Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987

§ 15. SUVARILAN VƏ QURUDULAN TORPAQLARDA ƏRAZININ 

LANDŞAFT  TƏŞKILININ XÜSUSIYYƏTLƏRİ 

 

P L A N 

 

1.  Suvarılan əkinçilik ərazisinin təşkili 

2.  Izafı nəmli torpaq  ərazilərinin landşaft təşkili 

3.  Inkişaf  edən  eroziya prosesli ərazilərin landşaft təşkili 

4.  Landşaft  mühafizəsinin ümumi əsasları 

5.  Landşaftın xüsusi mühafizə obyektləri 

 

 

Suvarılan  əkinçilik  rayonlarında  irriqasiya  şəbəkələrinin  yerləşdirilməsi, 

mövcudların rekonstruksiyası və yenilərinin yaradılması ilə əlaqədar məsələlər həll 

olunur  və  bu  zaman  torpaq  sahələri  fondunun  landşaftlarının  geomorfoloji, 

hidroloji  və  torpaq  şəraitinin  tədqiqi  materiallarına  əsaslanırlar.  Bu  materialların 

analizi  imkan  verir  ki,  suvarma  mənbələrinin  yeri  düzgün  təyin  edilsin,  kanallar 

planlaşdırılsın, su götürmə nöqtələri və suyun miqdarı təyin olunsun, yəni növbəli 

əkinlərin  ərazisinin  qurulmasını  suvarma  şəbəkəsinin  rasional  yerləşməsi  ilə 

əlaqələndirmə yerinə yetirilsin.  

 

Suvarılan əkinçiliyin bir çox məsələlərinin düzgün həll olunmasında quru və 

yarıquru  təbii  zonalarda  yerquluşu planlarından başqa  tematik təbii  xəritələrin də 

(geomorfoloji,  morfoloji  və  s.)  böyük  əhəmiyyəti  vardır  və  effektiv  suvarma 

əkinçiliyi üçün ərazinin təşkilində mənfi və müsbət xüsusiyyətlərin aşkarlanmasına 

imkan  yaradır.  Geomorfoloji və  morfoloji  xəritələrdə  ərazinin 0,02-0,05  maillikli 

yerləri  irriqasiya  cəhətdən  çətin  mənimsənilən  və  yamacların  terraslanmasını  və 

yağış  sistemini  tələb  edən  hesab  olunur.  Çay  məcralarının  mailliyi  0,002-0005 

arasında  dəyişir.  0,002  mailliyinin  qiyməti  irriqasiya  sistemində  zolaqlar  və 

şırımlar üsulu ilə suvarmanın mümkün sərhəddini, həmçinin düyü əkininin inkişafı 

üçün optimal şəraitli zonanı təyin edir.  

 

Böyük maillikli səthlər öz-özünə axımlı su yığımını təmin edir, özütəzyiqli 

boruların  yağış  üsulunda  tətbiqinə,  hidroelektrik  stansiyaların  kanallarında 

downloaded from KitabYurdu.org

---

kaskadların tikilməsinə imkan yaradır. Çay arası düzənliklər və yumşaq yamaclar 

əsas  əkinçilik  torpagı  sahələri  hesab  olunur,  nəticədə  su  ehtiyyatları  olduqda 

irriqasiya fondunu yarada bilər.  

 

Torpaq  fondunun  suvarma  üçün  yararlığının  qiymətləndirilməsində  torpaq 

qruntun analizi vacib rol oynayır. Ən çox su keçirən torpaq qruntlar çınqıl - (qum- 

gillicə qarışıqlı) hesab edilir ki, onlar iri düzənlik çaylarının vadilərində, dağətəyi 

maili  düzənliklərdə  inkişaf  etmişdir.  Bu  torpaqlarda  güclü  filtrasiya  olduğundan, 

xüsusi filtrasiyaya qarşı tədbirlər həyata keçirilməlidir. Kənd təsərrüfatı üçün qum-

gillicə (qumluca qarışıqlı) torpaq əraziləri əlverişlidir. 

 

İrriqasiya  kanallarının  layihələndirilməsində  torpaq  -  qruntların  çökməsini 

nəzərə  almaq  lazımdır.  Lyöss  şəkilli  gillicə  qruntları  islandıqda  kipləşərək  çatlar 

yaradır. Qrunt sularının yerləşmə minerallaşma və axın şəraitinin nəzərə alınması 

da vacibdir. Bu suların yerləşmə dərinliyi 1-6 m arasında olur və çayların rejimi ilə 

sıx əlaqəlidir.  

 

Tənzimləyici  su  anbarı  qurğularının  tikilməsi  qrunt  sularını,  səviyyəsini 

artmasına  səbəb  olur,  sel  sularının  toplanması  azalır,  nəticədə  vadi  daxilində 

meliorativ şərait pisləşir.  

 

Müxtəlif  coğrafi  regionlarda  torpaqların  tiplərinin  yararlığı  da  müxtəlifdir. 

Adi və cənubi qaratorpaq çöl zonaları bu zonalardakı bütün morfogenetik tiplərdə 

suvarma  üçün  əlverişlidir.  Mürəkkəb  relyefinə  və  əlverişsiz  torpaq  -  meliorativ 

şəraitinə  görə  struktur  -  denudasiya  düzənliklərinin  torpaqları  suvarma  üçün 

praktiki  yararsızdır.  Allüvial  -  çəmən  və  çəmən  tündrəngli  torpaqlar  irriqasiya 

zamanı  əlavə  meliorativ  tədbirlər  tələb  etmir.  İzafi  nəmli  və  şoranlaşmış 

torpaqlarda isə drenaj və torpaq yuma tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.  

 

Torpaq  sahələrinin  fondunun  torpaq  -  meliorativ  şəraitlərinin  suvarma 

əkinçiliyində  qiymətləndirilməsində  torpaqların  aqrokimyəvi  xarakteristikasını 

bilmək  və  eroziyaya,  deflyasiyaya,  soranlaşmaya,  bataqlaşmaya  uğrayan  sahələri 

ayırmaq da vacibdir. Düzgün layihələndirilməyən suvarma sistemləri arzuolunmaz 

təbii  proseslərə  səbəb  olur,  iqtisadiyyata  ziyan  vurur  (nohurların  dibinin 

bataqlaşması, sürüşmələrin aktivləşməsi, karst hadisələri, su eroziyası və s.).  

downloaded from KitabYurdu.org

---

 

Beləliklə, suvarılan əkinçiliyin ərazisinin təşkilinin landşaft prinsipi mövcud 

və  perspektiv  suvarma  sisteminə  differensial  yanaşmanı  təyin  edən  kompleks 

aparıcı faktorlar əsasında torpaq sahələri fondunun hərtərəfli qiymətləndirilməsini 

tələb edir.  

 

İzafi  nəmli  torpaq  ərazilərində  qurutma  meliorasiyası  və  qurudulmuş 

torpaqların  düzgün  istifadəsi  məsələləri  həll  olunur,  həmçinin  ərazinin  təşkili 

qurutma sistemi ilə birbaşa əlaqələndirilir.  

 

Belə  torpaqlar  izafi  nəmliliyi  və  bataqlaşması  ilə  yanaşı  təbii  fasiya  və 

uroçişalarının  xırda  konturluluğu  və  bu  səbəbdən  də  kənd  təsərrüfatına  yararlı 

torpaq  sahələrinin  xırdalanması  kimi  mənfi  şəraitlərlə  xarakterizə  olunur.  Bütün 

bunlar ərazinin düzgün təşkilini mürəkkəbləşdirir.  

 

Bu  torpaq  sahələrinin  təşkilində  əsas  landşaft  yanaşmasının  prinsipi  təbii 

torpaq  sahələrinin  düzgün  tranformasiyasının  (landşaftın  morfoloji  hissələrinin) 

təyinidir. Bataqlaşmış torpaqlar böyük hidroloji və iqlim əhəmiyyəti daşıyır. Buna 

görə  onların  tamamilə  qurudulması  mənfi  ekoloji  nəticələrə  səbəb  ola  bilər. 

Beləliklə,  bəzən  bataqlıqları  təbii  vəziyyətdə  saxlamaq,  su  recimini  müxtəlif 

üsullarla tənzim etmək daha məqsədəuyğun olur. Qurutma sistemində ən əlverişli 

üsul  örtülü  drenaj  üsuludur.  Açıq  qurutma  kanallarının  tikintisi  ərazidə  adda  - 

buddalıq və digər mənfi nəticələr yaradır, növbəli əkinin təşkilinə təsir edir.  

 

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  qurudulmuş  aşağı  tip  və  keçid  bataqlıqlarının 

yerlərində  salınmış  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  quraqlıq  illərdə  su  çatışmazlığına 

məruz  qalır.  Belə  yerlərdə  qabaqcadan  qurutma  -  nəmlədici  ikitərəfli  sistem 

nəzərdə tutulmalıdır ki, nəmlilik az olduqda süni yağış və digər üsullar tətbiq oluna 

bilsin.  Qurudulan  torpaqlardan  istifadənin  effektliliyi  hansı  kənd  təsərrüfatı 

bitkisinin əkilməsindən asılıdır. Bu zaman əsas ekoloji tələb - torpaqlarda optimal 

su  rejiminin  tənzimlənməsinə  imkan  yaradan  əkin  üsulu  və  kübrə  verilməsinin 

tətbiq olunmasıdır.  

 

Qurudulan  torpaqlarda  məhsuldarlığı  həmişə  saxlamaq  üçün  xüsusi  qulluq 

tələb olunur: lazımi miqdarda mineral kübrələrin əlavə olunması, turş torpaqların 

əhəngləşdirilməsi, çəmən salınması, mühəndis şəbəkələri kanallarının təmiri, alaq 

downloaded from KitabYurdu.org

---

otları  ilə  mübarizə,  torpaqların  keyfiyyətli  əkilməsi,  növbəli  əkinlərin  düzgün 

seçilməsi və s.  

 

İnkişaf  edən  eroziya  prosessli  ərazilər  torpaq  sahələri  fondunun  kompleks 

tədqiqatının  və  uyğun  tematik  xəritələrinin  məlumatları  əsasında    ə  razinin 

eroziyaya qarşı tədbirlər planı tərtib olunur. Bu tədbirlər ilk növbədə su eroziyasını 

yaradan  səthi  su  axınının  azaldılmasına  yönəldilməlidir.  Eroziyaya  məruz 

yamaclarda başdan-başa çəmənlik yaratmaq, çoxillik torpaq mühafizəedici otların 

yerləşdirilməsi  tədbirləri,  yarğanlarda  isə  -  suyığıcı  sahələrdə  işlər  aparılmalıdır. 

Eroziya  hadisəsi  həm  də  intensiv  suvarılan  zəmilərdə,  uzunmüddətli  otlaqlarda 

müşahidə  olunur.  Eroziya  başlanan  köhnə  suvarılan  torpaqlarda  kanalların 

sahillərini  bərkitmək,  suvarma  sistemini  yenidən  qurmaq,  tarlaları  düzgün 

yerləşdirmək lazımdır. Meyl bucağı 1,5

0

  olan  yamaclarda  bütün  suvarma  üsulları 

mümkündür, 5

0

-yə qədər meyl-bucaqlı yamaclarda çəp şırımlarla suvarma və süni 

yağış üsulu tətbiq oluna bilər.  

 

Dağlarda  torpaqların  eroziyadan  mühafizəsi  tədbirləri  aşağıdakılardır: 

suaxarların  bərkidilməsi,  yamacların  terraslanması,  meşə  əkililərinin  salınması, 

kəskin yamacların çimlə örtülməsi, heyvanların otlanmasının tənzimlənməsi, otlaq 

və  biçənəklərin  səthi  və  kökündən  yaxşılaşdırılması,  selə  qarşı  hidrotexniki 

qurğuların  tikilməsi  və  ərazinin  yerli  landşaft  -  dinamik  xüsusiyyətlərdən    asılı 

olaraq  digər  tədbirlər.  Külək  eroziyasının  intensiv  baş  verdiyi  rayonlarda 

meşəmeliorativ  tədbirlər  daha  effektli  olur,  quru  və  ayaz  küləklərinin  sürətini 

azaldır,  səthi  su  axınlarını  tənzimləyir  və  bununla  da  torpaqların  eroziyaya  qarşı 

davamlılığını artırır. Meşə mühafizə zolağı əkin torpaqlarının sərhədlərində, çay və 

nohurların sahillərində, yollar boyu, yaşayış məntəqələrinin ətrafında salınır.  

 

Bunlar  eroziyaya  çox  uğramış  yamacların  bərkidilməsində  yarğanların 

çılpaqlanmasında,  hərəkət  edən  qumlarda  və  digər  əlverişsiz  torpaqlarda  çox 

effektlidir.  

 

Meşəmeliorativ  tədbirlər  effektli  olmayan  yerlərdə  selə  və  xətti  eroziyaya 

(yarğan  əmələ  gətirmə)  qarşı  hidrotexniki  qurğular  layihələndirirlər. 

Hidromeliorativ tədbirləri aqromeşəmeliorativ işlərlə əlaqələndirmək lazımdır.  

downloaded from KitabYurdu.org

---

 

Landşaft mühafizəsinin ümumi əsasları. Cəmiyyətin təbiətə intensiv təsiri və 

təbii  şəraitin  böyük  dəyişiklikləri  baş  verdiyi  müasir  dövrdə  təbiətin  ilkin 

landşaftının  gələcək  nəsillər  üçün  saxlanması  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir. 

Bəşəriyyətin  müxtəlif  tarixi  dövrlərində  təbii  landşaftın  saxlanması  məsələsinə 

müxtəlif  münasibətlər  olmuşdur.  İndii  təbiətin  mühafizəsinin  prinsipi  bir  qədər 

dəyişilmişdir.  İqtisadi  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  ilk  növbədə  insan  tərəfindən  az 

dəyişilən  landşaftlar  mühafizə  olunur.  Müasir  zamanda  landşaftın  mühafizəsinin 

əsas məsələlərindən birisi - təsərrüfat yükləri ilə landşaftın ehtiyyatlarının potensial 

gücünün  optimal  münasibətləridir.  Antropogen  təsirləri  nəzərə  almaqla  landşaft 

yaratma  qanunauyğunluqların  öyrənilməsi,  landşafta  müasir  qulluq  və  onun 

rasional qurulması həm indi həm də perspektiv üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyır.  

Landşaftın qorunması və təbii ehtiyatlardan rasional istifadə edilməsi vahid 

qarşılıqlı  əlaqəli  sistem  kimi  vacib  dövlət  əhəmiyyəti  kəsb    edir  və  bu  zaman 

iqtisadi,  elmi  -  ekoloci  və  estetik  məqsədlər  rəhbər  tutulur.  Təbiətin  mühafizə 

məsələlərinin  həlli  mütəxəssislərin  bu  məsələnin  necə  vacib  olmasını  başa 

düşməsindən  asılıdır.  Elmi    əsaslandırmadan  və  insanın  landşafta  konkret    təsiri 

öyrənilmədən landşaftın mühafizəsinin heç bir  məsələsi düzgün həll oluna bilməz. 

Biz hamımız  borcluyuq ki,  torpaq  ehtiyyatlarından rasional istifadə edək, onların 

saxlanması və məhsuldarlığının artırılmasının qayğısına qalıq və torpaq sahələrini 

gələcək nəsillərə yaxşı vəziyyətdə çatdıraq.  

 

Landşaftın  xüsusi  mühafizə  obyektləri  -  qoruqlar  və  yasaqlar.  Təbiətdən 

rasional istifadənin vacib aspekti xüsusi mühafizə olunacaq regionların ərazisinin 

təşkilidir ki, bunlara ilk növbədə qoruqlar və yasaqlar aiddir. Bunlar bütün təbiəti 

mühafizə  sisteminin  əsasıdır,  etalon  rolu  oynayır,  onların  ərazisində  kompleks 

landşaft  -  ekoloji  tədqiqatlar  aparılır.  Qoruq  əraziləri  landşaft  sistemlərində  baş 

verən  təbii  proseslsərin  öyrəniləmsinə,  landşaft  strukturunda  baş  verən 

dəyişiklikləri  müşahidə  etməyə  xidmət  edir.  Qoruqlar  elə  xüsusi  ayrılmış  torpaq 

sahələrinə  deyilir  ki,  orada  elmi  və  mədəni  dəyərli  təbii  obyektlər  yerləşir. 

Qoruqların təbii komplekslərinə ziyan vuran hər cür fəaliyyət qoruq ərazisində və 

onun  ətrafındakı  mühafizə  zolağında  qadağan  olunmuşdur.  Bu  səbəbdən  qoruq 

downloaded from KitabYurdu.org

---

əraziləri hər cür təsərrüfat istifadəsindən çıxarılıbdır və burada turizm və istirahət 

formalarına  da  qadağa  qoyulubdur.  Qoruqlar  elmi-tədqiqat  müəssisələri  kimi 

böyük rol oynayır. Bu xüsusən beynəlxalq biosfer qoruqlarına aiddir ki, bunların 

qarşısında  aşağıdakı  məsələlərin  həlli  qoyulmuşdur:  bitki  və  heyvanların  genetik 

fondunun  öyrənilməsi  və  saxlanması,  ətraf  mühitin  kompleks  landşaft  -  ekoloji 

tədqiqatı  və  monitorinqi,  maarifçilik  işləri.  Burada  vacib  işlərdən  birisi  də 

landşaftların biogeofiziki və geokimyəvi stasionar tədqiqatları hesab olunur, çünki 

maddələrin  və  enerjinin  balansı  haqqında  biliklərsiz  landşaft  -  ekoloji  tarazlığı 

təbiətdə saxlamaq mümkün deyil.  

Hazırki  dövrdə  50-dən  çox  ölkədə  200-dən  çox  biosfer  qoruqları 

yaradılmışdır. Heç bir qoruq landşaftı ilkin vəziyyətində qalmamışdır.  

 

Onları  əvvəlki  təbii  landşaft  -  ekoloji  vəziyyətinə  qaytarmaq  üçün  uzun 

müddət lazımdır ki, bu ərazilər təbiətin etalonu hesab edilsin. Yasaqların əraziləri 

qoruqlardan onunla fərqlənir ki, xüsusi milli əhəmiyyətə malik olur və ya istirahət 

və turizm zonası kimi xidmət edir. Landşaft yasaqları optimal layihələndirilmiş və 

yaradılmış mədəni landşaftın nümunəsi olaraq milli təbii parklarla müqayisə oluna 

bilər.  

 

 

downloaded from KitabYurdu.org