Multuk ltural zm

3. Azərbaycanda  slamın yayılması və  slamda tolerantlıq. 
 

VII  əsrin  I  yarsın  da  Ərəbistan  yarımadasında  meydan  gələn  slam  dini  və 
onun  əsasında  yaranan  güclü  Ərəb  xilafəti  öz  nüfuzunu  qıraq  ərazilərə  yaymaq 
üçün irimiqyaslı savaşlara başladı. Tarixdən  slamın və bir dövlət olmaq etibariylə 
Xilafətin  (peyğəmbərin  xəlifələri  tərəfindən  idarə  olunduğu  üçün  belə  adlanırdı) 
“yer üzünə yayılma çağı” adlanan dövrü başlandı.  
Azərbaycan ərazisinə ərəblərin ilk hücumları 639-cu ilə təsadüf edir.  “643-644-cü 
illərdə, xəlifə Ömərin dövründə, ərəblər tarixi Azərbaycan ərazisinin yalnız cənub 
və  Dərbəndədək  Xəzər  sahili  torpaqlarını  tuta  bildilər.  705-ci  ildə  isə  Xəlifə  I 
Validin  zamanında  ərəb  qoşunları  Mehranilər  sülaləsini  hakimiyyətdən 
uzaqlaşdıraraq  Aqvan  knyazlığına  son  qoydular.  Bu  dövrdən  etibarən  Şimali 
Azərbaycan  torpaqları  da  Ərəb  xilafətinin  tərkibinə  qatılmış  oldu.  Ölkə  xilafət 
qanunları və canişinləri tərəfindən idarə olunmağa başladı. Azərbaycan Ermənistan 
və digər əyalətləri də içərisinə alan əl-Cəzirə adlanan dördüncü əmrliyin tərkibinə 
daxil  idi.  Bu  əmirliyin  paytaxtı  əvvəlcə  Dvin  şəhəri  Abbasilər  taxta  çıxdıqdan 
sonra Bərdə şəhəri oldu. 
«Bütün insanlar qardaşdırlar; bütün insanlar Allah qarşısında bərabərdirlər» 
kimi  müddəaları  Şərqdə  çox  yayılmış  pul-əmtəə  münasibətlərini  inkişaf  etdirib, 
onları dini cəhətdən izah edərək əsaslandırması, ayin (sitayiş forması) məsələsində 
sadəliyi,  təbii  ki,  insanları  cəlb  edirdi.  Buna  qədim  Şərqin  dinlərinə  məxsus 
ayinçiliyin,  xüsusən  zərdüştilik  üçün  səciyyəvi  olan  ibadət  zamanı  möminin  pak 
olması tələbinin qalması da təsir göstərirdi. 
slam dini təkcə üç qitənin – Avropanın, Asiyanın və Afrikanın qovuşduğu 
yerdə  (coğrafi  ərazidə),  meydana  gəlməmişdi,  demək  olar  ki,  o,  həm  də 
dağılmaqda olan quldarlıq quruluşunun Ərəbistanda qalmaqda davam edən qəbilə-
tayfa  münasibətləri  ilə  erkən  orta  əsrlər  feodalizminin  bir-birindən  ayrıldıqları 
yolayrıcında  meydana  gəlmişdir.  slamın  ehkamlarından  həm  onun  yayılma 
sərhədlərinin sürətlə genişləndirilməsinə siyasi cəhətdən bəraət qazandırmaq üçün, 
həm  də  yeni  sosial  prinsiplərin  möhkəmləndirilməsi  üçün  istifadə  olunur.  slam 
məzlum  aşağı  təbəqələrin  ideologiyasına  çevrilməyə  (ilkin  xristianlıqda  olduğu 
kimi)  macal  tapmadı,  o  özünün  yaranmasının  elə  başlanğıcından  dövlət  dini 
rolunda  çıxış  etməyə  başladı.  Buna  görə  də  artıq  Məhəmmədin  Məkkədən 
Mədinəyə  köçdüyü  (hicrət  etdiyi)  zamandan  slamda  mənəvi-əxlaqi  və  fəlsəfi 
məsələlərdən  daha  çox  müsəlman  cəmiyyətinin  ictimai-siyasi  quruluşunun,  onun 
həyat  və  fəaliyyətinin  hüquqi  cəhətlərinin  prinsiplərinə  diqqət  verilirdi. 
Məhəmməd  öz  fəaliyyətinin  ilk  mərhələsində  öz  missiyasını  (ilahi  tapşırığını) 
yerinə  yetirmək  üçün  təbliğat,  dilətutma,  qorxutma  yollarından  istifadə  edir,  yəni 
insanların  şüuruna  təbliğat  fəaliyyəti  ilə  təsir  göstərirdi.  Bu  haqda  V.Bartold 
yazırdı:  «Məkkədə  Məhəmməd  heç  kəsin  hökmdarı  deyildi,  o  insanları  tövbəyə, 
imana və fəal məhəbbətə dəvət edərkən yalnız onların könüllü iradəsinə müraciət 

edə bilərdi; təbii ki, Məkkə surələrində insanın vəzifələri və məsuliyyəti haqqında 
təlim  Allahın  hər  şeyə  qadir  olması  haqqında  təlimdən  daha  çox  yer  alır. 
Müsəlman icmasının yarandığı (formalaşdığı), Məhəmmədin yeni din təbliğatından 
öz hərbi gücü ilə dinsizləri (kafirləri) və başqa dinlərdən onları dəhşətə gətirən bir 
teokratik (dini) dövlətin başçısına çevrildiyi Mədinə dövründə isə bütünlüklə başqa 
bir mənzərənin şahidi oluruq.  ndi  slam süst bir dindən döyüşkən bir dinə çevrilir. 
Məhəmmədin  Mədinəyə  gəlişindən  (622-ci  il)  onun  ölümünədək  (632-ci  il)  keçən 
on il [bu] dinc din və sosial həyat islahatçısının təlimini bütün dünyaya müharibə 
elan etmiş bir dinə çevrilmək üçün yetərli oldu» 
slamın dini şüura verdiyi ən böyük töhfə onun təkallahlılığı (tövhidi) dəqiq 
və  qeyd-şərtsiz  elan  (ifadə)  etməsindən  ibarətdir:  «Allah  –  Özündən  başqa  tanrı 
(məbud)  olmayan,  [daima]  diri  və  var  (mövcud)  olandır…»  (2:255;).  nsanlar  bu 
Allahı əvvəllər də tanıyırdılar, ancaq çoxlu tanrılardan biri kimi.  ndi onlara elan 
(bəyan)  edilirdi  ki,  bu  tək  tanrının  adıdır,  ümumiyyətlə,    başqa  tanrılar  yoxdur. 
Kim  başqa  tanrılara  inanır,  düzgün  yoldan  sapmışdır  və  ona  buna  görə  cəza 
veriləcək. Bütün dünyanı  – göyləri,  yeri,  ulduzları, dağları, bitkiləri,  insanı  Allah 
yaratmışdır. Dünyada hər şey Allahın istəyi (iradəsi) ilə baş verir. Odur ki, Quran 
xristianlığın  sanı  ilahiləşdirməsini  qəbul  etmir.  sa  slamda  bir  insan  kimi  qəbul 
olunur  və  ona  həqiqi  (haqq)  peyğəmbər  kimi  ehtiram  göstərilir.  Bu  zaman  hətta 
ona  başqa  peyğəmbərlərə  verildiyindən  daha  yüksək  yer  (status)  verilir.  O  – 
Məsihdir,  günahsız,  məsum  həyat  keçirmişdir  və  mütləq  yenidən  Qiyamətdən 
qabaq bəşəriyyətin xilası üçün dönəcəkdir.  stənilən başqa din kimi,  slam dini də 
öyrədir  ki,  hər  bir  insan  öz  mənəvi  həyatına  görə  özü  cavabdehdir:  «Hər  kəs  bir 
günah  qazanarsa,  mütləq  o  günahı  özünün  zərərinə  qazanmış  olur» 
(4(qadınlar):111);  «Doğru  yolu  tutan  özünə  savab,  doğru  yoldan  azan  isə  özünə 
günah  qazanır.»  (10  (Yunus):108).  nsanın  ölümündən  sonrakı  taleyi  onun  öz 
həyatını necə yaşamasından asılı olacaq. Deməli, onun ruhu cənnətə də düşə bilər, 
cəhənnəmə  də,  cənnətdə  çoxlu  bol  sulu  dərin  çaylar,  şirəli  (dadlı)  meyvə-tərəvəz 
var,  cəhənnəm  isə  bunun  əksinə  olaraq,  ərinmiş  metalla,  qaynayan  maye  (su)  ilə 
dolu, hər şeyi məhv edən alovlu od olan bir yer kimi təsvir edilir.  nsan öz həyatı 
üçün məsuliyyət daşıyır: Allah insanı azad yaratmışdır. Beləliklə, dini inanc hər bir 
insanın  azad  seçimindən  irəli  gəlməlidir,  o  özü  bilər:  Allaha  inanmaq  lazımdır, 
yoxsa  yox.  Quranda  deyilir:  «Dində  məcburiyyət  (zorakılıq)  yoxdur» 
(2(inək):256). Ancaq bu azadlıq o demək deyil ki, hər kəs istədiyini edə bilər. 
   slama görə tolerantlıq müxtəlif inanclı insanlar arasında bir körpüdür. Allah 
belə  buyurur:  "Ey  insanlar!  Biz  sizi  bir  kişi  və  bir  qadından  yaratdıq.  Sonra  bir-
birinizi  tanıyasınız  deyə,  sizi  xalqlara  və  qəbilələrə  ayırdıq..."  ("Hucurat"  surəsi, 
13).  nsanların  bir-birini  tanıması,  qarşılıqlı  münasibətlərinin  formalaşmasının 

ə
sası  tolerantlıqdan  keçir.  slam  dinində  tolerantlıq  dinin  əsas  ünsürü  kimi  qəbul 
edilir.  slamın birinci əsas mənbəyi olan Quranda Uca Allah belə buyurur: "Sizin 
dininiz sizə, mənim dinim mənə aiddir" ("Kafirun" surəsi, 6). Quran tolerant olmaq 
üçün ədalətli olmağımızı əmr edir: "Söz söylədiyiniz zaman qohumunuz olsa belə, 
ə
dalətli olun..." ("Ənam" surəsi, 152). 
   Allahın "De: " stər inanın, istərsə də inanmayın..." (" sra" surəsi, 107). "De: 
"Haqq  Rəbbinizdəndir.  Kim  istəyir  inansın,  kim  də  istəyir  inanmasın..." ("Kəhf" 
surəsi,  29)  sözləri  slamın  dini  etiqad  azadlığına  verdiyi  dəyəri  göstərir. Quran 
"Dində məcburiyyət  (zorakılıq) yoxdur" ("Bəqərə" surəsi, 256) ayəsi ilə inanmaq 
azadlığının prinsipini formalaşdırıb. 
    slamı  insanlara  çatdıran  Hz.Muhəmməd  (s)  peyğəmbər  bütün 
müsəlmanlara,  xüsusilə  idarəçilərə  belə  buyurub:  "Kim  müsəlman  olmayan 
ə
halidən  birinə  zülm  edərsə,  onların  haqqını  qiyamət  günü  mən  müdafiə 
edəcəyəm", "Kim bir zimmiyə zülm edər, yaxud ona daşımaqdan aciz olduğu bir 
yük yükləyərsə, onun haqqını azaldar və ya istəyi olmadan bir şeyini alarsa, mən 
həmin adamın düşməniyəm"."Bir müsəlmana, yaxud zimmiyə qəsdən zərər verən 
şə
xs  lənətlənib". Hz.Muhəmməd  başqa  bir  hədisində  də  bunları  bildirib:  "Allah 
qiyamət  günündə  insanlara  əziyyət  edənlərə  əziyyət  edəcəkdir".  Budur 
Hz.Muhəmmədin tolerantlığı. 
Ortodoksal  slamın bütün ictimai şüur sahəsində inhisarını aradan qaldırmaq 
istəyində    və  slamın  mötədil  (yumşaq)  rasionalist  tənqidçiləri  olan  Mötəzililər 
(banisi  Vasil  ibn  Əta  idi  VIII  əsrdə  yaranmışdı)  deyirdilər:  «Qurana  hər  cür 
ehtiram  göstərib  onu  mədh  etmək  axmaqlıq  əlamətidir».  Elə  onlar  da  insan 
azadlığının  məhdud  olmadığı  prinsipini  irəli  sürmüşlər:  «Xeyrin  və  şərin 
yaradıcısı  insan  özüdür,  bunun  Allaha  dəxli  yoxdur».
Möcüzə  deyə  bir  şey 
yoxdur.Mötəzili 
kəlamının 
ə
n 
böyük 
xidmətlərindən 
biri 
müsəlman 
apologetikasının  (dinin  məntiqi  dəlillərlə  müdafiə  edilməsi)  yaradılmasıdır.Onlar 
xristian, yəhudi, Zərdüşt və başqa dinlərin nümayəndələri ilə polemikalar aparmış, 
slamın əsas müddəalarını düçüncə dəlilləri ilə müdafiə etmişdilər.Mötəzililik ağlı 
dinə qarşı  qoyurdu, o  özünün elmlərə  və  yunan  fəlsəfəsinə tərəfdar  olması  (meyl 
etməsi) ilə tanınmışdı. Bu təlim dini ehkamların müzakirəsini mümkün sayır, bəzi 
Quran  müddəalarının  əksinə  çıxış  edirdi;  Allahın  atributlarının  (sifətlərinin) 
çoxluğunu rədd edir, «Allah vardır (mövcuddur)» etirafı ilə kifayətlənirdi. Bu təlim 
mahiyyətcə dini azadfikirlilik idi, özü də Azərbaycanda geniş yayılmışdı. 
slamın  hakim  mövqe  tutduğu  bu  dövrlərdə  Azərbaycan  ərazisində  xristianlıq  və 
musəvilik  kimi  dünya  dinləri  də  paralel  olaraq  mövcud  idi  və  bu  dinlərin 
daşıyıcıları öz inanclarını sərbəst həyata keçirə bilirdilər.  

slamın əhli kitab dinlərinə loyal münasibəti bu dinlərə sitayiş edən xalqların 
islam arenasında sərbəst həyat sürmələrinə geniş imkanlar yaradırdı. Orta çağlarda 
islam  dünyası,  o  cümlədən    Azərbaycanda  yaşayan  müxtəlif  xristian  və  yəhudi 
icmaları islam dünyası içində öz dünyalarını yaratmışdılar. Kilsələr və sinaqoqlar 
həmişə  özlərinin  müxtariyyətliklərini  qoruyub  saxlayırdılar.  Onlar  müxtəlif 
bağlaşmalarla özlərinə güvənclər qazanırdılar.  slam qanunu başqa dinlər arasında 
tarazlığa  da  göz  qoyurdu,  yəhudilərin  xristianlığa  və  xristianların  iudaizmə 
keçməsini yasaqlayırdı. Onlara yalnız islama keçməyə icazə verilirdi.  
slam dünyasında başqa dindən olanlara peşə yasaqları yox idi. Ona görə də 
xristianlar və yəhudilər çox qazancıl peşələrlə məşğul olurdular. Xilafətin paytaxtı 
olan Bağdadda (IX əsr) xristian icmasının başında saray həkimi xristian dururdu. 
Yəhudi ic-masının başında isə saray bankiri yəhudi dururdu (6, 43 ). Adam Mets 
təəccüblənərək yazırdı: “Müsəlman imperiyasında adamı ən çox mat qoyan başqa 
dindən  olan  məmurların  çoxluğudur.  Müsəl-manlar  bu  məmurlara  tabe  olurdular. 
Paradoks: bir tərəfdən yəhu-diləri və xristianları məcbur edirdilər ki, onları bildirən 
nişanları  gəzdirsinlər.  Onlara  icazə  verilmirdi  ki,  müsəlman  evindən  hün-dür  ev 
tikdirsinlər (hərçənd bu yasaqlara çox az əməl olunurdu). O biri tərəfdən isə həmin 
dindən olan məmurlar müsəlmanlara əmr və cəza verirdilər (6, 52-53).  
XII-XIII  yüzilliklər  xristianlığın  Azərbaycanda  yenidən  çiçəkləndiyi  bir 
dövrdür.  Belə  ki,  bu  dövrdə  Qarabağda  xristian  Albanlar  qısa  müddətə  olsa  da 
Həsən Calalyanın rəhbərliyində Xaçın çarlığı kimi siyasi təsisat yarada bilmişdilər. 
Gəncədə  Mxitar  Qoş  (1130-1213),  onun  yetirməsi  Vanakan,  Gəncəli  Kirakos 
(1200-1271),  Vardan  (öl.  1271)  və  s.  kimi  xristian  Alban  intellektualları  yaşayıb 
yaratmışdılar. Mxitar Qoş Albaniya katalikosu III Stepannosun (1155-1195) təkidli 
xahişi  ilə  yazılmış  məşhur  “Sudebnik”  (“Qanunnamə”)  əsərinin  müəllifidir. 
“Qanunnamə”yə heç bir sistem gözlənilmədən Şərqi Roma imperiyasının qanunları 
ilə  yanaşı,  Alban  kilsəsinin  qanunları,  “Musa  qanunları”,  kilsə  (Aquen,  bardis) 
qanunları daxil edilmişdir (7, 227). Bundan başqa Mxitar Qoş “Alban salnaməsi” 
ə
sərinin də müəllifidir.  
1240-cı ildən başlayaraq Qanzasar məbədinin nüfuzu artmağa başladı. Məbədə 
Həsən Cəlal nəslinin nümayəndələri başçılıq edirdilər. Bu vaxtdan Qanzasar alban 
kilsəsinin  mərkəzi  alban  katolikoslarının  iqamətgahı  oldu,  alban  katolikosluğu 
Qanzasar  katolikosu  adlanmağa  başladı.  Qanzasar  katolikoslarının  iqamət-gahı 
həm də Artsax knyazlığının dini və siyasi mərkəzi idi” (8, 227). Həmdulla Qəzvini 
“Hüzhət  əl-Qülub”  əsərində  Ucan  şəhərindən  danışarkən  şəhər  əhalisi  arasında 
xristianların  da  olduğunu  qeyd  edir  (9,  8).  Şərqi  Suriya  kilsəsi  saborlarının 
sənədlərində  Partavda  V  əsrdən,  Urmiyada  IV  əsrdən,  Paytakaranda  VI  əsrdən, 
Muğanda  VIII  əsrdən,  Marağa,  Təbriz,  Uşnuda  XIII  əsrdən  yepiskopluqların 
mövcudluğu  təsdiq  edilir  (10,  40).  Xristianlığın  əsas  cərəyanlarından  biri  olan 
nəsraniliyin  Azərbaycanda  yayıl-ması  ilə  bağlı  da  faktlar  vardır.  Akademik 
V.Bartolld “Xəzəryanı ərazilərin islam tarixində yeri” adlı əsərində Ərəblərin gəlişi 
dövründə  nəsranilərə  işarə  edərək  yazır:  “Ərəblər  Sasanilərin  sərhəd  ərazilərini 
tutanda bu bölgələrin dini kimi xristianlıqdan danışırlar, zərdüştlüyün ardıclıları isə 
heç xatırlanmır. Sasanilərin qərb ərazilərində nəsranilik xristianlığın xüsusi təlimi 

şə
klində  təşəkkül  tapdı.  Onlar  Bizansda  təqib  olunurdular.  Burada  isə  təqiblər 
olmadığı üçün nəsranilik hakim vəziyyətdə idi” (11, 672). Monqol və Səlcuq-türk 
istilaları  dövründə  xristianlıq  təzə  nəfəs  tapıb  yeni  bir  dalğa  ilə  Şərqə  yayılmağa 
başlamışdı.  Bu  səbəbdən  də  XI-XIII  əsrlərdə  Azərbaycanda  nəsrani  məzhəbli 
xristianlıq daha fəal yayılmış, bir sıra türk tayfaları xristianlığı qəbul etmiş, kilsə 
və  monastırlar  tikilmişdir.  çəri  şəhərdəki  -  Qız  qalasının  yanındakı  məscidin 
yaxınlığındakı  xristian  kilsəsinin  nəsranilərə  məxsus  olduğu,  eyni  zamanda 
Abşeronun  bir  sıra  qədim  qəbiristanlarında  nəsrani  müqəddəslərinin  sərdabələri 
olduğu  məlumdur  (12,  39-41).  Orta  əsrlərdə  Azərbaycanda  iudaist  dininin 
daşıyıcıları  olan  yəhudi  icmaları  da  mövcud  idi.  Azərbaycanın  Şimal-şərqinə  
iudaist  yəhudilərin  köçüb  gəldiyi  hələ  lap  qədim  dövrlərdən  məlumdur.  Onların 
Azərbaycanda  məskunlaşması  ilə  bağlı  araşdırıcılar  arasında  fərqli  fikirlər 
mövcuddur.  Tarixçi  alim  Tarix  Dostəliyev  “Şimali-şərqi  Azərbaycan  IX-XV 
ə
srlərdə”  adlı  əsərində  yəhudilərin  Azərbaycanda  mənşəyi  ilə  bağlı,  bəzi 
tədqiqatçılar tərəfindən irəli sürülən Sasanilərin köçürtdükləri  ran mənşəli əhalinin 
sonradan  iudaizmi  qəbul  etmələri  və  bunun  əsasında  Azərbaycanda  yəhudi 
icmasının  yaranması  haqqındakı  versiyanı  rədd  edərək  qeyd  edir  ki,  yəhudilər 
dünyanın bir çox məməkətlərinə səpələndikdən sonra da müxtəlif xalqlar arasında 
yaşayaraq onların dillərini qəbul etsələr də, dini mənsubiyyətlərini qoruyub saxlaya 
bildikləri  kimi  Azərbaycanda  da  öz  icmalılığını  və  dini  mənsubiyyətini  qoruyub 
saxlamışlar  (13,  235).  Orta  əsrlərdə  Azərbaycanın  Şimal-şərqində  yəhudi 
icmalarının yaşaması haqqında orta əsr yazılı mənbələri də xəbər verir. XIII əsrin 
ortalarında Monqolustana qədər səfər etmiş və səyahəti zamanı keçdiyi ərazilər və 
onların  xalqları  haqqında  qeydlər  aparmış  fransalı  rahib  Vilhelm  de  Rubruk 
Dərbənddən  cənubda  iki  günlük  məsafədə  yerləşən  Şabran  (Samaron)  şəhərində 
çoxlu yəhudilərin ya-şadığını söyləyir. (s. 65-68 Ə. Əhməd) 
 
4.
  N. Tusinin görüşlərində tolerantlıq ideyaları 
 
XIII  əsrdə  Azərbaycanın  dünyaya  bəxş  etdiyi  böyük  şəxsiyyətlərdən  biri  də 
Məhəmməd ibn Həsən Nəsirəddin Tusidir (1201-1273).  lk təhsilini atasından alan 
Tusi,  sonra  təhsilini  Həmədan  və  Tus  şəhərlərində  bni  Sina  və  Bəhmənyar  kimi 
şə
xsiyyətlərin tələbələrinin yanında davam etdirmişdir. 
O,  Kuhistan  ismaililərinin  rəhbəri  Nəsirəddin  Möhtəşəmin  sifarişi  ilə  əxlaqa 
dair kitab yazmağa başlayır. 1235-ci ildə Nəsirəddin Tusi məşhur "Əxlaqi Nasiri" 
ə
sərini  tamamlayaraq  hökmdara  təqdim  edir,  lakin  əsər  onun  xoşuna  gəlmədiyi 
üçün Tusini həbs etdirərək Ələmutqalasına saldırır. 12 ildən artıq bir müddətdə bu 
qalada  həbsxana  həyatı  keçirən  Tusi  burada  da  elmi  yaradıcılıq  fəaliyyətindən 
qalmır və bir sıra elmi əsərlər yazır. 1253-cü ildə Hülaki xan Azərbaycana hücumu 
zamanı Tusini Ələmut qalasından azad edir və onu özünün şəxsi məsləhətçisi təyin 
edir. 

Ensiklopedik  biliyə  malik  Nəsirəddin  Tusi  elmin  astronomiya,  riyaziyyat,  fizika, 
tibb,  fəlsəfə,  etika,  məntiq  və  digər  sahələrinə  dair  bir  çox  kəşflərin  və  150-dən 
çox, bəzi müəlliflərə görə 200-dən çox əsərin  müəllifidir. 
Nəsirəddin Tusi tərəfindən Marağada yaradılmış rəsədxana və Dar əl-ilm va-
l-hukman (Hikmət evi)
 təkcə elmi araşdırmalar aparan mərkəz deyildi, o həmçinin 
bir  təhsil  mərkəzi  idi.  Mənbələr  göstərir  ki,  burada  müxtəlif  millətlərin 
nümayəndələri çalışır və eyni zamanda burada bir çox ölkədən gəlmiş tələbələr də 
təhsil alırdılar; “hətta burada Çindən gəlmiş bir neçə tələbədə oxuyurdu”.  
Burada  dünyanın  bir  çox  məmləkətlərindən  gələn  alimlər  (Dəməşqdən 
Müvəidəddin  Ordini,  Mosuldan  Fəxrəddin  Marağayini,  Tiflisdən  Fəxrəddin 
xlatini,  Qəzvindən  Nəcməddin  Dəbiranini,  Buxaradan  Cəmaləddin  əz-Zeydi 
Buxari,  Çindən  Fao  Mun-çi,  Monqolustandan  sa  Monqol,  Hindistandan 
Kəmaləddin  Əflatun  əl-Xindi,  Xristianlığı  qəbul  etmiş  Yəhudi  Yuhanna  Qriqori 
Ə
bül Fərəc Hebraus və digərləri) birgə çalışmış, bəziləri isə (Çinli Fao Mun-çi və 
başqaları) öyrəndikləri bilikləri öz ölkələrində tətbiq etmişlər. 
Akademik  Z.Bünyadov  Nəsirəddin  Tusi  tərəfindən  Marağada  yaradılmış 
rəsədxana  və  Dar  əl-ilm  va-l-hukmanı  nəinki  təkcə  Şərq  ölkələrinin,  eləcə  də  o 
zaman ki, dünya sivilizasiyasının ilk elmlər akademiyası adlandırırdı 
 
“Əxlaqi- Nasiri” əsərində dövrünün əxlaqi dəyərlər sistemi ilə bağlı bir sıra 
maraqlı fikirlər irəli sürən Tusi o zaman yunan, ərəb və fars dillərində son dərəcə 
böyük  şöhrət  tapmış  Əflatun,  Ərəstu,  bn  Sina,  Qəzali,  Biruni  kimi  alimlərin 
fəlsəfə  və  əxlaqa  aid  kitablarından,  “Kəlilə  və  Dimnə”,  “Ərdəşir  Babəkan”, 
“Ənuşirəvanın  vəsiyyətləri”  kimi  xalq  müdrikliyi  ilə  dolu  olan  dastan  və  folklor 
ə
dəbiyyatından,  “Siyasətnamə”,  “Mərz  bannamə”  kimi  tərbiyə,  siyasət  və  dövlət 
məsələlərinə  həsr  edilmiş  kitablardan  da  yeri  gəldikcə  “Əxlaqi-Nasiri”yə  daxil 
etmişdir. Beləliklə, Tusi “Əxlaqi-Nasiri”də demək olar ki, özündən əvvəl Yaxın və 
Orta  Şərqdə  hökm  sürən  əxlaqi-fəlsəfi  fikirlərə  yekun  vurmuş,  bunların  yığcam 
icmalını  verməklə  öz  orijinal  fikirlərini  də  buraya  əlavə  etmişdir  s.14.  Tusi  Xacə 
Nəsirəddin. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, 
Tusi  “Əxlaqi-Nasiri”nin  nəzəri  hikmətini  təhlil  etdiyi  birinci  məqalənin 
dördüncü fəslində varlıqların dərəcə sistemini verir və bu sistemdə “insanın” orta 
yerdə yaradıldığı fikrini irəli sürür. Bu “orta”, “miyanə” vəziyyətdən yüksəlib ülvi 
dərəcəyə çatmaq, ya yuvarlanıb ən aşağı alçaqlığa enmək insanın öz əlindədir; bu, 
ə
mək, səy, fəaliyyət, ağıl və iradədən asılıdır. O öz nəfsini ağıl ilə idarə edə bilsə, 
yüksəkliyə qalxar, nəfsi öz başına buraxsa, nəfsi onu aşağıya — heyvani mərtəbəyə 
sövq edər, şəhvani hissləri cuşa gətirər, günbəgün, anbaan alçaldar, düşkünlük və 
naqisli yi artırar, yuxarıdan aşağıya  yuvarladılan daş kimi, az bir  müddət ərzində 
onu rəzalət çirkabının ən dərin yerinə salar və bu, onun ən dəhşətli sonu olar.Tusi 
buradan  məntiqi  nəticə  çıxararaq,  nəfsin  tərbiyə  edilməsi  üçün  peyğəmbərlərə, 
filosoflara, rəhbərlərə, rəislərə, tərbiyəçilərə və müəllimlərə ehtiyac olduğunu elmi 
cəhətdən  əsaslandırmağa  çalışır.  Bu  tərbiyə  prosesində  əsas  cəhəti  seçməyi 
bacarmaq ən vacib şərt lər dən biri hesab edilir. Belə bir əsas cəhət isə hər varlığın 
özündə mövcuddur və onu başqa varlıqlardan ayıran da məhz bu xüsusiy yət dir, 

onun  kamala  çatması  üçün  də  birinci  növbədə  bu  cəhətin  inkişaf  etdirilməsi  ən 
vacib məsələdir.  
Sonra  Tusi  nəzəriyyə  ilə  təcrübənin,  elmlə  əməlin  əlaqəsindən  danışır. 
Tusiyə  görə,  bunların  vəhdəti  olmadan  inkişaf  və  kamillik  qeyri-mümkündür.15. 
Tusi Xacə Nəsirəddin. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, 
 
Bütün  əsər  boyu  əmək,  fəaliyyət,  hərəkət,  işgüzarlıq  təbliğ  edən  Tusi  “səadətin” 
yalnız şüurlu zəhmət nəticəsində mümkün olacağını elmi dəlillərlə əsaslandıraraq 
hazır-nazir nəsib olan xoşbəxtlikləri “səadət” hesab etmir. 
Birinci  məqalənin  on  fəsildən  ibarət  olan  ikinci  hissəsi  “məqsədlərə”həsr 
edilmişdir ki, onun da əsas qayəsi “əxlaqı saflaşdırmaq”dan ibarətdir səh.16 Tusi 
Xacə Nəsirəddin. Əxlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, 
Başqa fəzilətlərə nisbətən “ədalət” haqqında Tusi daha geniş danışaraq, onun 
fəlsəfi, ictimai-siyasi mahiyyətini açmağa çalışır. Hər şey dən əvvəl, Tusi “ədaləti” 
yerdə  qalan  bütün  fəzilətlərdən  daha  şərəfli  hesab  edir.  “Ədalət”  anlayışı 
müəyyənləşdirildikdən sonra onun təsnifatı başlayır və məntiqi nəticələr çıxarılır. 
Tusi  xalq  arasında  ədaləti  bərpa  etməkdə  ən  azı  üç  amilin  olmasını  zəruri  hesab 
edir. Bunlardan birincisi — “ilahi namus” (insanın vicdan səsi), ikincisi — “insani 
hakim”  (adil  münsif),  üçüncüsü  —  “dinar”,  yəni  puldur.  Vicdan  olmadan 
bərabərliyin  mümkün  olmadığını  dedikdən  sonra,  “dinar”  yəni  pul  və  “insani 
hakim”,  yəni  ədalətli  münsifin  zəruriliyini  belə  əsaslandırır:  “...Mədəni  adamlar 
təbiətcə  yaradıcıdırlar,  məişətcə  isə  bir-birinə  kömək  etmədən  dolana  bilməzlər. 
Kömək  ondan  ibarət  olar  ki,  biri  o  birinə  xidmət  edər,  birindən  alıb  o  birinə 
satarlar,  elə  edərlər  ki,  müvazinət,  tarazlıq  və  bərabərlik  pozulmasın.  Məsələn, 
xarrat öz əməyinin məhsulunu rəngsaza verər, rəngsaz da öz növbəsində əməyinin 
məhsulunu ona təklif edər. Bu zaman xarratın hazırladığı şey rəngsazınkından daha 
yaxşı,  daha  çox  və  ya  əksinə  ola  bilər,  buna  görə  zəruri  olaraq  bir  tarazlaşdırıcı, 
bərabərləşdirici  vasitəyə  ehtiyac  meydana  çıxar,  o  da  “dinar”  (pul)  olar”.  Tusi 
pulun  belə  “ədalət”  vasitəsi  olduğunu  əsaslandırdıqdan  sonra  onuntək,  özbaşına, 
mübadilədə  həlledici  rol  oynaya  bilməyində  mütləq  bir  etibarlı  “dilli”  münsifə 
ehtiyacı olduğunu irəli sürür ki, o da hakim (münsif) insandır. Müəllif daha sonra 
“ixtisaslaşmış” və “adi əmək” arasında fərq qoyaraq ədalət haqqında öz fikrini belə 
yekunlaşdırır: “Çox zaman az əmək çox böyük zəhmətlərə bərabər olur, məsələn, 
mühəndisin  bir  baxışı  bir  çox  əməllərin  zəhmətlərindən,  sər  kər  dənin  gördüyü 
tədbir saysız-hesabsız döyüşçülərin vu ruş la rın dan yüksək qiymətləndirilir və bu, 
ə
dalətli  hesab  edilir  s.18  Tusi  Xacə  Nəsirəddin.  Əxlaqi-Nasiri.  Bakı,  “Lider 
nəşriyyat”, 2005, 
 
Tusiyə  görə  Ədalətin  birinci  şərti  odur  ki,  xalqın  müxtəlif  təbəqələri  arasında 
uyğunluq  yaradılsın.  nsanın  sağlamlığı  dörd  ünsür  arasındakı    tənasüblükdə 
olduğu kimi, cəmiyyət arasındakı uyğunluq da dörd sinfin qarşılıqlı müvafiqliyində 
olar. 
 
Tusi  ictimaiyyatı  yaxşı,  ədalətli  dolandırmaq,  onların  hayına  qalaraq  güzəranın 
gözəl  keçməsini  təmin  etmək  elminə  “ictimaiyyat  hikməti”  adı  verir  və  üçüncü 

məqalənin  məhz  bu  elmə  həsr  edildiyini  yazır.  Tusi  “ictimaiyyat”  elminə  son 
dərəcə  böyük qiymət  verdikdən,  onu  hamının öyrənməli  olduğunu  qeyd  etdikdən 
sonra insanlar arasında olan ictimai formaların təhlilinə keçir və ilk ictimai forma 
kimi  “ailəni”  göstərir,  sonra  “məhəllə”,  daha  sonra  “şəhər”,  ondan  sonra  “böyük 
xalqlar”, nəhayət, 
“bütün dünya icması” gəlir. Beləliklə, Tusi dünyada beş ictimai formanın olduğunu 
qəbul edir, bunlardan “kiçiklərinin” “böyüklər” tərkibinə daxil olaraq onların üzvi 
bir  hissəsini  təşkil  etdiyini  deyir,  sonra  ümumiləşdirmə  apararaq  yazır:  “Hər  bir 
adam  bir  evin  (ailənin)  tərkib  hissəsi  olduğu  kimi,  hər  ev  bir  məhəllənin  tərkib 
hissəsi, hər məhəllə bir şəhərin tərkib hissəsi, hər şəhər bir xalqın (ölkənin) tərkib 
hissəsi, hər xalq bütün dünya əhalisinin tərkib hissəsi olar”. Beləliklə, Tusi cüzlə 
küll, bir fərdlə dünya əhalisi arasında sıx üzvi bir rabitənin olduğunu əyani olaraq 
göstərir, ayrı-ayrı adamların taleyinə biganə qalmağın doğru olmadığına işarə edir. 
O yazır: “Dünya əhalisinin ictimai quruluşu belə bir sistem (qarşılıqlı ictimai əmək 
və kömək sistemi) 
təşkil  etdiyindən,  kim  sistemdən  kənara  çıxıb  tək  yaşamaq,  inzivayə  çəkilmək 
xəyalına  düşsə,  bu  baxımdan  fəzilətlərdən  əli  çıxar,  öz  növünün  köməklərindən 
imtina  etdiyi  üçün  tənhalıq  dəhşəti  içərisində,  əzab,  əziyyət  və  məhrumiyyətlər 
çəngində məhv olar. Bəziləri belə həyatı fəzilət sayır. Məsələn, bir qismi “ibadət”, 
“zöhd” bəhanəsi ilə mağaralara çəkilib yaşayır, buna “tərki-dün ya lıq”, “abidlik” 
“zahidlik”  adı  verirlər;  bir  dəstəsi  gözlərini  xal  qın  mərhəmət  əlinə  tikib  sədəqə 
gözləyir, əlini ağdan-qaraya vurmayır və buna “təvəkkül” adı qoyurlar; bir zümrəsi 
səyahət  məqsədilə  dünyanı  şəhərbə  şəhər  dolanır,  bir  yerdə  yurd  salıb  əməklə 
məşğul olmur, ünsiyyət saxlamır, sonra da deyirlər ki, dünyadan ibrət dərsi alırlar, 
bunu  fəzilət  sanırlar;belə  adamlar  və  bunlara  oxşayanlar  başqalarının  köməkli 
ə
mək  sayəsində  istehsal  etdikləri  nemətlərdən,  əvəzində  heç  bir  şey  vermədən, 
istifadə  edir,  onların  yeməklərini  yeyir,  paltarlarını  geyir,  pullarını  isə  ödəmirlər, 
bəşəriyyətin  inkişafı  üçün  lazım  olan  işlərdən  boyun  qaçırdıqlarından,  rəzilətlərə 
aludə  olub  tərki-dünyalığı  seç  dik  lə  rindən  təbiətlərində  qüvvə  şəklində  gizli 
saxlanan  istedadlarını  faydalı  əməyə  sərf  etmirlər.  Kütbeyin  adamlar  hələ 
belələrinin  fəzilət  sahibi  olduqlarını  da  düşünürlər.  Bu  ehtimal,  şübhəsiz,  xam 
xəyaldır”.  Tusi  Xacə  Nəsirəddin.  Əxlaqi-Nasiri.  Bakı,  “Lider  nəşriyyat”,  2005, 
24http://1001kitab.az/pdf/kitab059550799bc5f35.pdf