Multuk ltural zm

Alban-udi xristian kilsəsi 
 
Azərbaycanda xristianlığın tarixi Alban kilsəsindən başlayır. Qədim qaynaqlar 
sübut  edir  ki,  Alban  kilsəsi  nəinki  Qafqazda,  hətta  bütün  xristian  dünyasında  ən 
qədim kilsələrdən biridir və apostol mənşəlidir. Alban kilsəsinin qədimliyini təkcə 
tarixi  faktlar  yox,  həm  də  mövcudluğunu  dövrümüzə  qədər  qoruyub  saxlamış 
qədim alban məbədləri təsdiqləyir. 
Alban  katolikosunun  iqamətgahı  Çoqay  şəhərində  yerləşirdi.  552-ci  ildə 
iqamətgah  Bərdəyə  köçürülmüşdür.  slam  fütuhatlarından,  xüsusilə  Alban 
məlikliyinin süqutundan sonra ölkədə xristianlığın rolu zəifləmiş, kilsələrdə ibadət 
erməni dilində aparılmış, Alban dili sıxışdırılmışdır.  VIII-IX əsrlərdə Azərbaycan 
ə
razisində  müstəqil  dövlətlər  yarananda  Alban  kilsəsi  yenidən  avtokefal  kilsə 
statusunu bərpa etmişdir.  
Xristianlıqla  bağlı  araşdırmalar  aparan  tədqiqatçıların  ümumi  qənaətinə  görə, 
Şə
kidə  yerləşən,  «Şərq  kilsələrinin  anası»  sayılan  və  günümüzə  qədər  qorunub 
saxlanılan  Kiş  kilsəsi  Qafqazda  ilk  xristian  məbədidir.  Əslində  dövrümüzə  qədər 
gəlib  çatmış  və  böyük  əksəriyyəti  Qarabağ,  Qəbələ-Şəki-Zaqatala  bölgəsində 
yerləşən  alban  abidələri  xristian  Azərbaycan  türklərinin  xristian  mədəniyyətinə, 
ümumilikdə, bəşəriyyətin mədəni dəyərlər xəzinəsinə ən böyük töhfəsidir. 
Təəssüf ki, Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasəti aparan təcavüzkar Ermənistan 
Azərbaycan  xalqının  tarixində  böyük  bir  mərhələni  təşkil  edən  alban  abidələri 
saxtalaşdırılaraq  qriqoryanlaşdırılmışdır.  Ermənistan  işğal  etdiyi  ərazilərdə 
saxtalaşdırdığı alban məbədlərini dünyada erməni abidələri kimi qələmə vermişdir. 
Halbuki, həm tikilişinə, həm memarlıq xüsusiyyətlərinə, həm də dini atributlarının 
formasına  görə  alban  abidələri  erməni  kilsələrindən  fərqlənir  və  alban  ənənələri 
erməni kilsəsi ilə müqayisədə alban kilsəsinin daha qədim olduğunu təsdiqləyir. 
Çar Rusiyası tərəfindən Qarabağa köçürülən ermənilərin hiyləsinə uyan Rusiya 
çarı  1836-cı  ildə  fərman  imzalayaraq  Alban  kilsəsini  ləğv  edir,  Alban  məbədləri, 
kilsəyə  aid  olan  bütün  avadanlıq  və  sənədlər  erməni  apostol  kilsəsinə  verilir.  Bu 
şə
raitdə  udilər  ya  qriqoryanlığı  qəbul  edib  erməni  olmalı,  yaxud  dinsiz  insanlara 
çevrilməli  idilər.  Lakin  onlar  misilsiz  qəhrəmanlıq  göstərib  160  ildən  çox  bir 
dövrdə  öz  dininə,  adət-ənənələrinə,  dininə,  tarixi  vətəninə  sadiq  qalmış, 
erməniləşməmiş,  əksinə  1836-cı  ildə  həyata  keçirilən  tarixi  ədalətsizliyi  həmişə 
aradan  götürməyə  çalışmışlar.  Udili  ziyalıların  təşəbbüsü ilə  2003-cü  ildə  Alban-
Udi  xristian  icması  yaradılmış  və  müvafiq  qaydada  dövlət  qeydiyyatından 
keçmişdir.  cmanın  qeydiyyatı  Alban  apostol  avtokefal  kilsəsinin  dirçəldilməsi, 
ümumiyyətlə,  tarixi  ədalətsizliyin  aradan  qaldırılması  yolunda  ilk  addımdır. 

Azərbaycan  hökumətinin  dəstəyi  ilə  Şəki  rayonunun  Kiş  kəndində  yerləşən  və 
Qafqazda kilsələrin anası hesab olunan apostol Yelisey kilsəsi bərpa edilmiş, 2006-
cı  ildə  isə  udilərin  kompakt  halda  yaşadığı  Qəbələ  rayonunun  Nic  qəsəbəsindəki 
«Çotari» Alban-udi kilsəsinin rəsmi açılışı olmuşdur. Təbii ki, Alban-udi xristian 
icmasının  dirçəldilməsi  və  alban  abidələrinin  bərpası  tarixi  ədalətsizliyin  aradan 
qaldırılması,  ölkəmizdəki  tolerantlıq  mühitinin  qorunub  saxlanılması  baxımından 
təkcə  Azərbaycan  deyil,  həm  də  bütün  dünya  tarixində  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 
edir. 
Alban-udi  xristian  dini  icmasının  qeydiyyat  alınması  formal  olaraq  digər 
icmaların  qeydiyyatından  fərqlənməsə  də,  xarakter,  məzmun,  dini  və  siyasi 
ə
həmiyyət baxımından çox əlamətdar bir hadisədir. Bu gün Udi etnosuna mənsub 
olan  insanların  sayı  dünyada  10.000-ə  qədərdir  ki,  onların  6000-i  Azərbaycan 
ə
razisində, o cümlədən 4.400-ü kompakt şəkildə Qəbələ rayonunun Niç kəndində 
yaşayır. 
 
Pravoslavlıq  
 
Azərbaycana XIX əsrin əvvəllərindən etibarən rus çarizminin bölgədə yeritdiyi 
"köçürmə  siyasəti"  çərçivəsində  nüfuz  etməyə  başlamışdır.  Bakıda  ilk  pravoslav 
kilsəsi 1815-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. 
Rus  pravoslav  kilsəsində  baş  verən  parçalanmanın  ağır  nəticələrindən 
sığortalanmaq üçün sektant xristianların Qafqaza sürgünü başlanır. Azərbaycanda 
ilk rus köçkünləri 1834-cü ildə Şamaxı qəzasında Altı-Ağac kəndini, 1838-ci ildə 
Lənkəran qəzasında Vel kəndini, 1842-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında Borisı - 
Ruslar,  1844-cü  ildə  isə  Slavyanka  kəndlərini  salırlar.  1868-ci  ildə  Bakı 
quberniyasının  ərazisində  21  sektant  kəndi  var  idi  ki,  burada  13  min  sektant 
yaşayırdı. 
Pravoslavlığın  Azərbaycanda  yayılmasında,  yeni  kilsə  və  ibadət  evlərinin 
inşasında Azərbaycanlılar da fəal iştirak etmişlər. Məsələn Bakıda yeni «Aleksandr 
Nevski»  kafedral  kilsəsinin  tikilməsinə  həm  müsəlmanlar,  həm  də  yəhudilər 
maliyyə  yardımı  etmişlər.  Müsəlman  ruhanilər  dindarları  kilsənin  tikintisinə 
yardım  göstərməyə  çağırmış,  hətta  müsəlman  qadınlar  öz  gümüş  zinət  əşyalarını 
metal zənglərə əlavə olunması üçün kilsəyə bağışlamışlar. Başqa bir fakt: Arxangel 
Mixail  məbədi  yanan  zaman  bir  çox  müsəlman  onun  bərpasına  kömək 
göstərmişdir.  Pravoslav  ruhanilər  bunun  səbəbini  soruşduqda  isə  belə  cavab 
veriblər: «Таnrının evi yanan şəhərə müsibət üz verər». 
 
Katoliklik 
 
Azərbaycanda xristianlığın yayılma tarixində katoliklik ayrıca səhifə təşkil edir 
və bu səhifənin yaşı əsrlərlə ölçülür. Azərbaycanda hələ orta əsrlərdən yayılmağa 
başlayan  katoliklik  XIV  əsrin  əvvəllərindən  etibarən,  xüsusilə,  XVII-XVIII 
yüzilliklərdə  geniş  yayılıb,  hətta  Azərbaycanın  ən  iri  şəhərlərində  katolik 
monastrları, missiya və məktəbləri fəaliyyət göstərib. 

Tarixi  sənədlər  katolik  missionerlərin  çoxsaylı  xeyriyyə,  tərcümə  və  tibb 
fəaliyyətlərindən,  yerli  əhaliyə  göstərdikləri  yardımlardan  xəbər  verir.  Xüsusilə, 
XIX  əsrin  ikinci  yarısı  və  XX  əsrin  əvvəllərində  -  neft  bumu  dövründə  Bakıya 
çoxsaylı  katoliklər  köçmüş  və  Azərbaycanda  katolik  kilsəsinin  həyatında  yeni 
mərhələ başlamışdır. 
Bakıda  ilk  Roma-katolik  prixodu  XIX  əsrin  50-ci  illərində  rus  ordusu 
tərəfindən  hərbçi  katoliklərin  Qafqaza  sürgün  edilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq 
yaradılmışdır.  Prixod  Tetri-Skarodakı  (Gürcüstan)  Roma-katolik  hərbi  prixoduna 
tabe idi. 1882-ci ildə Bakı prixodu müstəqilləşir. 1895-ci ildə Müqəddəs Məryəmin 
Bakirə Hamiləliyi şərəfinə kilsə, 1903-cü ildə isə Bakı qəbiristanlığında Müqəddəs 
Xaç  kilsəsi  tikilir.  1909-1912-ci  illərdə  Bakının  gözəl  memarlıq  abidələrindən 
sayılan  yeni  Müqəddəs  Məryəmin  Bakirə  Hamiləliyi  kilsəsi  qotik  üslubda  inşa 
edilir.  Sovet  dövründə  kilsə  dağıdılmışdır.  1999-cu  ildə  Bakıda  Roma-katolik 
icması yenidən bərpa olunur. 2001-ci ildə icma öz ibadət evini yaradır. 22-23 may 
2002-ci  ildə  Roma-katolik  kilsəsinin  sabiq  başçısı  Papa  oann  II  Pavel  Bakıda 
rəsmi  səfərdə  olmuşdur.  2008-ci  ildə  Bakıda  Roma-katolik  kilsəsi  üçün  inşa 
olunmuş  yeni  binasının  açılışı  olmuşdur.  Tədbirdə  dövlət  rəsmiləri  və  xarici 
qonaqlar iştirak etmişdir.  
 
slam 
 
Azərbaycanın  islamlaşması  hicrətin  18-ci  ilindən  (639-ci  il)  başlanmışdır. 
Həmin dövrdə ərəblər Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Beyləqan, Bərdə, Şirvan, Muğan 
və  Arranı  fəth  edir,  Xəzər  sahili  boyunca  Dərbəndə  kimi  irəliləyirlər.  Tarixçi 
Bəlazurinin  məlumatına  görə,  artıq  xəlifə  Əli  bin  Əbu  Talibin  hakimiyyəti 
dövründə  (656-661)  Azərbaycan  əhalisinin  əksəriyyəti  islamı  qəbul  etmişdi. 
Ş
imalda bu proses bir qədər uzun çəkmişdir. Ərəblər fəth etdikləri ərazilərdə əhali 
üzərinə vergi qoyur, sülh müqaviləsi bağlayıb yürüşlərini davam etdirir, sonra yenə 
geri  qayıdırdılar.  Yerli  əhali  vergiləri  verməkdən  imtina  etdikləri  halda  hücumlar 
başlanırdı. 
slam fütuhatları çox yerdə sülh yolu ilə, bəzi yerlərdə isə silah gücünə həyata 
keçirilirdi.  Fəth  edilmiş  ərazilərdə  bütpərəst  əhaliyə  islamı  qəbul  etmək  təklif 
olunurdu,  qəbul  edənlərə  toxunulmurdu.  slamı  qəbul  etməyən  yəhudi  və 
xristianlar cizyə ödəyir və müsəlmanların himayəsi altında olurdular.  slamı qəbul 
etməkdən  imtina  edənlər  müsəlmanlarla  döyüşməli  olurdular.  Sərhəd 
məntəqələrində  ancaq  müsəlmanlar  yaşayırdılar.  Bu  məntəqələri  möhkəmlətmək 
üçün  Xilafətin  müxtəlif  vilayətlərindən  gələn  müsəlmanlar  burada  yerləşdirilir, 
islamı qəbul etməyən yerli əhali bir qədər kənara köçürülürdü.  
Azərbaycanda  islamlaşma  prosesini  bir  neçə  mərhələyə  bölmək  olar.  Birinci 
mərhələ kimi VII əsrin ortalarından VIII əsrin əvvəllərinə qədər davam edən islam 
fütuhatları dövrünü götürmək olar. Bu mərhələ 705-ci ildə Alban dövlətinin süqutu 
və  Alban  kilsəsinin  öz  müstəqilliyini  itirməsi  ilə  bitir.  Bu  mərhələnin  sonunda 
islam  Azərbaycanda  hakim  din  olur,  onu  öz  imtiyazlarını  qorumaq  üçün  ilk 
növbədə  və  qeydsiz-şərtsiz  yuxarı  silk  adamları  qəbul  edirlər.  Yeni  din  tacir  və 
sənətkarlar  arasında  yayılırdı,  çünki  ərəblər  bu  siniflərə  güzəştlər  edirdilər.  Bu 

mərhələdə  məscidlər  tikilmir,  qədim  məbədlər  və  islamlaşma  nəticəsində 
istifadəsiz  qalmış  kilsələr  məscidlərə  çevrilir,  qəbilə-tayfa  şüurunun  dini  şüurdan 
üstünlüyü qorunub saxlanılırdı. 
kinci  mərhələ  VIII  əsrin  əvvəllərindən  Qərbi  randa  və  raqda  Büveyhilərin 
hakimiyyətə   gəlməsinə qədərki dövrü əhatə edir. Azərbaycan ərazisində müstəqil 
Ş
irvanşah  Məzyədilər  və  Səcdilər  dövlətləri  yaranır.  Bütpərəstlik,  zərdüştilik 
ə
həmiyyətini  itirir,  yəhudilik  mövcudluğunu  qoruyub  saxlayır,  Alban  kilsəsi 
müstəqilliyini bərpa edir, amma nüfuz dairəsi zəiflədiyindən ayinlər erməni dilində 
aparılır, ardıcılları erməniləşir. Bu dövrdə islama mənsubluq şüuru güclənir, amma 
etnik köklərlə bağlı şüur tamamilə itib getmir. Bunu Abbasilərin hakimiyyətinin ilk 
dövrlərindən  başlanan  şüubilik  hərəkatında  izləmək  mümkündür.  Babək  hərəkatı 
(816-838)  buna  ən  parlaq  misaldır.  Sərhəd  məntəqələrində  islam  təsəvvüfü 
təşəkkül tapır. Dağ rayonlarında ifrat şiəlik fəallaşır. 
Üçüncü mərhələ Büveyhilərin hakimiyyəti dövrünü (935-1055) əhatə edir. Bu 
dövrdə mötədil şiəlik Azərbaycanda yayılmağa başlayır və Dərbəndə qədər gedib 
çıxır.  Sünni  hənəfi  və  şiə imami  məzhəbləri  aparıcı  məzhəblər  olurlar.  Sufilik  də 
özünə xeyli ardıcıl tapır.  
Dördüncü mərhələ Səlcuqilər dövrü (XI əsrin ortaları - XIII əsrin ortaları) ilə 
bağlıdır. Bu mərhələdə sünnilik bölgədə güclənir, şiəliyin mövqeləri zəifləyir. Şafii 
məzhəbi  aparıcı  məzhəbə  çevrilir,  sufi  təriqətləri  geniş  yayılır.  Azərbaycan 
Atabəyləri və Şirvanşahları islamı xristianlığın təzyiqindən qoruya bilirlər. 
Beşinci  mərhələ  monqol  istilaları  dövrünü  (XIII  əsrin  I  yarısı  -  XV  əsrin  II 
yarısı) əhatə edir. Bu dövrdə sufilik geniş yayılır, hürufilik güclənir. Onun banisi 
Fəzlullah Nəimi (vəfatı - 1394) idi. Əbülhəsən Əliyyül-Əla və şair Nəsimi (vəfatı - 
1417) hürufiliyin ən nüfuzlu nümayəndələri kimi şöhrət tapmışlar. Bu dövrdə sufi 
xəlvətiyyə  təriqətinin  ikinci  piri  Seyyid  Yəhya  Şirvani  Bakuvi  Xəlvəti  (vəfatı  - 
1464)  çox  məşhur  olmuşdur.  Ağqoyunlu  hökmdarı  Uzun  Həsənin  qardaşlarından 
biri  xəlvətiyyə  şeyxi  Dədə  Ömər  Rövşəninin  (vəfatı  -  1487)  ardıcıllarından  idi. 
brahim  bin  Məhəmməd  Gülşəni  (vəfatı  -  1534)  XV  əsrin  ikinci  yarısında 
xəlvətiyyənin bir qolu kimi gülşəniyyə təriqətinin əsasını qoyur. Sonralar bir çox 
sufi  təriqətləri,  o  cümlədən  nəqşbəndiyyə  Azərbaycana  və  Azərbaycan  vasitəsilə 
Ş
imali Qafqaza nüfuz etmişdir. 
Altıncı mərhələ Səfəvilərin (1501-1786) və XVI əsrdən etibarən Osmanlıların 
(1281-1924) hakimiyyəti dövrü ilə bağlıdır. Səfəvilər şiəliyi təbliğ edir və başlarına 
12 şiə imamının şərəfinə 12 qırmızı zolaqlı əmmamə bağlayırdılar. Buna görə də 
onlar  "qızılbaşlar"  adlanırdılar.  Çaldıranda  Səfəvilərə  qalib  gələn  Osmanlılar 
Azərbaycanda sünni hənəfi məzhəbini yayırdılar. 
Tarixi  faktlar  təsdiqləyir  ki,  slamın  Azərbaycanda  yayıldığı  dövrdə  xalqın 
narazılığını əks etdirən etirazlar və qiyamlar baş verib, amma bu etirazlar dinə yox, 
siyasi  hakimiyyətə  qarşı  yönəlib.  Digər  tərəfdən,  əgər  slam  qılınc  gücünə 
yayılsaydı,  onun  Azərbaycanda  ömrü  bu  qədər  uzun  olmaz  və  ümumxalq  dininə 
çevrilməzdi.  Dini  birlik  şüuru  etnik  və  ya  milli  birlik  şüurundan  daha  güclü  və 
ə
hatəli olduğundan  slam yeni müsəlman sivilizasiyasının təməlində durdu və türk 
xalqları  bu  dini  qəbul  etməklə  nəinki  daha  əhatəli  və  zəngin  bir  sivilizasiyaya 

qoşuldular, həm də bu sivilizasiyanın təşəkkülündə, inkişafında, zənginləşməsində 
mühüm rol oynadılar. 
Çünki on beş əsr boyunca bu coğrafiyada yaşamış və yaratmış insanlar  slam 
mədəniyyətinin  çiçəklənməsi  üçün  əllərindən  gələni  əsirgəməmiş  və  bu 
mədəniyyətin  layiqli  və  görkəmli  nümayəndələrinə  çevrilmişlər. 
slam 
mədəniyyətini  azərbaycanlılarsız  təsəvvür  etmək  mümkün  olmadığı  kimi, 
Azərbaycan  mədəniyyətini  də  slamsız  təsəvvür  etmək  qeyri-mümkündür.  Əgər 
mədəniyyətimizdən bir anlığa  slamı və onun izlərini silsək, bu zaman Azərbaycan 
tarixini  və  mədəniyyətini  inkar  etmiş  olarıq.  Azərbaycanda  slamla  bağlı  önəmli 
məqamlardan  biri  də  odur  ki,  bu  din  Qafqazda  ölkəmiz  vasitəsilə  yayılmışdır. 
Bunun  məntiqi  nəticəsidir  ki,  hazırda  Azərbaycan  Qafqaz  regionunda  yaşayan 
bütün müsəlmanlar üçün dini mərkəz rolunu oynayır və bu fakt istər elmi, istərsə 
də dini dairələr tərəfindən qəbul edilir. 
 
 
Mövzu 4. 
 
Etnik-milli müxtəliflik və multikulturalizm  
 
Azərbaycanın  polietnik  təkamülünə baxış və onun   tolerantlıq ənənələri. Rusiya  
imperiyasının  müstəmləkə  siyasəti:  köçürmə,  ruslaşdırma,    xristian-laşdırma.  Ölkədə 
demoqrafik dəyişikliklər.  Azərbaycan xeyriyyəçiləri
 
XX əsrin əvvəllərində Bakı memarlığı –multikulturalizmin nümunəsidir. 
 XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  milli-azadlıq  hərəkatı.  Rusiya 
müsəlmanlarının I qurultayı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan 
xalqının  etnik  tolerantlıq  ənənələrinin  inkişaf  etdirilməsi.  Sovet  ttifaqının 
millətlərarası  münasibətlər  siyasətinin  xüsusiyyətləri.  Qondarma  “Dağlıq 
Qarabağ”  probleminin  növbəti  mərhələsi  və  onun  tarixi  kökləri.  Azərbaycanın 
dövlət  müstəqilliyinin  bərpa  edilməsi.  Ermənistan  silahlı  qüvvələri  tərəfindən 
Azərbaycan torpaqlarının işğalı və Qərb dövlətlərinin siyasi təzyiqi.  
Ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin  siyasi  hakimiyyətə  qayıdışı.  Ümummilli 
lider Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründə millətlərarası münasibətlər siyasətinin 
ə
sas xüsusiyyətləri. 
 Müasir  dövrdə  Azərbaycan  Respublikasının  millətlərarası  münasibətlər 
siyasətinin  məqsəd  və  vəzifələri,  prinsipləri  və  əsas  istiqamətləri,  hüquqi  bazası. 
Azərbaycanda  millətlərarası  münasibətlərin  demokratik  prinsiplər  əsasında 

tənzimlənməsi.  Müasir  dövrdə  Azərbaycan  Respublikasının  millətlərarası 
münasibətlər  siyasətinin  məqsəd  və  vəzifələri,  prinsipləri  və  əsas  istiqamətləri, 
hüquqi  bazası.  Müstəqil  Azərbaycanın  milli  siyasəti  –  azsaylı  xalqların  hüquq  və 
mədəni irsinin qorunmasında atılan addımlar. 
 
 
Azərbaycanını polietnik təkamülünə  baxış  və onun tolerantlıq ənənələri. 
XX  əsrin  əvvəllərində    görkəmli  etnoqraf,  Vəliyev(Baharlı)  göstərmişdi  ki, 
Azərbaycan  etnoqrafik  muzeydir.  Hal-hazırda  Azərbaycan  Respublikası    məka-nında 
80-dən  çox  azsaylı  xalq  yaşayır.  Bu  azsaylı  xalqlar  qafqazdili,  irandilli,  türkdilli 
qruplara  aid  olub,  ölkə  əhalisinin  etno-konfessional  tərkibinə  daxildirlər.  Onların 
sırasında  udiləri,  ingiloyları,  xınalıqları,  qırızları,  buduqları,  tatları,  talış-ları,  rusları, 
ləzgiləri,  yəhudiləri  və  digərlərini  göstərmək  olar.  Bu  azsaylı  xalqla-rın  bir  hissəsi 
Azərbaycanın köklü əhalisi olub, başqa bir hissəsi isə  tarixin müxtəlif mərhələlərində 
baş  verən  sosial-siyasi  proseslərin  nəticəsi  olaraq  ölkə  torpaqlarında  məskunlaşmışlar. 
Azsaylı xalqlardan, alban soyalrından olan udilərə diqqət yetirərək göstərmək lazımdır 
ki, müasir udilərin birbaşa əcdadları sayılan utilər haqqında e.ə. V əsrdə yaşamış qədim 
yunan  müəllifi  Herodot  özünün  “Tarix”  əsərində  məlumat  vermişdir.  E.ə.  I  əsrdə 
yaşamış Strabon da “Coğrafiya” əsərində Qafqaz Albaniyasında yaşamış 26 yerli alban 
soyunun  arasında  udilərin  adını  göstərmişdir.  Udilər  əsasən  Qafqaz  Albaniyasının  Uti 
və Arsax vilayətlərində yaşamışlar. Al-ban soylarından olan ingiloylar da diqqəti çəkir 
ki,  onlar  Qafqaz  Albaniyasının  Kambisena  vilayətində  yaşamış,  erkən  orta  əsrlərdə 
xristianlıq Qafqaz Albaniyasında yayılarkən, udilər kimi xristianlığı qəbul etmişlər. 
slamaqədərki  dövrdə  Azərbaycanda  konfessional  durum  özünün  rən-garəngliyi 
ilə  seçilmiş,  ölkənin  cənub  torpaqlarında  əhali  əsasən  zərdüştlüyə  və  xristianlığın 
nestorian  məzhəbinə  sitayiş  etsələr  də  Qafqaz  Albaniyasında  əha-linin  cüzi  hissəsi 
politeist  dinlərə  itaət  etsə  də,  lakin  böyük  hissəsi    xristianlığın  diofizit  və  monofizit 
məzhəblərini qəbul etmişdi. 
Ə
rəb xilafəti dövründə, islamın yayılması Azərbaycanın bütün bölgələrində eyni 
zaman ölçüsündə baş vermişdi. Zərdüştlüyün və bütpərəstliyin geniş ya-yıldığı ərazidə, 

Azərbaycanın cənub torpaqlarında, daha sonra Mildə, Muğanda, Kaspi sahillərində, Kür 
və Araz çayları boyunu əhatə edən ərazilərdə islam dini sürətlə yayılmışdı. Lakin Arsax, 
Uti,  Kambisena  vilayətlərində  yaşayan  əhali  xris-tian  kitab  əhli  olduğu  üçün  ərəblər 
onların  dini  etiqadına  dözümlə  yanaşmışdılar.  Paralel  olaraq,  Qafqaz  Albaniyasını 
Bizansdan    uzaqlaşdırmaq  məqsədi  ilə  VIII  əsrin  əvvəllərindən  etibarən(704-cü  il) 
Alban kilsəsini iyerarxik baxımdan monofizit erməni kilsəsinə tabe etdirmişdilər. Belə 
ki,  Ərəb  xilafəti  xristianlara  qarşı  münasibətdə  sasanilərin  yürütdüyü  siyasəti  davam 
etdirir və nəticədə, 704--cü il hadisələrindən sonra Alban kilsəsinin erməni-kilsəsindən 
asılı  vəziyyətə  düşməsi,  əhalini  öz  dilindən,  tarixi  yaddaşından  uzaqlaşmasına  səbəb 
olur  və  Qafqaz  Albaniyasının  Arsax,  Uti  bölgəsinin  əhalisi  konfessional-mədəni 
assimil-yasiyaya  –  qriqoryanlaşmaya  məruz  qalır.  Kambisena  əyalətinin  əhalisi 
ingiloylar isə  beriya  ilə həmsərhəd olduğu üçün gürcü - pravoslav kilsəsinə üz tutur və 
gürcüləşirlər. 
Tarixin  faciəvi  dönüşü  ölkə  əhalisinin  ayrı-ayrı  bölgələrinin  etno-kon-fessional  
inkişafını  müxtəlif  səmtlərə  istiqamətləndirmiş  və  eyni  soya,  kökə,  tarixə  malik  əhali 
konfessional  amil  əsasında  bir-birinə  yadlaşmış  və  “din  ayrı  qardaş”  aforizmi  söz 
lüğətimizə daxil olmuşdur.  
Azərbaycan  xalqının  tarixən  yaşadığı  konfessional  təkamülü  ona  poli-
konfessional  mədəniyyət  çalarları  gətirmişdir.  Ölkə  ərazisində  zərdüştlük,  xristian, 
islam  abidələri  qorunub  saxlanılır.  Azərbaycan  Respublikasının  şimal  –  qərb,  cənub-
qərb bölgələrində qorunub saxlanılan alban xristian abidələri xalqımızın tarixi yaddaşı 
üçün  bir  sübutdur  ki,  Azərbaycan  torpaqları  yalnız  Azərbaycan  tarixinə  məxsusdur. 
Ə
cdadlarımızın yaşadığı tarixi yol multikultural ənənələrin yaranması üçün zəmin olub, 
Azərbaycan  xalqında  tarixən  konfes-siyalara  olan  toleyrantlıq  mədəniyyətini 
formalaşdırmışdır. 
Ölkə əhalisinin etnik alloxton qrupuna aid etnoslardan olan ermənilər II Tiqranın 
apardığı  işğalçı  siyasətindən  başlayaraq  fasilələrlə  ölkənin  bir-sıra  bölgələrində  cüzi 
sayda  məskunlaşsalar  da   Rusiya  imperiyasının apardığı kö-çürmə  siyasəti nəticəsində 
XIX əsrin birinci otuzilliyində ermənilər  ran və Os-manlı dövlətlərindən kütləvi şəkildə 
Ş
imali Azərbaycan torpaqlarına köçürül-müşlər. 

Rusiya  imperiyasının müstəmləkə siyasəti: köçürmə, ruslaşdırma, xristianlaşdırma. 
XIX - XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının Şimali Azərbaycanda apardığı 
müstəmləkə siyasətinin tərkib hissəsi olan köçürmə siyasəti nəticəsində ölkə əhalisinin 
etnik nomenklaturasında demoqrafik dəyişikliklər baş verdi. Belə ki, XIX əsrin birinci 
otuzilliyində  Türkmənçay  və  Ədirnə  müqavilələri  bağ-landıqdan  sonra  Rusiya 
imperiyası  işğal  etdiyi  Azərbaycanın  şimal  torpaqlarında  özünün  siyasi  hakimiyyətini 
bərqərar etmək, işğal etdiyi müsəlman ölkəsində konfessional dayaq yaratmaq məqsədi 
ilə  əhalinin  90%-dən  çox  müsəlman  olduğu  ölkənin  etnik  nomenklaturasında  xristian 
elementinin  çəki  yükünün  artı-rılmasını  əsas  götürüb,  qeyri-köklü  xristian  etnosları 
ölkəyə köçürməyə başladı. Bu siyasətin mahiyyəti, vətən torpaqlarını imperiya coğrafi 
çərçivəsində  əridib,  burada  yadelli,  yaddilli,  yaddinli  etnosları  yerləşdirib,  bölgədə 
özünə sosial dayaq yaratmaq idi. Köçürmə siyasətini apararkən, Rusiya hakim dairələri  
ermənilərə  böyük  ümidlər  bəsləmiş  və  hakimiyyətin  bu  mövqeyini  P.D.Sisianov  belə 
izah  etmişdi  ki,  ermənilər    xristian  olduqları  üçün  öz  şəxsi  mənafeləri  nami-nə  rus 
hökumətinə  sədaqətlidirlər  və  Rusiya  dövlətinin  yeni  ərazilərdə  hökmran-lığının 
bərqərar  olmasını  görmək  istəyirlər.  Nəticədə,  1828-1830  -cü  illər  ərzində  ran  və 
Osmanlı  dövlətlərindən  120  minə  yaxın  erməni  Şimali  Azərbaycan  tor-paqlarına 
köçürülür  və  onlar  əsasən  rəvan,  Naxçıvan,  Ordubad,  Qarabağ  tor-paqlarında 
yerləşdirilirlər.  Azərbaycan    tarixinin  sonrakı  mərhələlərində  də  ermə-nilərin  ölkəyə 
köçmələri  davam  etmiş  və  XX  əsrin  əvvəlləri  üçün  onların  çəki  yü-kü  ölkə  əhalisinin 
etnik  nomenklaturasında  32.65%-ə  çatmışdı,  halbuki  XIX  əsrin  birinci  otuzilliyində 
ermənil-qriqoryanların çəki yükü Şimali Azərbaycan əhali-sinini 9%ni təşkil edirdi ki, 
onların əksəriyyəti qriqoryanlaşmış albanlardan ibarət idi.  
 
Azərbaycan tarixinin alman səhifələri 
Köçürmə siyasəti aparan Rusiya, ölkə əhalisinin tərkibinə yeni etnoslar da gətirdi: 
almanları və rusları.  
 
Х
IХ əsrin birinci rübündə Azərbaycanın şimal torpaqlarını işğal edən Rusiya 
imperiyasının  apardığı  müstəmləkə  siyasətinin  əsas  istiqamət-lərindən  biri  işğal  

olunmuş əraziyə xristian etnosları köçürmək və xristian  elementinin çəki yükünü 
ölkə əhalisinin etno-konfessional nomenklatura-sında artırmaq idi. Yadelli xristian 
etnoslardan  ilk  olaraq  almanlar  Azərbay-canın  şimal  torpaqlarına  köçürülmüş  və 
onların koloniyaları salınmış-dı. Alman-kolonistlər, ölkənin sosial-iqtisadi sahəsinə 
qərb  elementlərini  daxil  edə  bilmiş,  kənd  təsərrüfatında  üzümçülük,  şərabçılıq, 
tütünçülük  kimi  sa-hələr,  süni  mineral  suların  hazırlanması  onların  adı  ilə  bağlı 
olmuşdur. 
Ş
imali  Azərbaycanda    məskunlaşan  almanlar  Rusiya  imperiyasının  apardığı 
müstəmləkə  siyasətinin  tələblərinə  cavab  verməsələr  də  ölkənin  sosial-iqtisadi, 
mədəni  və  elm  sahələrinə  qoşulmuş,  Azərbaycan  tarixində    özünəməxsusu  iz 
qoymuş,  ölkədə  multikultural  mühitin  inkişafına  təsir  gös-tərmişlər.  1899-cu  ildə 
alman    memarı  .Eyxlerin  layihəsi  ilə    alman  qotika  üslubunda  tilikmiş  Kirxa 
kapitalist Bakısına qərb memarlığı mədəniyyətini gətirərək, Şərq-Qərb dünyalarını 
yaxınlaşdırmışdır. Bu dövrdə Azərbay-canın multikultural ənənələrə yaxınlaşması 
özünü  başqa  sahələrdə  də  gös-tərmişdir.  Bakı  nefti  ilə  milyonlara  sahib  olan 
Nobellər Nobel mükafatını tə-sis edərək, bəşəriyyətə Qərb-Şərq sivilizasiyalarının 
vəhdətini nümayiş et-dirmişdir.   
  mperiya  çərçivəsinə  daxil  etdiyi  bütün  xalqlara    velikorus  mövqeyindən 
yanaşan Romanovlar Rusiyası ХХ  əsrin əvvəllərində sosial-siyasi kollaps dövrünə 
qədəm  qoyduqda  konfessional  cəhətə  varmayaraq,  özünün  qeyri-rus  təbəələrinə 
birtərəfli münasibət göstərmiş və bu baxımdan almanlar istisna təşkil etməmişdilər. 
XX  əsrin  əvvəllərində  ölkə  əhalisinin  tərkibinə  qatılan  almanların  sayı  15.990 
nəfərə, çəki yükü isə  ölkə əhalisinin etnik nomenklaturasında 0,41 %-ə  çatmışdı. 
Xristianlaşdırma siyasəti.