Mühazirə Elmi tədqiqatın əsas məqsədləri. Fənnin vəzifələri, tarixi və

1.1. 
Elmi-tədqiqat üsullarının strukturu və mərhələləri 
Elmi  bilik  elmi-tədqiqat  prosesi  sayəsində  qazanılır.  Tədqiqat  işləri  bilik 
istehsalının  əsas  hərəkətverici  qüvvəsidir.  Bu  baxımdan  elmi-tədqiqat 

---

 
 
fəaliyyəti  strukturunun  yaxından  öyrənilməsi  önəmlidir.  Elmi-tədqiqat 
fəaliyyətinin  əsas  təşkiledicisinə subyekt,  obyekt  və vasitə daxildir.  Bu  halda 
“subyekt-obyekt”  adlanan  qnoseoloji  sistem  konkretləşərək  bu  formanı  alır: 
“tədqiqatçı-tədqiqat  vasitəsi-tədqiqat  obyekti”  [1-3].  Müasir  cəmiyyətdə 
subyekt  bir-bir  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  üç  müstəvidə  mövcuddur.  Birinci 
müstəvidə  subyekt  kimi,  elmi  işi  kollektiv  işin  tərkib  hissəsi  olmayan  fərd 
(tədqiqatçı, alim) fəaliyyət göstərir. İkinci müstəvidə elmi idrakın subyekti kimi 
kollektiv  çıxış  edir.  Burada  fərdi  biliklərin  inteqrasiyası  “yığcam  alim” 
(laboraoriya,  institut,  akademiya  və  s.)  rolunu  oynayır.  Sonuncu,  üçüncü 
mərhələdə elmi idrakın subyekti kimi bütöv bir cəmiyyət çıxış edir. Bu halda ön 
plana  elmin  sosial  təşkili  və  onun  müxtəlif  sosial-iqtisadi  strukturlardakı 
xüsusiyyətləri üzə çıxarılır. Beləliklə, qeyd olunan müstəvilər fərdi və kollektiv 
dialektikanı  elmi  idrakın  subyektində  göstərməyə  imkan  verir  [2].  Bu  hər  üç 
müstəvi elmdə təqdim olunur və hər birinin öz əhəmiyyəti var. 
Elmi  fəaliyyətin  obyekti  tədqiqatçının  aktiv  maddi-praktiki  və  nəzəri 
fəaliyyəti  zamanı  meydana  gəlir.  Reallığın  bir  parçasının  elmin  obyektinə 
çevrilməsi üçün ona fiziki təsir göstərilir, məsələn, fiziki-praktiki sınaq zamanı. 
Reallığın nəzəri təfəkkürün obyektinə çevrilməsi üçün isə onu elmi abstraksiya 
üsullarının  köməyi  ilə  ideal  obyektə  “çevirirlər”.  Buradan  “elmin  predmeti” 
anlayışının yaradılması zərurəti meydana gəlib. 
Eyni  bir  obyekt  bir  çox  elm  sahələrinin  predmetinə  çevrilə  bilər,  məsələn 
insan  onlarca  elm  sahələrində  (təbiət  elmləri,  sosial-humanitar  elmlər) 
tədqiqat  obyekti  kimi  öyrənilmişdir.  Eyni  misalı  dil,  texnika  üçün  də  çəkmək 
olar.  Gələcəkdə  verilən  obyekt  haqqında,  müxtəlif  elm  sahələrindən  əldə 
edilən biliklərin sistemli yanaşma üsulunun köməyi ilə birləşdirilməsi sayəsində 
ümumi  nəzəriyyənin  və  eyni  zamanda  yeni  fənnin  yaradılmasına  ehtiyac 
duyula  bilər.  Başqa  bir  hal  da  mümkündür:  elmin  predmeti  mövcud  bir  çox 

---

 
 
obyektlərin məlum parametrlərini müəyyən münasibətdə əks etdirir. Məsələn, 
kimya  elminin  predmeti  -  müxtəlif  maddələrin  tərkibinin  və  quruluşunun 
dəyişilməsi ilə müşaiyət olunan çevrilməni əhatə edir; fiziologiyanın predmeti - 
müxtəlif  canlı  orqanizmlərin  funksiyalarını  (boyu,  çoxalması,  nəfəsalması  və 
s.),  onların  ətraf  mühitə  uyğunlaşmasını,  mənşəyini  və  evolyusiya  ərəfəsində 
inkişafını öyrənir. 
Elmi fəaliyyətin vasitələrinə material-texniki cihazlar, alətlər, avadanlıqlar və 
s.,  həmçinin  dil  vasitələri  -  ümumi  və  elmi  dil  daxildir.  Onu  da  qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  son  zamanlar  texniki  inkişaf  sayəsində  elmi-tədqiqatın  bütün 
vasitələrinin yeniləşməsi nəzərə çarpır. Prinsipial məqam kimi, kompyüter və 
elmi  işçilərin  təkcə  verilənlər  bazalarına  daxil  olmaq  imkanı  yox,  həmçinin 
ekspert  dairələrində  nəticələrin  müzakirəsinə  imkan  verən  və  beynəlxalq 
məlumat  məkanında  yerləşdirilməsinə  şərait  yaradan  internetin  tədqiqat 
işlərinin tərkib hissəsi olması danılmazdır. 
Elmi  fəaliyyətin  araşdırılan  komponentləri  onun  strukturunu  açdığı  halda, 
fəaliyyətin  struktur  analizi  elmi-tədqiqatın  mərhələlərini  aydınlaşdırmağa 
xidmət edir. Ümumi şəkildə aşağıdakı mərhələləri qeyd etmək olar: 
□ Problemin qoyuluşu; 
□ 
Tədqiqat obyektinin seçilməsi; 
□ 
Eksperiment; 
□ 
Eksperimentdə alınan faktlarn təsviri və izahı; 
□ 
Hipotezin (nəzəriyyənin) yaradılması; 
□ 
Əldə olunan biliyin yoxlanılması. 
O da aydındr ki, tədqiqat işlərinin mərhələləri tətbiq olunan təbiət, riyaziyyat 

---

 
 
və ya sosial-humanitar elmlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq dəyişilir. 
Metodologiyada  elmi  bilik  və  öyrədici  fəaliyyətdən  ibarət  ümumi  sistemi 
struktur  baxımından  məhdudlaşdırmaq  üçün  empirik  və  nəzəri  səviyyələr 
mövcuddur  [4].  Bu  anlayışlara  yaxından  baxaq.  Empirik  gündəlik  praktiki 
biliklərə  aid  edilmir.  Çünki  o,  gündəlik  biliklərdən  fərqli  olaraq  məqsədyönlü, 
sistemli  şəkildə  xüsusi  metodlarla  işləyən  xüsusi  elmi  dərketmə  səviyyəsi 
hesab  olunur.  Bu  səbəbdən  də,  istənilən  əqli  fəaliyyəti  nəzəri  hesab  emək 
olmaz.  Nəzəri  və  empirik  bilikləri  həmçinin  hissi  və  ya  məntiqi  olaraq 
müqayisə  etmək  də  düzgün  deyil.  Ümumi  prosesin  tərkibi  kimi  hissiyyat  və 
məntiq  istənilən  idrakı  səciyyələndirir.  Hiss  etmək  və  düşünməyə  parçalama 
beyin fəaliyyətinin yüksək fizioloji parametrlərinə söykəndiyi halda, empirik və 
nəzəriyyəyə  bölmə  fərqli  olaraq  elmi  idraka  aid  edilir  və  biliyin  forma  və 
metodlarını,  tədqiqatın  növünü  sinifləşdirir.  Empirik  və  nəzəri  səviyyələr  ilkin 
olaraq  fəaliyyətin  üsulu  və  metodlarına  görə  fərqlənirlər.  Empirik  mərhələnin 
kökündə  predmet  -  silah  (vasitə)  və  elmi-praktiki  fəaliyyət  durur.  Bunun 
köməyi  ilə  ilkin  məlumatların  toplanması  və  ümumiləşdirilməsi  mümkünləşir. 
Nəzəri  mərhələdə  isə  abstrakt-nəzəri  fəaliyyət  sayəsində  ideal  modellər  və 
biliklər sistemi əldə olunur. Digər tərəfdən elmi biliyin səviyyəsi onun forma və 
xarakterinə görə bölünür: empirik səviyyədə heç də həmişə obyektin xassələri 
və yaranma səbəbləri göstərilmir və yalnız fakta söykənən biliklər formalaşır; 
nəzəri  səviyyədə  nəzəri  biliyin  məntiqi  təşkil  olunmuş  formada  tətbiqi 
sayəsində  hadisələrin  xarakteri  və  qanunauyğunluqları  yaradılır.  Hər  bir 
səviyyənin 
xüsusiyyətləri 
növbəti 
bölmədə 
ayrıca 
izah 
edilir. 
Elmi  dərketmənin  səviyyələrə  bölünməsi  onunla  bağlıdır  ki,  onlar  bir-biri  ilə 
qarşlıqlı  əlaqədədirlər.  Heç  bir  empirik  araşdırma  “karkas”  rolunu  oynayan 
nəzəri əsas olmadan aparıla bilmir. Bu anlayışlar və prinsiplər sistemi empirik 
tədqiqat  üçün  ilkin  şərt  sayılır.  Başqa  tərəfdən  məlumdur  ki,  nəzəriyyə  nə 
qədər  abstrakt  olsa  da,  sonda  o  da  praktikaya,  empirik  verilənlərə  söykənir. 

---

 
 
Empirik 
və 
nəzəri 
tədqiqatları 
qarşı-qarşıya 
qoymaq 
metodoloji 
konstruksiyaetmə  fəaliyyətinin  nəticəsi  olan  abstrakisya  növü  sayılır.  Bu 
zaman  fərdi  ilə ümumi, hadisə ilə mahiyyət, empirik faktlar və onların nəzəri 
izahı arasında dərin daxili əlaqənin mövcudluğu nəzərdə tutulur. Onu da qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  empirik  və  nəzəri  səviyyələrin  abstraktlaşdırılması  nisbidir 
və 
real 
biliyin 
struktur 
təşkiledicilərini 
tam 
əks 
etdirmir. 
Hər bir tədqiqat səviyyəsi öz bilik metod və formaları ilə səciyyələnir. Amma 
elə elmlər də vardır ki, orada biliyin nəzəri və empirik səviyyələrə bölünməsi 
mümkün  deyil.  Məsələn,  məntiqi-riyaziyyat  fənləri  nəzəri  səviyəyə  aid  edilsə 
də, onlara oxşar olan təbiət-tarixi fənləri geologiya, paleontologiya və bir çox 
başqaları  əsasən  empirik  səviyyədə  mövcuddurlar.  Humanitar  sahələrdə  də, 
empirik  və  nəzəriyyə  səviyyələrində  də  biliyin  abstraktlaşdırılması  müəyyən 
çətinliklər  yaradır.  İş  ondan  ibarətdir  ki,  bu  halda  yalnız  biliyin 
formallaşdırılması  və  riyaziləşdirilməsi  çətinlik  yaratmır,  həmçinin  obyektlərin 
özləri  dil  fenomeni  baxımından  ikili  xarakterdaşıyır  və  material  və  şərti 
göstəricilərin ayrılmasınıçətinləşdirirlər.