Mühazirə Müəllim: dos. İsgəndərzadə H. Q. MÜQƏddimə "Kompüterlərin tətbiqi nəzəriyyəsinin əsasları"

 S
-1
*
S
p
1
+1
/
m
2*
S
p
2
= m
1*
 S
-q
*
S
p
1
+q
/
m
2*
S
p
2
=
= m
1
:=(R(q) m
1
) 
*
S
p*
/
m
2*
S
p
2
= m
1
*
*
S
p*
/
m
2*
S
p
2
= (m
1
*
/
m
2
)
*
S
p*- p
2

---

Harada ki, m
1
:=(R(q) m
1
) = m
1
*
və S
p
1
+q
= S
p*
q-işarə mərtəbəsi nəzərə alınmadan mantissanın mərtəbələr sayıdır. 
Vurma, bölmə və eləcə də toplama əməllərinin icra olunmasından sonra nəticənin işarəsi 
(siqn Z) məntiqi olaraq operandların işarələrinin 2
mod
əsasında toplama qaydası əsasında 
cədvəl.......-dən təyin edilir (cədvəl ).
signX signY signC 
signZ 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
1 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
1
(signX
Z =
&
signY
&
signX
signC
(
) 
&
signY
&
=
)
signC
0
)
((
=
= signX
&
)
0
)
(
=
signY
&
)
1
(
))
1
(
=

=
signX
signC
&
)
1
(
=
signY
&
))
0
)
(
=
signC
Sürüşkən nöqtəli Z= X
1
+
X
2
ədədlərin
toplanmasında xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, bu halda 
mantissaların toplanmasından əvvəl toplananların tərtiblərinin p
1
-p
2
fərqi yoxlanır. Əgər
p
1
-p
2
=0, yəni p
1=
p
2
=p
tələbi ödənildikdə toplananların m
1 
və 
m
2 
mantissaları sabit vergüllü 
ədədlərin toplanması qaydası üzərə toplanır və nəticəyə tərtib əlavə olunur. 
Z= m
1*
S
p
1
+
m
2*
S
p
2
= (m
1
+ m
2
)
*
S
p
Toplama əməli icra olunan zaman qeyd olunduğu kimi toplananların tərtibləri bir-birinə 
bərabər olmaya da bilər, yəni p
1≠
p
2 . 
Ümumiyyətlə, p
1
-p
2
fərqində ikihal müşahidə olunur: 
1) p
1
-p
2
>q, yəni │p
1 
> p
2
│; 
2) p
1
-p
2
1 
< p
2
│. 
Hər iki halda toplananların tərtiblərinin bərabərləşdirilməsi hökmdür. 
p
1 
> p
2
│olan halda modulca kiçik olan p
2
tərtibi modulca böyük olan p
1
tərtibinə 
bərabərləşdirilməlidir. Deməli, ikinci toplananın mantissası m
2
tərtiblər fərqi qədər R(q) sağa 
sürüşdürülməli və hər sürüşdürmədən sonra p
2
tərtibinə vahid əlavə edilməlidir, yəni p
2
= p
2
+1. 
Deyilənləri mikroproqram təsvirində aşağıdakı kimi yazmaq olar: 
Z= m
1*
S
p
1
+
m
2*
S
p
2
= m
1*
S
p
1
+ m
2*
 S
-1
*
S
p
2
+1
= m
1*
S
p
1
+ m
2*
S
-q
* S
p
2
+q
= m
1*
S
p
1
+ m
2
*
S
p
1
= 
= (m
1+
m
2
). S
p
1 
Əgər p
1
-p
2
1 
< p
2
│çərtinə əsasən toplama əməli icra olunduqda isə:
Z= m
1*
S
p
1
+
m
2*
S
p
2
= m
1.
S
-1
. 
S
p
1
+1
+
m
2*
S
p
2
= m
1.
S
-q
.
S
p
1
+q
+
m
2*
S
p
2
=
= 
m
1
:=(R(q) m
1
) 
S
p
2 
+
m
2*
S
p
2
= m
1
*
S
p
2
+
m
2*
S
p
2
=( m
1
*
+
m
2
) S
p
2
 

 
Sabit nöqtəli ədədlərin toplanması. 
 
Sabit nöqtəli ədədlərin toplanması üçün istifadə olunan əməliyyat qurğusunun əsas 
elementləri registr, cəmləyici, daşma triggeri və yerli idarə qurğusundan ibarət olmaqla həm də 
iki mərtəbənin bir-biri ilə eyni olub olmadığını yoxlayan ikilik modula (2mod.) görə məntiqi 
toplama sexemi (şəkil 9) tətbiq edilir.

---

Şəkil 9. Sabit nöqtəli ədədlərin toplanması üçün ƏQ-n struktur sxemi. 
Qəbul edək ki, toplananlardan (operandlardan) X ədədi cəmləyicidə (SM), Y ədədi isə 
registr 1-də (RG1) yerləşdirilmişdir. Həm də qəbul edək ki, mənfi işarəli ədədlər modifikasiya 
olunmuş düz kodla təsvir olunmuşdur. 
Kompüterdə toplama əməli şəkil 9-da təsvir olunan struktur sxem əsasında aşağıdakı kimi 
yerinə yetirilir: 
1. İlk olaraq cəmləyicidə yerləşən operandın işarəsi yoxlanılır. Bunun üçün cəmləyicinin işarə 
mərtəbəsinin çıxış dövrəsi ilə x
1 
xəbərverici-giriş siqnalı YİQ-ə ötürülür. YİQ bu siqnal əsasında 
işarəni analiz edir. Bunun iki cavabı ola bilər: x
1
= 0 olduqda X ədədi müsbət işarəli və düz kodda 
qəbul edilir. Əgər analiz nəticəsində x
1
=1olarsa, onda YİQ y
1
siqnalını hasil edir. Bu siqnalla 
SM-in çıxışlarında uyğun ventillər açılır və SM-dəki ədədin əks kodu SM-a yazılır, yəni Y
1
: SM:= 
(SM)
Ə
. 
2. RG 1-də yerləşən operandın işarəsi yoxlanılır. Bunun üçün X
2
giriş siqnalı idarə qurğusuna 
ötürülür və əgər
X
2 
= 0 olarsa, Y-ədədi düz kodda qəbul edilir. Bu halda y
2 
idarəedici siqnalla RG 1-də olan Y 
operandı SM-ə ötürülür və cəmləyicidə toplama aparılır. Yəni:
Y
2
:SM:= (SM)+(RG1). Əgər X
2
=1 isə, onda YİQ Y
3 
siqnalını hasil edir və bu siqnalla RG 1-
də olan ədədin əks kodu SM-a ötürüldükdən sonra cəmləmə aparılır, yəni
Y
3
:SM:= (SM)+(RG1)
Ə
. 
3. Cəmləyicidə alınmış cəmin işarəsi yoxlanılır. Bu X
1
siqnalı ilə icra edilir və X
1
= 0 olduqda 
nəticə düz kodda, X
1
=1 olduqda isə nəticə əks kodda alınır. Axırıncı halda nəticəni düz koda 
çevirmək lazım olduğundan idarə qurğusu Y
1
siqnalını hasil edərək Y
1
:SM:= (SM)
Ə 
– icra edilir.
4. Daşmanın olub- olamdığını yoxlamaq üçün cəmləyicinin sıfırıncı və birinci işarə mərtəbələri 
2-lik modula görə toplama sxeminə verilir. Bu sxemin çıxışında X
3
=0, o zaman
X
3
=1olacaqdır ki, işarə mərtəbəsindəki rəqəmlər bir-birinin eyni olmasın. Əgər X
3
=1 olarsa, 
onda YİQ y
4
: DT:=1 hasil edir və bu siqnalla daşma triggeri vahid vəziyyətinə salınır. Bu əlamət 
siqnqlı alınmış cəmin SM-in mərtəbələr şəbəkəsini doldurmuş olduğunu və bununla da daşma baş 
vermişdir kimi qəbul edilir. Belə hal yarandıqda kompüter hesablamanı dayandırır. 
5. Son. Toplama əməli sona çatmışdır və əgər daşma baş verməmişdirsə, toplamanın nəticəsi 
cəmləyicidə saxlanılır. 
İzah olunan mərhələlərə uyğun olaraq bu alqoritmi mikroproqram qraf-sxemi şəklində göstərək 
olar və bunun üçün mikroproqram qraf-sxemində şəkil 10-da təsvir olunan bloklardan istifadə 
edilə bilər.

---

Şəkil 10. Alqoritmin mikroproqram qraf-sxem təsvirinin şərti blokları
Hər bir mənsubetmə bloku mənsubetmə mikroəməliyyatının yerinə yetirilməsi üçün istifadə 
edilir və hər bir mikroəməliyyatın yerinə yetirilməsi üçün isə bir idarəedici siqnal (y) hasil edilir.
Şərtin yoxlanması üçün mikroəməliyyatlar isə əməliyyat qurğusu tərəfindən hasil olunan X giriş 
siqnalları ilə idarəetmə qurğusuna göndərilir. Qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla sabit nöqtəli 
toplama əməlinin alqoritminin mikroproqram qraf-sxeminin (şəkil 11) tərtib edilməsinə çalışaq.
Burada aşağıdakı şərti işarələrdən istifadə edilir: 
Sign 
- işarənin yoxlanması; 
Sign x 
- X-in işarəsinin yoxlanması; 
Sign SM -SM-in işarə mərtəbəsinin yoxlanması; 
Sign RG1 -registr 1-in işarə mərtəbəsinin yoxlanması; 
SM:= (SM)
Ə 
-cəmləyicidəki ədədin əks kodu cəmləyiciyə mənsub edilir 
SM[0] 
-cəmləyicinin 0-cı mərtəbəsi 
SM[1] 
-cəmləyicinin 1-ci mərtəbəsi 
(SM)
-cəmləyicidə olan ədəd 
(RG1) -registr 1-də olan ədəd 
Şəkil 11. Sabit nöqtəli ədədlərin toplanması alqoritminin mikroproqram qraf-sxemi.