3. Doldurucular
Betonun həcminin 80 %-ə qədərini doldurucular təşkil edir və onlar betonun xassələrinə, uzunömürlülüyünə və dəyərinə müəyyən təsir göstərir. Məlumdur ki, betonda ən bahalı və defisit komponent sementdir. Doldurucuları tətbiq etməklə sementin sərfini kəskin surətdə azaltmaq olur. Bundan başqa doldurucular betonun texniki xassələrini yaxşılaşdırır.
Betonda xırda və iri dolduruculardan istifadə edilir. Xırda doldurucuların dənələrinin iriliyi 5 mm-ə qədər olur və onlara təbii və süni qumlar aiddir. Betonda iri doldurucu olaraq dənələrinin iriliyi 5 mm-dən çox olan çınqıl və qırmadaş tətbiq edilir.
Qum. Müxtəlif süxurların aşınmasından əmələ gəlmiş və dənələrinin ölçüləri 0,16 mm-dən 5 mm-ə qədər olan dənəvər süxura qum deyilir. Qumlar təbii və süni olur.
Təbii qumların əmələ gəldiyi şəraitdən və tapıldığı yerdən asılı olaraq aşağıdakı növləri vardr: dağ (dərə), çay, dəniz, dün və barxan qumları.
Dağ (dərə) qumları əmələ gəldiyi yerdə qaldığı üçün dənələrinin forması itibucaqlı və üzü kələ-kötürlüdür. Belə qum sementlə yaxşı yapışır və bununla da betonun möhkəmliyi çox olur. Lakin dağ (dərə) qumlarında gil, lil və toz hissəciklərinin, habelə üzvi qatışıqların miqdarı çox olduğundan əksər hallarda onları işlətməzdən qabaq yumaq lazım gəlir ki, bu da əlavə xərclərə gətirib çıxardır.
Çay və dəniz qumlarının dənələri uzun müddət su ilə yuyulduğundan dəyirmi və hamar səthli olur. Onlar təmiz, yəni tərkiblərində gil və üzvi qatışıqların miqdarı az olur. Lakin belə qumlar sementlə nisbətən zəif yapışır.
Dün və barxan qumları daha xırda dənəli olur. Belə qumlar beton üçün yararlı deyildir, ancaq iri dənəli qumlarla qarışdırmaq yolu ilə onları işlətmək olar.
Xüsusi hallarda qranit, sıx əhəngdaşları və başqa sıx quruluşlu süxurları xırdalamaq yolu ilə süni qum da hazırlana bilər.
Süni qumlar itibucaqlı və üzü kələ-kötür olduğundan beton üçün ən yaxşı qum hesab edilir. Belə qumlarda heç bir zərərli qatışıqlar olmur.
Qumun keyfiyyətinə onun tərkibində ola biləcək qatışıqlar: gil, lil və toz hissəcikləri, üzvi qatışıqlar, slüda hissəcikləri, sulfid və sulfat birləşmələri və s., habelə dənəli tərkibi təsir edir.
Gil, lil və toz hissəciklərinin ölçüsü 0,16 mm-dən xırda olduğundan qum dənələrinin üzünü örtür və bununla da qumun sementlə yapışmasını zəiflədir. Adi betonda işlədilən təbii I sinif qumlarda gil, lil və toz hissəciklərinin miqdarı 23 %-dən, II sinif qumlarda isə 310 %-dən çox olmamalıdır (kütləyə görə). Əgər qumda göstərilən hissəciklərin miqdarı normadan çox olarsa, həmin qumu ya işlətməmək, ya da xüsusi maşınlarda yumaq lazımdır.
Üzvi qatışıqlar, xüsusilə, üzvi turşular betonun möhkəmliyini 25 % və daha çox azaldır, hətta sementi dağıdır. Qumda üzvi qatışıqların olub-olmaması kolorimetrik (rəngləmə) üsulu ilə müəyyən edilir. Bu məqsədlə qum nümunəsi üzərinə 3 %-li natrium-hidroksid məhlulu tökülür. Sınaq nəticəsində məhlulun rəngi açıq sarıdan tünd olmamalıdır.
Slüda hissəcikləri parlaq olub, sementlə pis yapışır və mexaniki təsirlərdən asanlıqla parçalanır. Qumda slüda hissəcikləri 2%-dən (kütləyə görə) çox olmamalıdır. Slüda hissəciklərinin qumda olması petroqrafik tədqiqat yolu ilə təyin edilir.
Sulfid və sulfat birləşmələri betonun korroziyasına səbəb olur. Buna görə qumda olan kükürd birləşmələrinin SO3-ə hesablanmış miqdarı (kütləyə görə) 1 %-dən artıq olmamalıdır.
Dənəli tərkibi. Az sement sərf etməklə tələb olunan möhkəmlikli beton almaq üçün qumun dənəli tərkibi böyük əhəmiyyətə malikdir. Adi betonda qum iri doldurucu dənələri arasındakı boşluğu doldurur, qumun dənələri arasındakı boşluq isə sement xəmiri ilə dolmalıdır. Bundan başqa həmin sement xəmiri xırda və iri doldurucu dənələrinin səthlərini örtməlidir.
Qumun dənəli tərkibi onda müxtəlif ölçülü dənələrin faizlə miqdarını xarakterizə edir.
5 mm deşikli ələkdən keçirilmiş qumdan 1000 q götürüb, ardıcıl olaraq deşiyinin ölçüsü 2,5; 1,25; 0,63; 0,315 və 0,16 mm olan ələklərdən keçirirlər. Hər ələkdə qalan qalığı çəkərək əvvəlcə ayrı qalıqları, sonra isə tam qalıqları hesablayırlar.
Hər bir ələkdə qalan qalığa ayrı qalıq deyilir. Ayrı qalığın miqdarını tapmaq üçün ələkdəki qalığın kütləsini (mi) bütün ələnən qum nümunəsinin kütləsinə (m) bölmək lazımdır: ai = =(mi/m) ∙100%.
Ələklərdəki ayrı qalıqların cəminə tam qalıq deyilir. Hər hansı bir ələkdəki tam qalıq (Ai) həmin ələkdən başlayaraq daha böyük deşikli ələklərdəki ayrı qalıqlarla həmin ələkdəki ayrı qalığın faizlə cəmidir. Tam qalıq aşağıdakı düsturla hesablanır:
Ai = a2,5 + a1,25 + . . . + ai .
Burada a2,5 + a1,25 + . . . 2,5 mm deşikli ələkdən başlayaraq sonrakı ələklərdə qalan ayrı qalıqlar, %; ai həmin ələkdəki ayrı qalıqdır, %.
Qumun dənəli tərkibini qiymətləndirmək və onun beton üçün yararlığını müəyyən etməkdən ötrü ələmənin nəticələrini (tam qalığın qiymətlərini) qrafikə keçirir və nöqtələri birləşdirib ələmə əyrisini alırlar (şəkil 6.1.).
Dostları ilə paylaş: |