Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987
Rayonlaşdırmanın prinsipi, taksonometrik vahidi və metodları
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Rayonlaşdırmanın prinsipi, taksonometrik vahidi və metodları. KTR-
nin metodoloji prinsipi onun obyektiv xarakterinin qəbul olunmasıdır. Bu prinsip təbiətdə müxtəlif ranqli fizik - coğrafi komplekslərinin obyektiv mövcudluğundan irəli gəlir və rayonlaşdırmanın mahiyyətini açır. Hər bir TƏK onu təşkil edən komponentlərin zaman və məkanda qarşılıqlı təsirindən bütöv təbii törəmə kimi formalaşır. Landşaftın ərazidə mürəkkəbliyi coğrafi vəziyyətdən, mütləq yüksəklikdən, substratdan, dənizdən uzaqlığından və s. asılıdır. TƏK-nin ərazi differensiyasının qanuna uyğunluqlarının öyrənilməsi kompleks təbii rayonlaşdırmanın nəzəri əsasını təşkil edir. Landşaft rayonlaşdırması komplekslilik prinsipi əsasında aparılır, yəni zonal, əyalət və azanal ərazi differensiyası qanunauyğunluqlarını nəzərə almaqla. Hər bir təbii rayonlaşdırma təbiətin mövcud müxtəlifliyini düzgün ifadə etməlidir. Rayonlaşdırmanın taksonomik vahidinin vacib fərqli cəhəti onun ərazi ümumiliyidir (kəsilməzlik). TƏK-lər təkrar olunmayan obyektlərdir, onların arasında analoqluqdan danışmaq olar. Hər bir iri regional vahid mürəkkəb bir tamdır, orta və kiçik TƏK təşkil olunur. KTR-da kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün aşağıdakı regional taksonomik vahidlər sistemi tətbiq olunur. Düzənlik ərazilərdə
Dağlıq ərazilərdə Ölkə
Ölkə
Zonal vilayət
Vilayət Əyalət
Əyalət Dairə
Dairə Rayon
Rayon Mikrorayon (alt rayon)
Yüksəklik dağ Mikrorayonu (rayon çərçivəsində yüksəklik landşaft zonası kəsiyi) downloaded from KitabYurdu.org Bütün bu regional vahidlər başlanğıcını coğrafi qabığdan götürür və ərazi tabeçiliyində yerləşir.
Ölkə - ərazinin oroqrafik quruluşunun planının birliyi, neotektonik hərəkətlərin miqyası, makroiqlim prosesslərin xüsusiyyəti paleocoğrafi şərtlərlə xarakterizə olunan materikin iri hissələridir; düzənlik və dağıq ərazilərə bölünür.
Vilayət - təbii enlik zonanın kəsiyinə uyğun gəlir, bir təbii enlik zonanın daxilində yerləşən ölkə hissəsidir, zonal vilayət də adlanır (ölçüləri 10 min km 2 - 100 min km 2 ). İri taksonomik vahid kimi KTR ərazisində zonal tipli landşaft mövcud olur.
Əyalət - landşaft vilayətinin iri ərazi hissəsidir, düzənlikdə bir zonal landşaft tipi ilə və dağlarda - yüksəklik landşaft zonalığının bir tipi ilə xarakterizə olunur (həmçinin kənd təsərrüfatının əyalət fərqlərini şərtləndirən geomorfoloji və uzunluq - iqlim şərtlərinin xüsusiyyətlərini).
Landşaft dairəsi - orta və irimiqyaslı kompleks təbir rayonlaşdırmanın yüksək taksonomik vahidi hesab olunur. Bu - geoloji - geomorfoloji və iqlim baxımından eynicinsli olan əyalət hissəsidir ki, qonşu ərazilərdən relyefin yerli xüsusiyyətləri, torpaqyaratma süxurları, mezoiqlim, üstünlük təşkil edən landşaft növləri ilə fərqlənir; dağlarda isə - yüksəklik landşaft zonalığının strukturunun yerli variantı ilə səciyyələnir. Hər bir təbii dairə torpaq fondundan kənd təsərrüfatı üçün istifadədə əhəmiyyətli fərqlərə malikdir. Düzənlik dairələrinin sahəsi bir neçə on min km 2 - min km 2 olur.
İri miqyaslı KTR -nın vahidi landşaft rayonu hesab olunur, landşaft dairəsinin daxilində bu və ya digər landşaftların birləşməsi və üstünlüyü olan sərbəs regional kompleksdir. Sahəsi min-on min km 2 olur. Dağ rayonlarında aşağı vahid kimi yüksəklik landşaft zonasının kəsiyi (hissəsi) qəbul olunur ki, ona qısaca yüksəklik dağ mikrorayonu deyilir. Bu vahid xırda təbii - kənd təsərrüfatı komplekslərindən təşkil olunur ki, onun sərhədləri daxilində öz xarakterini dəyişir. Torpaq sahələrinin KTR-nın praktikasında ərazinin hissələrə bölünməsinin landşaft metodu daha əlverişli hesab olunur. Bu metodda rayonlaşdırma landşaft tipoloji xəritələrinin əsasında aparılır; hər bir aşağı regional vahidi (rayon, downloaded from KitabYurdu.org
mikrorayon) xəritədə birbaşa göstərirlər. İrimiqyaslı KTR yalnız kameral işlərdən hesab olunmayır, burada az öyrənilən rayonlarda çöl işləri aparılır. Bu çöl işlərində əsas tədqiqat rayonu təbii rayon (dağlarda - yüksəklik dağ mikrorayonu) hesab edilir. Çöl işlərinə çıxmazdan qabaq landşaft xəritəsində (və ya topoqrafik xəritədə) rayonun sərhədləri çəkilir. Marşrut tədqiqatı və landşaft profilləri ilə təbii rayonun morfoloji landşaft strukturu öyrənilir, rayonun sərhədləri dəqiqləşdirilir, təbii landşaftın inkişaf tendensiyası aydınlaşdılırır, kənd təsərrüfatına təsir edəcək amillərin təsir dərəcələri təyin olunur.
KTR-nın sxem və xəritələri. KTR-nın nəticəsində sxema, rayonlaşdırma xəritəsi və regionların izahlı xarakteristikası tərtib olunur. Çöl tədqiqatları nəticəsində dəqiqləşdirilən təbii rayonlaşdırmanın şəbəkəsi ərazi aqroistehsalat komplekslərində (AİK) razılaşdırılır və ərazinin yerquruluşunda, kənd təsərrüfatının aparılma sisteminin işlənməsində istifadə olunur. Rayonlaşdırma xəritələrində regional komplekslərin vəonların sərhədlərinin yerləşməsi göstərilir. Xəritənin tərkibi ümumi coğrafi əsasdan və xüsusi yükdən ibarət olur, landşaftların məkanca müxtəlifliyini göstərən və regional kənd təsərrüfatı işlərinin aparılma sisteminin işlənməsi üçün əyani material kimi xidmət edir. 3 tip xəritələr var: topoloji, analitik və sintetik. Hər üçü regional TƏK-nin yayılmasını, onların tabeçiliyini və sərhədlərini göstərir. Kartoqrafik təsvir üsullarında və regional TƏK-lərin mahiyyətini açmaqda bu xəritələr bir-birindən fərqlənir.
Sadə tərkibli topoloji xəritələrdə əsasən ümumi məlumatlar göstərilir, əfsanədə yalnız regional komplekslərin adları verilir.
Analitik xəritələrdə həm də TƏK-lərin tərkibi göstərilir, müxtəlif işarələr, hərfi indekslər, rənglərlə TƏK-lərin bütün komponentləri təsvir olunur. Bu xəritələrin mənfi cəhəti onun çox yüklənməsinin xəritədən istifadəni çətinləşdirməyidir.
Sintetik xəritələrdə regional TƏK-in məkan yerləşməsi və tərkibi əyani göstərilir. Bu xəritələr istifadə üçün əlverişlidir, onlarda TƏK-lərin həm təbii fərqli xüsusiyyətləri, həm də hər bir regionun daxilində ərazinin təəsrrüfat cəhətdən mənimsənilməsinin istiqaməti və dərəcəsi tamamilə açıqlanır. downloaded from KitabYurdu.org |