MühaziRƏ Etnik müxtəliflik və milli ideya ƏDƏBİyyat: Multikulturalizmə giriş. Dərslik. Bakı 2019 plan: Milli ideologiyada etnik müxtəlifliyin mahiyyəti

MÜHAZİRƏ 5. Etnik müxtəliflik və milli ideya
ƏDƏBİYYAT: Multikulturalizmə giriş. Dərslik. Bakı 2019


PLAN: 1. Milli ideologiyada etnik müxtəlifliyin mahiyyəti
2. Azərbaycanın polietnik təkamülünə baxış və onun tolerantlıq ənənələri.
3.Rusiya imperiyasının müstəmləkə siyasəti: köçürmə, ruslaşdırma, xristianlaşdırma.
4.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan xalqının etnik tolerantlıq ənənələrinin inkişaf etdirilməsi.
5. Sovet İttifaqının millətlərarası münasibətlər siyasətinin xüsusiyyətləri.
6.Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının millətlərarası münasibətlər siyasətinin məqsəd və vəzifələri, prinsipləri və əsas istiqamətləri, hüquqi bazası.


1. Milli ideologiyada etnik müxtəlifliyin mahiyyəti
Hər hansı etnik-milli dəyərlər digərindən özünəməxsus xüsusiyyətlər və spesifık cəhətlərlə fərqlənir. Lakin milli mədəniyyətlərin fərqlərinə baxmayaraq onların arasında ümumi qanunauyğun əlaqə də mövcuddur. Bu əlaqə müxtəlif dövrlərdə müxtəlif şəkildə üzə çıxır. Məlumdur ki, insanların etnik birliyinin formalarına qəbilə, xalq və millət daxildir ki, bunlar həmin “birlikdə” müəyyən mərhələləri təşkil edir. Dil, ərazi, şüur, iqtisadi əlaqə birliyi insanların müəyyən qruplarını ayrı-ayrılıqda birləşdirir ki, bu birləşmələr tarixən qəbilə, xalq və millət anlayışları şəklində təkmilləşir. İnsanlar qəbilə birliyindən xalq, sonra isə millət birliyinə keçərkən xarakterik əlamətlər-ümumi dil, etnik ərazi, şüur itirilmir və davamlı xüsusiyyətlər kimi nəsillərdən-nəsillərə ötrülür. Millət müxtəlif insan qruplarının bəzi fərqləndirici əlamətlərini özündə əks etdirən ən yüksək birlik formasıdır. İnsanların etnik ümumilliyi o zaman millət halında formalaşır ki, buradakı fərdlərin vəhdəti eyni dildə danışan əhalinin mərkəzləşmiş bir dövlət çərçivəsindəki, həyatı və fəaliyyəti ilə şərtlənir.
Siyasi anlamda millət beynəlxalq arenada, öz milli maraqlarmdan, milli sərhədlərindən və digər milli atributlarından çıxış edən milli dövlətdir. BMT-nin üzvləri də məhz siyasi mahiyyət kəsb edən millət-dövlətlərdir. (Buna görə də BMT "millətlər" təşkilatı adlanır). İngilis dilində "nation" anlayışı təkcə xälqı, etnosları deyil, bütöv ölkəni, dövləti, başqa sözlə siyasi birliyi özündə ehtiva edir. "The Amercan Nation" termini isə "amerikan milləti", əsası "amerikan xalqı", "amerikan dövləti" anlamlarını verir.
Sosiokulturoloji yanaşmada dil, mədəniyyət, din, adət-ənənə ətrafında birləşən hər hansı bir toplum millət sayılır. Bu yanaşma imkan verir ki, millətə mənəvi mədəniyyətə, tarixi inkişafa, davranış stereotiplərinə, həyat tərzinə və məişətinə görə bir-birlərindən fərqlənən insanların birliyi kimi yanaşılsın. Lakin burada həssas məsələ millətin təkcə dini birlik əsasında formalaşmamasıdır. Ola bilər ki, müxtəlif dövlətlərin millətləri eyni dinə sahib olsun. Ancaq bu o demək deyil ki, dini birlik "müsəlman milləti", "xristian milləti" anlamını verir.
Milli şüur və milli özünüdərk olmadan millət yaranmır. E. Qellnerin dediyi kimi "milləti insan yaradır, başqa sözlə millət insanların inamlarının, maraqlarının və adətlərinin məhsuludur". Bu yanaşmaya görə millətin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayan amil dildir. Dil olmadan milli özünüdərk, milli şüur formalaşmır, milli özünüdərk, şüur formalaşmadan da millət yaranmır və öz müstəqilliyini qazanmağı bacarmır. Eyni zamanda öz ana dilini itirən millət tədricən varlığını da itirməyə başlayır və son nəticədə hansısa millətin içərisində əriyib itir. Tarixdə belə nümunələr az deyil. Bu gün elə millətlər var ki, onların ancaq adı qalıb. Dünyanın əksər ölkələri (ABŞ, İngiltərə, Fransa, İspaniya, İtaliya, Skandinaviya ölkələri, Latın Amerikası ölkələri və s.) millət anlamına yuxarıdakı iki aspektdən yanaşır. Bəzi məsələlərdə bu iki əsasdan çıxış edənlərin arasında fikir ayrılığı olsa da, elə məsələlər var ki, onlar eyni mövqedə dayanırlar. Məsələn, birinci və ikinci əsası qəbul edənlərin mütləq əksəriyyəti millətin üçüncü nöqtədə qan qohumluğu əsasında formalaşmadığı fıkrinin tərəfdarıdır.
Üçüncü, bioloji yanaşma tərəfdarlarını birinci və ikinci yanaşma tərəfdarlarından ayıran da, məhz, millətin qan qohumluğu əsasmda formalaşması məsələsidir. Almanlar və yaponlar millət dedikdə təkcə Almaniyanın, Yaponiyanın sərhədləri daxilində deyil, onun hüdudlarından kənarda yaşayan bütün almanları, yaponları nəzərdə tutur. Bu ölkələrin konstitusiyalarına görə damarından alman və yapon qanı axanlar alman və yapon millətinin nümayəndələridir. İsrail milləti də məhz bu prinsipə üstünlük verir. Lakin alman və yaponlardan fərqli olaraq yəhudilər üçün təkcə yəhudi olmaq azdır, eyni zamanda hakim dinin, iudaizmin daşıyıcısı olmaq vacibdir. Deməli İsrail milləti həm qan qohumluğu əsasında, həm də vahid bir din ətrafında formalaşmış millətdir.
Yapon, alman və yəhudi yanaşmalarını qəbul etməyənlər çoxluqdadır. Onların məntiqinə görə insan sosial varlıqdır və şəxsiyyət kimi doğulmur, şəxsiyyət kimi formalaşır. Digər tərəfdən isə müasir qloballaşma şəraitində "təmiz qanı" qoruyub saxlamaq müşkül məsələdir. İndi dünyada qarışıq nigahdan yan keçən ölkələr, demək olar ki, yoxdur. Əsasən də Avropada qarışıq nikahların sayı günbəgün artır, necə deyərlər Qərb toplumlarının "rəngi" sürətlə dəyişir
Hər bir millətin öz milli ideyası var. Bu ideyalar bəzilərində zəif, bəzilərində qabarıq şəkildə özünü büruzə verir.
“İspanizm" milli ideyasının mahiyyəti ispan milləti ilə onun konfessional (katolik) icmalarının vəhdətidir. Katolik dini "ispan qəlbinin" mahiyyəti hesab olunur. Amerikanlar hesab edirlər ki, Amerikanı güclü və qüdrətli edən əsas amil protestant ruhu və etikasıdır. Protestantlar başqalarmdan fərqli olaraq "Əmək insan üçündür!" prinsipi ilə deyil "İnsan əmək üçündür!" prinsipi ilə yaşayır və çalışırlar və məhz bu prinsip Amekrikanı dünyada hegemon dövlətə çevirdi, Amerika patriotizmini, vətənsevərliyini, "amerikançılıq" düşüncəsini formalaşdırdı.
"Rus ideyası" avrasiyaçılığı, sivil Avrasiya toplumu olmanı özündə ehtiva edir. Rus filosofları N. Berdyayev və D. Andreyevə görə isə "rus messianizminin" mahiyyətini "xilaskarlıq" təşkil edir. Yəni rusların missiyası Avrasiyada yaşayan bütün xalqları üç mədəniyyət-din ocağına (Qüds, Məkkə, Hindistana - Xristanlığa, İslama, Buddaçılığa və Krişnaçılığa) qovuşdurmaq, onları cahillikdən xilas etməkdir. Bu məntiqə əsasən Rusiyanın əraziləri Şərqdə Hind okeanına, Cənubda isə Məkkə və Qüdsə qədər uzanıb getməlidir ki, bu böyük məkanda məskun olan xalqlar arası bağlar, əlaqələr üçün ərazi əngəlləri, sərhəd maneələri qalmasın.
Türk dünyası üçün milli ideya bir neçə mərhələdən keçib. XIX əsrin sonlarında "panislamçılıq" meydana gəldi. Lakin Osmanlını dini birlik ideyası ilə saxlamağın mümkün olmayacağı tezliklə ortaya çıxdı və bu ideyanı "panturançılıq", 'pantürkçülük" əvəz etdi. Türkiyə elmi ədəbiyyatında "türkçülük" aşağıdakı kimi təqdim edilir: "Türkçülük-ətrafı dumanlıqlarla dolu bir məkanda türk kimi qalmaq əzmi və iradəsidir". Bu özünümüdafiə ideologiyasıdır.
Bütün tarixi dövrlərdə insanların məişətində adət-ənənələr tənzimləyici rol oynamışdır. Həyat tərzinin tarixi inkişaf prosesində yaranmış adətlərə əməl edilməsi hamının vətəndaşlıq borcudur. Adət-ənənələr nəsillər arasında mənəvi sərvətlərin varisliyinə əsaslanır. Həyat tərzinin qayda-qanunları kollektiv sosial yaradıcılığın genıişlənməsini tələb edir. İnsanların ictimai və şəxsi həyatında hamı tərəfindən riayət edilən qaydalar müstəqil dövlət quruculucuna və demokratiyanın genişlənməsinə imkan yaradır. Cəmiyyətin sosial-iqtisadi sahəsində meydana çıxan yenilik adət-ənənələrin məzmununda müəyyən dəyişiklik yaradır. Varislik əlaqəsi isə mühüm qanunauyğunluq kimi həyat tərzinin tərkib hissəsi olan adət-ənənələrin inkişafında özünü göstərir. Adət-ənənələr ictimai şüurun ancaq müəyyən formalarında özünü göstərən sadə normalardır. Adətlərin sosial funksiyaları onların insanlararası münasibətləri, gündəlik həyat qaydalarını qoruyub saxlamasıdır. Adət-ənənə eyni zamanda həyat tərzinin və onun yaratdığı sosial, mənəvi və estetik idealların, davranış normalarının, əmək və məişət münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi və nəsildən-nəslə keçirilməsinin spesifik formasıdır.
Etnik-milli dəyərlər əsasında formalaşan milli ideologiya xalqların özünüinkişaf və özünüaktuallaşdırma məqsədlərinə yönəlmiş cəmiyyətdə ictimai inkişaf qanunları əsasında meydana gələn üstqurum hadisəsidir. O, millətin mənəvi birliyini və milli maraqlarının prioritetlərini ehtiva edən baxışların, təsəvvürlərin, ideya və dəyərlərin sistemidir. İstənilən xalqın vahidliyinin, həmrəyliyinin və milli birliyinin inkişaf etdirilməsində vahid baxışlar sisteminə əsaslanan ümumiləşmiş ideologiyanın olması zəruridir. “Milli ideologiya” formulu sivil anlam səviyyəsində bəşəri dəyərlərlə uzlaşan sosiomədəni gerçəkliklərə zidd olmamalıdır. Bu anlayış müasir fəlsəfi, sosioloji, siyasi və s. anlamlarda müəyyən fərqli yanaşmalarla dəyərləndirilsə də, ümumilik təşkil edən əsas və ortaq cəhətlər bunlardır:
1. Milli ideologiya millətin mənəvi vahidliyi və ümumiliyi prinsiplərinə və ictimai həyatın bütün sahələrində onun üstün maraqlarına əsaslanan baxışların, təsəvvürlərin və dəyərlərin sistemidir. 2. Milli-mədəni mövcudluğun dərk edilməsi və milli ideologiyanın formalaşması bir sıra mühüm komponentdən asılıdır. Buraya tarixi yaddaş, milli mənlik şüuru, mentalitet, milli mədəniyyət, din, inam amili, milli maraqlar, dövlət, geosiyası amillər daxildir. Hər bir millət genetik olaraq ulu əcdadlarından ona miras qalmış qan yaddaşının–milli hisslərin, milli xarakter və psixologiyanın, adət-ənənənin, bir sözlə milli mənlik şüurunun potensial daşıyıcısıdır. Milli mənliyə Vətəni sevmək, tarixi keçmişə və soy kökə bağlılıq, öz dilinə və milli mədəniyyətinə hörmət, ehtiram və s.daxildir. İntellektual məhsul olan milli mənlik şüuru milli ideologiyanın əsas komponenti, onun təşəkkülü və formalaşmasının zəruri şərtidir. Öz xalqının rifahı naminə siyasi müstəqillik, mənəvi və mədəni tərəqqi, xalqın həyat şəraitinin praktik müdafiəsi və yaxşılaşdırılması, xalqın birliyinin təmin edilməsi, ərazi bütövlüyünün, iqtisadi resursların və mənəvi dəyərlərin müdafiə edilməsi milli mənlik şüurunun strukturunu yaradan əsas amillərdir. Milli mənlik şüuru vətənpərvərliklə qohumluq təşkil edən milli hisslərə istinad edir. Milli mənlik şüuruna əsaslanan milli ideologiya cəmiyyət həyatında özünü göstərən ziddiyyətli sinfi və qrup maraqlarını nəzərə almadan cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin harada yaşamasından asılı olmayaraq Vətən əxlaqı və təəssübkeşliyi əsaında birliyinin təmin edilməsini nəzərdə tutur. Müasir dövrdə milli mənlik şüuru bir çox siyasətçilər üçün gözlənilmədən yüksək aktual əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Bir çox milli təsisatlar müxtariyyət və milli özünütəyinetmə yolunu tutdular. Bu dövrdə baş verən hadisələrin gedişi göstərdi ki, belə milli mənlik şüuru sosial tamlığı təmin etmədiyindən onun əsasında gerçək sosial ziddiyyətləri aradan qaldırmaq mümükün olmur. Nəticədə milli birlik əvəzinə keçmiş imperiyalarda islahatlar aparmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi və reallıqda bütün milli münasibətlər sisteminin zəifləməsinə aparan milli separatizm meylləri gücləndi.
Milli mənlik şüuru öz inkişafı gedişində heç də bərabər ölçülü olmayan çoxsəviyyəli və uzunmüddətli tarixi mərhələlərdən keçir. Tarixi planda götürdükdə, milli mənlik şüurunun formalaşma prosesi adi, etnopsixoloji səviyyədə baş verir. O, bütövlükdə insan şüurunun sosial-psixoloji mexanizmlərinin baza əlamətlərinin formalaşması gedişində bu və ya digər icmanın fərdi şüurununda “biz” və “onlar” antitezisi ilə qiymətləndirici mühakimələrin formalaşması və kök salması ilə bağlıdır. “Biz” və “onlar” anlaışlarındakı fərqlər ifadəli əlamətlər (xarici görünüş sifət quruluşu, inanc və etiqadlar, dini dəyərlər, sosial-iqtisadi həyat tərzi, dil, irqi əlamət, milli adət-ənənələr və s.), habelə hakimiyyət və idarəetmə sistemi, ideoloji baxış və doktrinalara əsaslanmaqla “onlar”ın həmişə pis, bizdən fərqli olan neqativ psixologiyaya malik olması barədə stereotiplərin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Milli ideologiyadan millətçilik ideologiyası fərqləndirilməlidir. Millətçilik mili ideologiyanm mütləqləşdirilməsi, yaxşıların yaxşısı elan edilməsidir. Millət ancaq öz ideyasının qayğısına qalanda, başqalarını inkar edəndə və yaxud onlara yuxarıdan aşağı baxanda millətçilik ortaya çıxır. Bu cür təzahürlər özünün əks tərəflərini yaradır. Zor zor doğurur, aqressiya aqressiya yaradır. Tarixdə bunun nümunələri çoxdur. XX əsrin ən acı dərsi isə bəşəriyyətə böyük bəlalar gətirən faşizmdir. Ayrı-ayrı dövrlərdə millətçiliyi, irqi və dini ayrıseçkiliyi ehtiva edən faşizm, sionizm, militarizm, rasizm, şovinizm və s. kimi mürtəce ideologiyalar onlara inam bəsləyənlərin şüuruna hakim olaraq bəşəriyyətə bəlalar gətirmişdir. Bu gün də ayrı-ayrı ölkələrdə onların neofaşizm, etnik separatizm, dini ekstremizm, etnonasionalizm, etnosentrizm və s. kimi yeni adlar altında dirçəldilməsi təşəbbüsləri genişlənməkdədir.
Siyasi millətçilik əsasında təşkilatlanan dövlətlərdə etnik-milli enerjinin əhəmiyyətli hissəsi ölkədaxili münaqişələrin həllinə sərf edilir. Hərc-mərclik baş alıb gedir və sonda bu ölkə hansı formadasa, digər dövlətlərdən asılı vəziyyətə düşür. Əgər bir ölkədə vətəndaş identikliyi, həmrəyliyi imkan verirsə ki, milli və mədəni müxtəlifliyin tükənməz enerjisi ümumi dövlətçilik mənafeyinə xidmət etsin, o qüvvəni dövlətin inkişafı istiqamətinə yönəltsin, həmin dövlət inkişaf edəcək və əldə etdiyi müstəqilliyi qoruyub saxlayacaqdır. 
Hazırda dünyanın "immun sistemi" çox təhlükəli meyillərin birbaşa təsiri altına düşmüşdür. Beynəlxalq təhlükəsizlik, həm bütövlük keyfiyyətinə malik qlobal sistem olmaq etibarilə, həm də ayrı-ayrı regionlar və ölkələr bölümündə ifrat dərəcədə mürəkkəb məzmunlu problemli situasiya ilə qarşı-qarşıyadır. Sabit qaydaların, sabit dünya nizamının mövcudluğu mütləq təhlükəsizliyin qarantı kimi çıxış etmək keyfiyyətinə malik deyildir. "Realist məktəbin" məntiqindən çıxış etsək, onda belə məlum olur ki, bir ölkənin "mütləq təhlükəsizliyi", digər bir ölkənin yaxud ölkələr qrupunun nisbi təhlükələrə məruz qalması şəraitində reallığa çevrilə bilər. Başqa sözlə, qlobal miqyasda ölkələrarası qarşılıqlı asılılığın assimetrikliyi adi gözlə müşahidə olunmaqdadır. Nəyin paylanması yaxud bölüşdürülməsindən asılı olmayaraq, qlobal assimmetriklik kütləvi şəkildə ədalətsizlik doğurur. Ədalətsizliyin qlobal miqyaslı təzahür formaları, dünya nizamının quruluş prinsiplərinin yanlışlığı ucbatından təbiilik xassəsinə malik empirik nəticələr kimi ortalığa çıxır. 
Müasir dünya prosesi olan qloballaşmada xalqlar unifikasiya cəhdlərində öz milli identikliyi üçün təhlükə görür və daha sərt müqavimət göstərirlər. Unifikasiya istehsalın seriyalılığının yüksəldilməsinə, yüksək məhsuldar və avtomatlaşdırılmış vasitələr və onları hazırlayan mütərəqqi texnologiyalar tətbiq edilməsinə, istehsalın ixtisaslaşdırılması və kooperativləşdirilməsinin dərinləşməsinə səbəb olur. Unifikasiya nəticəsində əmək və maddi ehtiyatlara qənaət edilir, yeni məhsul növlərinin işlənilməsi və mənimsənilməsi vaxtının və onun hazırlanmasının istehsal dövrünün müddəti qısaldılır, əmək məhsuldarlığı, məhsulun keyfiyyəti və istehsalın səmərəliliyi yüksəldilir. Bu proseslər yalnız bəşəriyyətin vahid və standart model üzrə inkişafı fonunda həyata keçə bilər. Bəşəriyyətin vahid və standart model üzrə inkişaf etməsi çətin məsələdir və unifikasiyaya aid fikirlərin perspektivsizliyi artıq heç kimdə şübhə doğurmur. 
İdentikliyin formalaşması prosesində mühüm rol oynayan insanlararası canlı ünsiyyəti isə informasiya cəmiyyətində ənənəvi olan sosial-identik təşkilatlanma fəaliyyətdə olduğumuz məkanı surroqat ünsiyyət forması ilə əvəzləyir, yəni alternativ qrup identikliyi formalarını yaradır. Həmin bu dəyişiklik inkişaf etmiş ölkələrdə asudə vaxtın artması və iş vaxtının azalması ilə həyata keçir. Yaranan həmin dəyişiklik - bütövlükdə həyat tərzinin və davranış modellərinin radikal transformasiyası - adekvat identiklik mexanizmlərini zəiflədir, əhalinin rəqəmsal asimmetriyası nəticəsində qütbləşmə yaranır. Bu vəziyyət də, öz növbəsində, dünyagörüşlərinin və müxtəlif identiklik formalarının toqquşmasına gətirib çıxarır
Artıq danılmaz bir həqiqətdir ki, multikulturalizmin alternativi özünütəcriddir. İyirmi birinci əsrdə, qloballaşan dünyada hər hansı bir ciddi siyasi qüvvə özünütəcrid siyasətini aparmağa cəhd göstərmir. Bu yol heç bir yerə aparmır. Multikulturalizmin dəyərləri, əsasları möhkəmləndirilməlidir. Multikulturalizm başqa xalqın nümayəndəsinə hörmət, başqa dinə hörmətdir. Öz dininə hörmət başqa dinə hörmətdən başlayır. Multikulturalizm ayrı-seçkiliyə yol vermir, əksinə bütün xalqları birləşdirir. Eyni zamanda, hər bir ölkənin öz qaydaları, öz ənənələri vardır. Hər bir insan - həm ölkənin vətəndaşı, həm ölkəyə gələn qonaq, əlbəttə ki, o qaydalara, o ənənələrə hörmətlə yanaşmalıdır. Bu amillərin sintezi nəticəsində bu gün müxtəlif dairələrdə multikulturalizmlə bağlı səslənən bədbin fikirlər aradan götürüləcəkdir.
Multikulturalizm etnik özəlliyi qabartdığı üçün narahatlıq doğurur və narahatçılığa səbəblərdən biri kimi, "aqressiv azlıqların" azadlıq və hüquqlardan istifadə edərək mühüm mövqeləri ələ keçirməsi və sonra öz məqsədləri üçün bundan sui-istifadə etməsi, yaşadıqları dövlətə öz şərtlərini diktə etməsini göstərmək olar. Bu fakt inkaredilməzdir ki, identikliyin ənənəvi meyarlarının hüdudları sezilməz olmuş – gözdən itmişdir. Qütüblənmiş dünyanın qütblərin birində kosmopolitik dünya vətəndaşlığı, digərində isə alternativ qismdə olan fundamentalist etnik-dini, konfessional, sivilizasion identiklik seçimləri durur və bunlar qarşı-qarşıyadır. Belə bir şəraitdə hər bir dövlətin öz vətəndaşları üçün təmin etdiyi identiklik məkanına iki tərəfli təzyiq yaranmışdır. Bu təzyiqlərdən biri mədəni hegemoniya və informasiya qlobalizminin unifikasiya meyillərinin təzyiqidir, digəri isə etnik-dini və s. birliklərin təzyiqidir. Məlumdur ki, "neqativ (mənfi) identiklik" nisbətən az təhlil olunmuş baxışdır və neqativ identiklik - "biz onlar kimi deyilik" kimi "biz-onlar" məntiqinin total qarşıdurmasına əsaslanır. Neqativ identikliyin müəyyən hədləri aşmaması üçün onun elementlərinin pozitiv məzmunla tamamlanmasına cəhd göstərilməsi çox vacibdir. Əks təqdirdə, neqativ identiklik qrup həmrəyliyindən başlayaraq, şovinist separatizmə, vətəndaş cəmiyyətinin böhranına qədər yol aça bilən təhdidə çevrilir. Bu proseslərin nəticələrini hələ də Azərbaycan yaşamaqdadır. Belə ki, tarixi yaddaşı tamamilə neqativ identikliklə zəhərlənən erməni identikliyi milli quruculuq proseslərini mütləq başqa xalqın təmsilçilərinin qaralanması və pislənməsi, düşmən obrazının yaradılması zəmini üzərində qurmağa səy göstərir, erməni elitası siyasi məqsədlərə nail olmaq üçün səfərbəredici məqam kimi "düşmən ölkə" ritorikasından sui-istifadə edir. Lakin bu yol yanlış olduğu üçün onun gələcəyi yoxdur. İnkişafın fundamental resursu rolunu oynadığı üçün identiklik məhz bu məqamlarda özünü daha aydın büruzə verir.
Müasir etnopolitoloji elm birmənalı şəkildə sübut edir ki, şovinizm, milli müstəsnalıq, separatizm meyilləri arxaik düşüncənin, mili inkişafın primitiv səviyyələrinə müvafiq olan etnopsixoloji fenomendir. Bu elmi qənaət Ermənistan və bunabənzər dövlətlərin ideoloji dayaqlarının hansı səviyyədə olmasının bariz sübutudur. Universalizm, bəşəri humanizm, sülh prinsiplərinə zidd olan, başqa dövlətlərə qəsd edən faşizm və s. kimi insanlıq əleyhinə olan ideoloji mövqedir. Üstəlik də universalizm hər hansı dövlətin ideya tarixində ənənəyə çevriləndə onun nəticələri bütün dünya üçün təhlükə və gərginlik mənbəyi olur. Məsələn, alman xalqının faşizm ideyasından qurtularaq öz milli amalını dəyişməyə, daha ülvi məqsədlərə qadir bir xalq olduğunu dünyaya alman möcüzəsinin arxitektoru K.Adenauer sübut edə bildi. Bu, XXI əsrdə Ermənistanın hələ də şovinizm və işğal siyasətinin əsasında duran arxaik milli ideyadan nə vaxt qurtulacağı barədə düşüncələri yada salır. Ermənistanı qlobal inteqrasiya dövrünün layihələrindən kənarda, özünütəcrid kimi ağır duruma düşməsinə gətirib çıxaran bu ideyadan xilas olmasına tarix son imkan vermişdir. 
İdentikliklərin neqativ təməllər üzərində qurulması bütün fundamentalizmlərə xasdır. Məsələn, "Şərq-Qərb", "ənənəvi-müasir" və s. "toqquşma" konsepsiyalarının kökündə bu durur. Dünya qədər qədim olan bu yanaşmada yeni heç nə yoxdur. Sadəcə, dərk edilmir ki, identikliyin ilkin formalaşmasında səmərəli rol oynayan "biz-onlar" fərqi, müxtəlifliyin dərki uzunmüddətli perspektivdə artıq ümumbəşəri dəyərlər və pozitiv identiklik elementləri ilə tamamlanmalıdır.