükənmiş,  lakin  təzələnən  və  çətin  təkrarlanan  (yenidən  qurulan) 

növlərə bölürlər.  

 

Təkrarlanmayan  (dirçəlməyən)  mineral  resurslara,  məsələn  faydalı 

qazıntıların  filizləri  aiddir.  Onların  ehtiyatını  və  uzaq  perspektiva  üçün  tələbatını 

bilmək, onlardan maksimum məhsuldarlıq əldə etmək lazımdır.  

 

Tükənmiş, lakin təzələnə bilən (dirçəldilə bilən) təbii ehtiyatlara torpaq, bitki 

və  heyvan  ehtiyatları  misal  ola  bilər.  Bioloji    resursların  miqdarını  azaltmaqla 

yanaşı  artırmaq  da  olar.  Təzələnən  (təkrarlanan)  təbii  resurslar  üçün  onların 

məhsuldarlığı haqqında məlumat bilmək vacibdir ki, il ərzində tələbat miqdarı bu 

ehtiyyatların tükənməsinə səbəb olmasın. Təsərrüfat tədbirlərini yerinə yetirərkən 

konkret  ərazidə  bu  resursların  bolluğunu  yaratmaq  mümkünlüyü  haqqında 

məlumatlar çox lazımdır.  

 

Təbii  təkrarlana  bilən  resurslar  arasında  çətin  təkrarlana  bilən  resurslar  da 

vardır. Bunlar torpaq və onun məhsuldarlığı, meşə, balıq və s. aiddir.  Məlumdur 

ki, torpağın təbii məhsuldarlığı min illər  ərzində yaradılır, məhv olması isə su və 

külək eroziyasından, ikinci şoranlaşmadan, düşünülməmiş təsərrüfat fəaliyyətindən 

əmələ gələn digər səbəblərdən bir neçə ilə baş verə bilər. Meşə özü də gec bərpa 

olunur, onun qırılması səbəbindən çaylar dayazlaşır, su mənbələrinin debiti aşağı 

düşür. Bunun qarşısını almaq üçün insan təbii resurslardan qənaətlə istifadə etməli, 

rasional yollar seçməlidir. 

 

Təbii  ehtiyatlardan  rasional  istifadə  etmək  çox  mürəkkəb  elmi-təsərrüfat 

problemdir  ki,  bunu  bütün  istehsal  qüvvələrinin    və  cəmiyyətin  vasitələrinin 

rasional  istifadəsi  kimi  başa  düşməliyik.  Təbii  ehtiyatlarla  ölkələrin  təminatı 

haqqında  proqnoz  çox  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Təbii  resursların  növləri 

haqqında elmi biliklərin toplusu - təbii kadastr və onun iqtisadi qiymətləndirilməsi 

müasir  dövrdə  təbii  bolluqdan  istifadənin  optimal  yolunun  təyin  olunmasına,  bu 

istifadənin  gətirib  çıxaracağı  dəyişikliklərin  öyrənilməsinə,  həmçinin  uzun 

downloaded from KitabYurdu.org

---

müddətli proqnozların tərtib edilməsinə imkan verir. Uzun müddətli təbii- iqtisadi 

proqnozlaşdırma  təsərrüfatın perspektiv  inkişaf planının  elmi  əsasını hazırlamağa 

xidmət edir.  

 

Təbii  kadastr  -  təbii  resursların  əsas  qruplarının  regional  aspektdə  iqtisadi 

qiymətləndirilməsi,  onların  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  qeydiyyata  götürülməsi 

deməkdir.  Müəyyən  bir  rayonun  təbii  kadastrını  tərtib  etmək  üçün  aşağıdakı 

məlumatları  bilmək  vacibdir:  Təbii  ehtiyatların  əsas  qruplarının  kəmiyyət 

qeydiyyatı, təbii şəraitin yararsızlıq dərəcəsinin aydınlaşdırılması; istehsal vasitəsi 

kimi bu və ya digər ehtiyatların nisbi qiymətliyi.