Mühazirə 30 saat, laboratoriya məşğələsi 45 saat В. М. Чупахин «Основы ландшафтоведения». Москва, 1987

Landşaft xəritəçəkməsinin əsas vahidi və landşaft xəritələrinin növləri. 

Xəritə  -  konkret  ərazidə  landşaftın  tədqiqini  ifadə  edən  vacib  sənəddin.  Torpaq, 

geobotanik,  aqroiqlim  və  digər  mövzulu  xəritələrin  keyfiyyətinə  görə  torpaq 

fondunun layihədən qabaq tədqiqinin elmi səviyyəsi barədə fikir irəli sürmək olar. 

Ümumielmi  landşaft  xəritələri  bazis  rolunu  oynayır.  Tam  kompleks  təbii  əsasdır, 

üzərində  müxtəlif  tətbiqi  landşaft  xəritələrini  (mexanizasiya,  qurutma 

meliorasiyası, bağçılığın inkişafı və s.) yaoratmaq olar. Bütün hallarda bu xəritələr 

landşaft  xəritəsi  kimi  (yəni  üzərində  təbii  komplekslərin  təşkili)  qalmalıdır. 

Metodik  cəhətdən  tətbiqi  landşaft  -  kənd  təsərrüfatı  xəritəçəkməsi  2  mərhələdən 

ibarətdir:  1)  müəyyən  taksonometrik  ranqlı  landşaft  kompleksinin  konkret 

miqyasda xəritəyə köçürülməsi; 2) konkret kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün fiziki 

-  coğrafi  məlumatların  məqsədyönlü  qiymətləndirilməsi  (interpretasiya)  və  onlaın 

hesabi dövr üçün dəyişməsinin proqnozu.  

Ümumi elmi landşaft və tətbiqi kənd təsərrüfatı -  landşaft xəritələrini xırda 

miqyaslı,  orta  miqyaslı  və  irimiqyaslılara  bölürlər  -  xırdamiqyaslı  xəritələr 

(1:4000000; 1:2500000; 1:100000) bütün ölkənin ərazisi və ya iri iqtisadi rayonlar 

üçün  tərtib  olunur.  Onlar  üzərində  təsvir  üçün  əsas  vahidlər  landşaftın  sinifləri, 

altsinifləri, tipi, alt tipləri və növləri hesab edilir.  

Böyük  oroqrafik  və  geoloji-geomorfoloji  xüsusiyyətli  ərazilərin  birliyi 

landşaft sinfi adlanır (dağ və düzünliklər). Altsinif - siniflərin daxilində daha kiçik 

differensiyalanmış  bölmələrdir  (yüksək  dağlıq,  alçaq  dağlıq,  ovalıq…).  Landşaft 

tipi - müəyyən təbii zonaya xas olan ümumiləşdirilmiş zonal birliklərdir (meşəçöl - 

meşəçöl  zonasında).  Alt  tip  landşaft  bu  və  ya  digər  tipin  daxilində  differensiya 

olunmuş zona altı - əyalət bölgəsinə deyilir.  

Landşaftın  növləri  -  alt  tiplərin  daxilində  oxşar  relyefi,  relyefyaradan 

süxurları və torpaq - bitki örtüklü təbii komplekslərin birliyidir.  

downloaded from KitabYurdu.org

---

Təbii  kənd  təsərrüfatı  tədbirlərini  əsaslandırmaga  vilayət,  rayon  torpaq 

sahələrinin sxemlərinin tərtibi üçün orta miqyaslı (1:600000; 1:30000; 1:200000) 

ümumielmi  landşaft  xəritələri  lazımdır  ki,  onların  üzərində  landşaftın  areallarını 

növ,  uroçişe  formasında  göstərmək  mümkündür.  İri  miqyaslı  landşaft  xəritələri 

(üzərində landşaftın morfoloji hissələri - fasiya və uroçişe göstərilməklə) təsərrüfat 

daxili yer quruluşunda daha vacib lazımdır. 

Çöl  landşaft  planalması.  Xırdamiqyaslı  landşaft  xəritələri  kameral  üsulla 

tərtib oluna bilər. Orta və iri miqyaslı xəritələr çöl landşaft planalmasını tələb edir, 

onların əsası rolunu uyğun miqyaslı topoqrafik xəritələr, aerofotoplanlar təşkil edir.  

İlkin  olaraq  hazırlıq  dövründə  landşaft  xəritə-hipotez  tərtib  olunur,  gələcək 

xəritənin  bütün  konturları  göstərilir,  planalma  marşrutlarını,  fasiya  və  uroçişaları 

kompleks  tədqiq  etmək  üçün  sahələri,  landşaft  profillərinin  istiqamətlərini  qeyd 

edirlər.  Çöl  işləri  ərazinin  rekoqnossirovkasından  və  birbaşa  çöl  landşaft 

planalmasından  ibarətdir.  Xəritəsi  çəkiləcək  bütün  fasiya  və  uroçişaların 

məlumatları xüsusi suallar blankına çöldə köçürülür.  

Toplanmış  materiallar  əsasında  landşaftın  morfoloji  hissələrini  fasiyaların, 

uroçişaların  qrup  və  ya  tiplərinə  uyğun  sinifləşdirirlər.  Lazımi  yerlərdə  landşaft 

növlərinin  yerlərə  eksrapolyasiyasını  yerinə  yetirirlər.  Növləri  alttiplərə,  tiplərə, 

altsiniflərə  və  siniflərə  birləşdirirlər.  Tipoloji  təbii  -  ərazi  komplekslərinin 

sərhədləri  dəqiqləşdirilir,  landşaftın  adına  uyğun  rənglərlə  boyayırlar,  konturların 

sərhəddini bütöv xətlərlə, qeyri-dəqiq sərhədlərə isə punktir xətlə göstərilir. Vacib 

və  mürəkkəb  məsələ  xəritənin  əfsanəsini  işləməkdir.  Məsləhətdir  ki,    3-4  vacib 

əlamətlər (anna süxurlu relyef, torpaq və bitki örtüyü) xəritədə ifadə olunsun, detal 

xarakteristikalar  izahat  mətninə  keçirilir.  Lakin  mətndəki  əfsanəni  sadələşdirmək 

landşaft-tipoloci komplekslərin bütün daxili xüsusiyyətini ifadə edə bilməz.  

Müxtəlif 

tematik 

(mövzulu) 

xəritələrin 

tərtibində 

aero-

kosmikfotoplanalmanın  əhəmiyyəti böyükdür. Bu üsul ağır zəhmətli çöl işlərinin 

həcmlərinin azaldılmasına, xəritəçəkmənin prosesinin sürətləndirilməsinə və dəqiq 

aparılmasına  imkan  yaradır.  Aeroşəkillərdə  landşaftın  elə  xüsusiyyətlərini 

«oxumaq»  olur  ki,  yerüstü  planalmada  onu  görmək  mümkün  deyil.  Bu  üsul  çətin 

downloaded from KitabYurdu.org

---

relyef  quruluşlu  rayonlarda  daha  effektlidir.  Aeroşəkillərdə  landşaftın  morfoloji 

hissələri  çox  dəqiq  ifadə  olunur.  Aerokosmik  materiallar  kameral  yolla 

oxunduqdan  (deşifrə)  sonra  ərazinin  rekoqnossirovkası  aprılmalıdır.  Aerovizual 

müşahidələr 3 yerə bölünür: 1) rekoqnossirovka; 2) çətin rayonların planalması; 3) 

planalma işlərinin nəticələrinin nəzarət yoxlaması, dəqiqləşdirilməsi.  

Dağlarda  landşaft  xəritəçəkməsinin  obyektləri  fasiya  və  uroçişalardır. 

Burada  növlərin  seçilməsində  əsas  əlamət  relyef  və  torpaq  -  bitki  örtüyündəki 

fərqlər  hesab  olunur.  Ərazinin  ekspedisiya  marşrut  tədqiqatının  nəticəsində 

toplanan  materiallar  dağ  landşaft  -  tipoloji  komplekslərin  aşkarlanmasının  əsas 

məlumatlarıdır. Bu tədqiqatları landşaft profili üsulu ilə aparırlar ki, bu da xəritəsi 

çəkilən  fasiyalarda,  uroçişalarda,  landşaftın  növlərində  təbii  komponentlərin 

qarşılıqlı  əlaqələrini  izləməyə,  onlar  arasındakı  sərhədləri  təyin  etməyə  imkan 

yaradır.  Burada  vacib  məsələ  yüksəklik  landşaft  zonalarının  aşkarlanmasıdır  və 

bütün 

praktiki 

əhəmiyyəti 

ondan 

ibarətdir 

ki, 

təbii 

ehtiyyatların 

qiymətləndirilməsində  kənd  təsərrüfatı  torpaq  sahələrinin  tipləşdirilməsinin  ilkin 

materialıdır.